Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 8 sierpnia 2001 r.
II UKN 518/00
W razie złożenia wniosku o przywrócenie terminu do opłacenia składki
na dobrowolne ubezpieczenie społeczne, pozytywna decyzja organu ubezpie-
czeń społecznych powoduje kontynuowanie dotychczasowego stosunku ubez-
pieczenia pod warunkiem opłacenia należnych składek, natomiast negatywna
decyzja potwierdza ustanie z mocy prawa dobrowolnego tytułu ubezpieczenia
społecznego i może być zaskarżona w sądowym postępowaniu odwoławczym.
Przewodniczący SSN Maria Tyszel, Sędziowie: SN Zbigniew Myszka (spra-
wozdawca), SA Bogumiła Blok.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 8 sierpnia 2001 r. sprawy z wniosku
Józefa B. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w O.W. o
prawo do zasiłku chorobowego, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Łodzi z dnia 18 maja 2000 r. [...]
z m i e n i ł zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił apelację wnioskodaw-
cy Józefa B. od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
w Kaliszu z dnia 27 października 1999 r.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi wyrokiem z
dnia 18 maja 2000 r. zmienił zaskarżony przez wnioskodawcę Józefa B. wyrok Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kaliszu z dnia 27 paździer-
nika 1999 r., oddalający odwołanie wnioskodawcy od decyzji organu rentowego od-
mawiającej mu przyznania prawa do zasiłku chorobowego za okres od 19 kwietnia
1999 r. do 7 lipca 1999 r. z powodu niepodlegania dobrowolnemu ubezpieczeniu
chorobowemu, a także tę decyzję - w ten sposób, że przyznał Józefowi B. prawo do
zasiłku za okres tej niezdolności do pracy. W sprawie tej Sąd pierwszej instancji
uznał, że wnioskodawca nie był objęty dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym,
2
gdyż samo płacenie składek na dobrowolne ubezpieczenie społeczne przed powsta-
niem niezdolności do pracy nie wystarcza do objęcia go tym rodzajem ubezpieczenia
stosownie do treści art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.), przeto wnioskodawca nie
mógł nabyć prawa do świadczeń z tytułu dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego.
W uzupełniającym postępowaniu dowodowym Sąd Apelacyjny ustalił, że
wnioskodawca w styczniu 1999 r. złożył wniosek o objęcie go dobrowolnym ubezpie-
czeniem chorobowym, pozostając do dnia 23 stycznia na zwolnieniu lekarskim.
Opłacając należną składkę ubezpieczeniową wnioskodawca uwzględnił okres tej
choroby, jednakże za jej okres po dniu 17 stycznia 1999 r. spotkał się z odmową wy-
płaty zasiłku chorobowego z uwagi na wykorzystanie 270 dni okresu zasiłkowego.
Ponadto wnioskodawca, będąc zobowiązany do zapłacenia składek do 15 dnia na-
stępnego miesiąca, opłacił po terminie, bo w dniu 16 lutego 1999 r., należne za sty-
czeń tego roku składki, w tym składkę na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe.
Jego wniosek o przywrócenie terminu do zapłacenia tej składki został załatwiony ne-
gatywnie przez organ ubezpieczeń społecznych. Oceniając taki stan faktyczny Sąd
Apelacyjny uznał, że wnioskodawca opłacił składki ubezpieczeniowe należne za sty-
czeń 1999 r. w niepełnej wysokości, jednakże nie było to równoznaczne z nieopłace-
niem składek za jeden pełny miesiąc, co skutkuje ustaniem dobrowolnego ubezpie-
czenia społecznego w rozumieniu art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych. Natomiast do nieopłacenia należnych składek doszło wskutek jedno-
dniowego opóźnienia, jednakże doprowadziło to - w ocenie Sądu Apelacyjnego - do
ustania dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego tylko w miesiącu styczniu 1999
r., skoro wnioskodawca opłacił następnie w terminie należne składki za marzec i
kwiecień 1999 r. Ostatecznie Sąd ten przyjął, że dobrowolne ubezpieczenie choro-
bowe ustało tylko na jeden miesiąc (styczeń 1999 r.), natomiast „w następnych trwało
nadal, wywołane pierwszorazowym wnioskiem o objęcie ubezpieczeniem od stycznia
1999 r.”, zważywszy ponadto, że zbyteczne było składanie kolejnego wniosku o ob-
jęcie wnioskodawcy ubezpieczeniem chorobowym, skoro we wniosku pierwszorazo-
wym nie określił on końcowej daty trwania dobrowolnego ubezpieczenia chorobowe-
go, to „Józef B. podlegał dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu, które nie
ustało z dniem 18 stycznia 1999 r., jak to uznał organ rentowy”.
W kasacji organ rentowy zarzucił Sądowi Apelacyjnemu naruszenie prawa
materialnego przez błędną wykładnię art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy o systemie ubezpie-
3
czeń społecznych i błędne zastosowanie art. 5 ustawy z dnia 17 grudnia 1974 r. o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macie-
rzyństwa (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 143 ze zm.) w związku z art. 5
pkt 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzą-
cych działalność gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 46,
poz. 250 ze zm.). Na tej podstawie domagał się zmiany zaskarżonego wyroku i od-
dalenia apelacji wnioskodawcy. Skarżący twierdził, iż wskutek nieterminowego opła-
cenia przez wnioskodawcę należnej za styczeń 1999 r. składki na ubezpieczenie
społeczne i to w zaniżonej wysokości doszło do ustania dobrowolnego ubezpieczenia
społecznego zgodnie z treścią art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych. Ponowne objęcie go tym rodzajem ubezpieczenia wymagało złożenia
nowego wniosku w tym zakresie na dokumencie ZUS ZUA (art. 36 ust. 5 i 9 ustawy),
gdyż przepisy nie przewidują dorozumianego objęcia dobrowolnym ubezpieczeniem
społecznym przez samo opłacanie składki na ubezpieczenie, które ustało wcześniej
wskutek niedotrzymania ustawowego terminu zapłaty należnych składek na ten ro-
dzaj ubezpieczenia społecznego, a taki wniosek ubezpieczony ponowił dopiero w
dniu 14 czerwca 1999 r. Co do przedmiotowej dopuszczalności kasacji organ ubez-
pieczeń społecznych twierdził, że rozpoznawana sprawa dotyczy ustalenia podlega-
nia wnioskodawcy dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu, „a co za tym idzie
prawa do zasiłku chorobowego”, co powoduje, że nie jest to sprawa o świadczenie
majątkowe, w której dopuszczalność kasacji wyznacza wartość przedmiotu zaskar-
żenia. Skarżący domagał się zmiany zaskarżonego wyroku przez oddalenie apelacji
wnioskodawcy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Wstępnie Sąd Najwyższy rozważał przedmiotową dopuszczalność skargi ka-
sacyjnej i uznał za dopuszczalną kasację od wyroku wydanego przed dniem 1 lipca
2000 r. w sprawie, która dotyczyła przede wszystkim ustalenia podlegania wniosko-
dawcy dobrowolnemu chorobowemu ubezpieczeniu społecznemu, a jedynie jako
konsekwencję tego ustalenia - prawa do zasiłku chorobowego z tego ubezpieczenia,
incydentalnie sygnalizując, że zgodnie z obowiązującym od 1 lipca 2000 r. brzmie-
niem art. 3921
§ 1 KPC (odnoszącym się do zaskarżania orzeczeń sądów drugiej
instancji wydanych od tej daty), kasacja w sprawach dotyczących ustalenia podlega-
4
nia dobrowolnemu ubezpieczeniu społecznemu będzie zależna od wartości przed-
miotu zaskarżenia nie niższej niż dziesięć tysięcy złotych, skoro bez względu na
wartość przedmiotu zaskarżenia kasacja jest dopuszczalna między innymi w spra-
wach dotyczących wyłącznie ustalenia obowiązku ubezpieczenia społecznego.
Zgodnie z art. 39311
KPC Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach ka-
sacji, która została ograniczona przez skarżącą wyłącznie do zarzutów naruszenia
przepisów prawa materialnego. Brak zarzutu uchybienia przepisom prawa proceso-
wego oznacza - zgodnie z utrwaloną judykaturą - związanie Sądu Najwyższego
ustaleniami faktycznymi zaskarżonego wyroku (por. wyrok z dnia 21 marca 1997 r., I
PKN 58/97, OSNAPiUS 1997 nr 22, poz. 436). Z tych miarodajnych ustaleń wynikało,
że wnioskodawca w styczniu 1999 r. złożył wniosek o objęcie go dobrowolnym cho-
robowym ubezpieczeniem społecznym, jednakże należną za ten miesiąc składkę na
ten rodzaj ubezpieczenia opłacił w zaniżonej wysokości oraz z opóźnieniem. Jego
wniosek o przywrócenie terminu do opłacenia tej składki organ ubezpieczeń społecz-
nych załatwił odmownie, a wnioskodawca nie zaskarżył tej decyzji, jednakże następ-
nie terminowo opłacał składki na ten rodzaj ubezpieczenia w kolejnych miesiącach.
Na podstawie takich ustaleń Sąd drugiej instancji trafnie zwrócił uwagę, że nietermi-
nowe opłacenie składek na dobrowolne ubezpieczenie społeczne wyczerpywało
dyspozycję art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, który - w
brzmieniu obowiązującym dla rozpoznania przedmiotowej sprawy - stanowił, iż do-
browolne ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz chorobowe ustają z powodu nie-
opłacenia składek należnych za jeden pełny miesiąc; a w uzasadnionych przypad-
kach, na wniosek zainteresowanego, Zakład Ubezpieczeń Społecznych może przy-
wrócić termin do opłacenia składki.
Dokonana przez Sąd Apelacyjny wykładnia tego przepisu była prawidłowa je-
dynie co do dwóch konstatacji. Po pierwsze, że opłacenie składki na dobrowolne
ubezpieczenia społeczne w niepełnej wysokości (zaniżonej wskutek błędu wniosko-
dawcy w obliczeniu wysokości należnej składki spowodowanego uwzględnieniem
dalszego okresu niezdolności do pracy, za który nie przysługiwał już zasiłek choro-
bowy wobec wyczerpania maksymalnego 270 dniowego okresu zasiłkowego z po-
przedniego tytułu obowiązkowego ubezpieczenia chorobowego) nie było równo-
znaczne z ich nieopłaceniem za jeden pełny miesiąc, skoro opłacenie składki w zani-
żonej wysokości nie kwalifikuje się jako jej nieopłacenie za jeden pełny miesiąc. W
tym zakresie Sąd Najwyższy nie podzielił twierdzenia kasacji, że przez nieopłacenie
5
składki należy rozumieć również „opłacenie składki w zaniżonej wysokości”, zważyw-
szy że opłacanie składek na ubezpieczenia społeczne w zaniżonej wysokości nie
powoduje ustania stosunków ubezpieczenia społecznego, ale jest zagrożone możli-
wością zastosowania przez organ ubezpieczeń społecznych dodatkowej opłaty sank-
cyjnej w wysokości 100 % nie opłaconych składek, a ponadto wszelkie nie opłacone
w terminie należności z tytułu składek wraz z odsetkami za zwłokę, kosztami egze-
kucyjnymi, dodatkową opłatą i opłatą prolongacyjną podlegają ściągnięciu w trybie
przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji lub egzekucji sądowej (por.
art. 24 ust. 1 i 2 ustawy systemowej). Na tle takiej regulacji ustawowej nie sposób
racjonalnie przyjąć, że na przykład w razie przegranego przez ubezpieczonego sporu
o wysokość zaniżonych przezeń składek na dobrowolne ubezpieczenie społeczne
zostaje on pozbawiony tego tytułu ubezpieczenia społecznego, zamiast potwierdze-
nia jego powinności opłacenia należnych składek w pełnej wysokości.
Po drugie - Sąd Apelacyjny trafnie przyjął, że opóźnienie w opłaceniu przez
wnioskodawcę składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe, przy negatywnym
rozpatrzeniu jego wniosku o przywrócenie terminu do jej opłacenia, spowodowało
ustanie tego rodzaju ubezpieczenia na podstawie art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy syste-
mowej. Z mocy tego przepisu, tj. ex lege, dobrowolny tytuł ubezpieczenia społeczne-
go ustaje z mocy samego prawa od pierwszego dnia miesiąca kalendarzowego, za
który nie opłacono w terminie składki należnej na to ubezpieczenie. Ustanie ubezpie-
czenia następuje wskutek uznania przez ustawodawcę, że nieopłacenie przez ubez-
pieczonego w terminie należnej składki na dobrowolny tytuł ubezpieczenia społecz-
nego stanowi jego rezygnację z tego rodzaju ubezpieczenia społecznego. Skoro
ustanie dobrowolnego tytułu ubezpieczenia społecznego następuje z mocy prawa, to
nie wymaga w zasadzie wydania decyzji przez organ ubezpieczeń społecznych o
wyłączeniu z ubezpieczenia społecznego, co potwierdza w szczególności art. 36
ust.11 ustawy systemowej, który przewiduje obowiązek płatnika wyrejestrowania z
ubezpieczeń osoby, w stosunku do której wygasł tytuł do ubezpieczenia społeczne-
go. Jedynie w razie złożenia przez ubezpieczonego wniosku o przywrócenie terminu
do opłacenia składki na ten rodzaj ubezpieczenia społecznego, pozytywna decyzja
organu ubezpieczeń społecznych powoduje kontynuowanie dotychczasowego sto-
sunku dobrowolnego ubezpieczenia społecznego pod warunkiem opłacenia należ-
nych składek w wyznaczonym terminie, natomiast decyzja negatywna stanowi w
istocie rzeczy potwierdzenie (deklarację) ustania (wygaśnięcia) z mocy prawa do-
6
browolnego tytułu ubezpieczenia społecznego i jako taka może być zaskarżona w
sądowym postępowaniu odwoławczym w trybie art. 83 ustawy systemowej.
Sąd Najwyższy nie podzielił natomiast dalszego stanowiska Sądu Apelacyjne-
go, że dobrowolne ubezpieczenie chorobowe wnioskodawcy - które ustało z mocy
art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy systemowej - który uzyskał niezaskarżoną przezeń odmo-
wę przywrócenia terminu do opłacenia składki należnej na ten rodzaj ubezpieczenia,
„ustało na jeden miesiąc, a w następnych trwało nadal, wywołane pierwszorazowym
wnioskiem o objęcie ubezpieczeniem od stycznia 1999 r.”. W tym zakresie trafny
okazał się kasacyjny zarzut naruszenia wskazanych w kasacji przepisów prawa ma-
terialnego, a w szczególności zarzut błędnej wykładni art. 14 ust. 2 pkt 2 w związku z
art. 36 ust. 5 i 9 ustawy systemowej. W celu ponownego objęcia dobrowolnym ubez-
pieczeniem społecznym, które ustało z mocy prawa wskutek uchybienia terminu za-
płaty składki należnej na ten rodzaj ubezpieczenia, a termin ten nie został przywró-
cony w trybie art. 14 ust. 2 pkt ustawy systemowej, konieczne jest złożenie ponow-
nego wniosku o nabycie dobrowolnego tytułu ubezpieczenia społecznego. Skoro bo-
wiem po ustaniu dobrowolnego tytułu ubezpieczenia społecznego, wskutek nieopła-
cenia w terminie składki należnej na ten rodzaj ubezpieczenia społecznego, dla jego
kontynuowania konieczny jest wniosek ubezpieczonego o przywrócenie terminu do
opłacenia składek, który w uzasadnionych przypadkach powinien prowadzić do
przywrócenia terminu i przez opłacenie zaległych składek do dalszego trwania do-
browolnego stosunku ubezpieczenia społecznego, to dla ponownego powstania tego
stosunku wymagany jest ponowny wniosek o objęcie tym ubezpieczeniem. Stanowi-
sko takie znajduje potwierdzenie w analizie przepisów art. 11 ust. 2 w związku z art.
14 ust. 1 i art. 36 ust. 5 ustawy systemowej, które przewidują, że objęcie dobrowol-
nym ubezpieczeniem chorobowym wymaga złożenia wniosku przez osobę objętą
obowiązkowo ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym, a następuje ono od dnia
wskazanego we wniosku, nie wcześniej niż od dnia, w którym wniosek został złożo-
ny. Oznacza to, że złożenie wniosku o objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem spo-
łecznym w wybranym przez zainteresowanego terminie jest warunkiem sine qua non
powstania dobrowolnego tytułu tego ubezpieczenia, natomiast nie wystarcza samo
opłacanie składek na ubezpieczenie, które bez wniosku ubezpieczonego nie może
powstać. Istnieje natomiast możliwość wskazania przez wnioskodawcę terminu przy-
stąpienia do dobrowolnego ubezpieczenia społecznego - w wybranym (określonym)
przezeń terminie (art. 36 ust. 5 ustawy), objęcie ubezpieczeniem następuje jednak
7
nie wcześniej niż od dnia, w którym wniosek został zgłoszony (art. 14 ust. 1 ustawy).
Niewskazanie wybranego terminu oznacza przystąpienie zainteresowanego do do-
browolnego ubezpieczenia społecznego w dniu złożenia wniosku. Brak natomiast
podstaw prawnych do twierdzenia, jak uczynił to Sąd Apelacyjny, że „skoro wniosko-
dawca w swoim wniosku nie zakreślił granicy końcowej trwania ubezpieczenia cho-
robowego, jest ono zatem nieograniczone w czasie”, a przeto „ubezpieczenie ustało
na jeden miesiąc, a w następnych trwało nadal, wywołane pierwszorazowym wnio-
skiem o objęcie ubezpieczeniem od stycznia 1999 r.”, przede wszystkim dlatego, że
taki tytuł ubezpieczenia wnioskodawcy, któremu nie przywrócono terminu do opłace-
nia składki na to ubezpieczenie, ustaje (wygasa) z mocy prawa wskutek jej nieopła-
cenia w terminie (art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy), a zatem ponowne objęcie go dobrowol-
nym ubezpieczeniem chorobowym wymaga złożenia w tym zakresie ponownego
wniosku. Ponadto koncepcja o niejako nieograniczonej aktualności pierwszorazowe-
go wniosku o objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem społecznym nie byłaby do przy-
jęcia w odniesieniu do dwóch innych przypadków ustania tego tytułu ubezpieczeń
społecznych, który ustaje: od dnia wskazanego we wniosku o wyłączenie z tych
ubezpieczeń, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym wniosek został złożony (art.
14 ust. 2 pkt 1 ustawy), a także od dnia ustania tytułu podlegania tym ubezpiecze-
niom (art. 14 ust. 2 pkt 3 ustawy). Prowadzi to do konstatacji, że w każdym przypad-
ku ustania tytułu podlegania dobrowolnemu ubezpieczeniu społecznemu (art. 14 ust.
2 ustawy systemowej), ponowne objęcie dobrowolnymi ubezpieczeniami społeczny-
mi wymaga złożenia nowego wniosku przez zainteresowanego, natomiast samo
opłacanie składek na dobrowolne ubezpieczenie społeczne po ustaniu z mocy prawa
dobrowolnego tytułu ubezpieczenia nie powoduje dalszego trwania ochrony ubezpie-
czeniowej z wygasłego stosunku ubezpieczenia społecznego.
Mając powyższe na uwadze - skoro w rozpoznawanej sprawie nie było pod-
staw do przyznania ubezpieczonemu prawa do świadczeń z nieistniejącego stosunku
dobrowolnego ubezpieczenia społecznego - Sąd Najwyższy wyrokował reformatoryj-
nie i orzekł co do istoty sprawy na podstawie art. 39315
KPC.
========================================