Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 5 września 2001 r.
II UKN 290/01
1. O zastosowaniu art. 32 ust. 1 pkt 1 lub 2 ustawy z dnia 12 czerwca
1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych
(jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.) decyduje status zakładu
pracy w dacie wymagalności roszczenia o odszkodowanie.
2. Spółka prawa handlowego z większościowym udziałem gminy i mniej-
szościowym udziałem Skarbu Państwa jest uspołecznionym zakładem pracy w
rozumieniu art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy wypadkowej.
Przewodniczący SSN Teresa Romer, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), Beata Gudowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 5 września 2001 r.
sprawy z powództwa Teresy M. przeciwko 1) Przedsiębiorstwu Transportowo-Spedy-
cyjnemu w B., 2) Komunalnemu Przedsiębiorstwu Komunikacyjnemu Spółce z ogra-
niczoną odpowiedzialnością w B. o zapłatę. na skutek kasacji wniesionej przez po-
wódkę od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 13 marca 2001 r. [...]
z m i e n i ł zaskarżony wyrok w punkcie I w ten sposób, że oddalił apelację
pozwanego Komunalnego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego - Spółki z o.o. w B. i
zasądził od tego pozwanego na rzecz powódki 2.000 zł tytułem zwrotu kosztów po-
stępowania apelacyjnego,
o d r z u c i ł kasację powódki od orzeczenia o kosztach postępowania w sto-
sunku do pozwanego Przedsiębiorstwa Transportowo-Spedycyjnego w B,
zasądził od pozwanego Komunalnego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego
Spółki z o.o. w B. na rzecz powódki kwotę 750 zł tytułem zwrotu kosztów postępowa-
nia kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
2
Powódka wnosiła o zasądzenie od pozwanego Przedsiębiorstwa Transpor-
towo-Spedycyjnego w B. jednorazowego odszkodowania w kwocie 50.000 zł. z tytułu
śmierci jej męża w wyniku choroby zawodowej doznanej w czasie pracy w Przedsię-
biorstwie Transportu Handlu Wewnętrznego w B., którego pozwany jest następcą
prawnym.
Pozwany wniósł o oddalenie powództwa.
W toku postępowania zostało wezwane do udziału w sprawie w charakterze
pozwanego Komunalne Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w B. Spółka z o.o. po-
wstałe z przekształcenia zakładu pracy zatrudniającego męża powódki, które wniosło
o oddalenie powództwa.
Wyrokiem z dnia 28 grudnia 2000 r. [...] Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Białymstoku zasądził od obu pozwanych solidarnie na rzecz
powódki 34.352,40 zł, oddalił powództwo w pozostałej części i zasądził solidarnie od
pozwanych na rzecz powódki koszty procesu. Sąd ustalił, że mąż powódki będąc w
latach 1977 - 1983 pracownikiem Przedsiębiorstwa Transportu Handlu Wewnętrzne-
go w B. doznał choroby zawodowej, która została stwierdzona orzeczeniem Pańs-
twowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego z dnia 19 maja 1986 r. W dniu 21
sierpnia 1998 r. mąż powódki zmarł na skutek rozwoju zmian chorobowych spowo-
dowanych chorobą zawodową. W wyniku podziału zakładu pracy męża powódki,
który nastąpił w 1990 r., zostały utworzone dwa pozwane przedsiębiorstwa. Zgodnie
z art. 231
§ 2 KP obaj pozwani odpowiadają solidarnie za zobowiązania wynikające
ze stosunku pracy powstałe przed zmianami organizacyjnymi.
Po rozpoznaniu apelacji obu pozwanych od tego wyroku Sąd Apelacyjny-Sąd
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyrokiem z dnia 13 marca 2001 r.
[...] zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił powództwo w stosunku do
Komunalnego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego Spółki z o.o. w B., oddalił apelację
Przedsiębiorstwa Transportowo-Spedycyjnego w B. i zniósł wzajemnie koszty postę-
powania apelacyjnego. Sąd Apelacyjny uznał, że Komunalne Przedsiębiorstwo Ko-
munikacyjne Spółkę z o.o. w B. należy traktować jako nieuspołeczniony zakład
pracy, o którym mowa w art. 32 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o
świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst:
Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.). W spółce tej Skarb Państwa posiada 366
udziałów natomiast pozostałe udziały w ilości 1366 należą do Gminy B. O uznaniu
zakładu pracy za uspołeczniony decyduje stopień uspołecznienia, a w tym przypadku
3
udział Skarbu Państwa nie przekracza 50%. W tej kwestii wypowiadał się Sąd Naj-
wyższy w uchwałach z dnia 6 września 1994 r. (OSNAPiUS nr 12, poz. 195), z dnia
30 czerwca 1994 r. (OSNAPiUS nr 8, poz. 131), z dnia 6 grudnia 1994 r. (OSNAPiUS
z 1995 r. Nr 19, poz. 237), z dnia 27 maja 1998 r. (OSNAPiUS nr 23, poz. 689) i z
dnia 23 maja 1996 r. (OSNAPiUS nr 24, poz. 377). Zgodnie z powołanym przepisem
odszkodowania pracowników nieuspołecznionych zakładów pracy wypłacane są
przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
Apelacja pozwanego Przedsiębiorstwa Transportowo-Spedycyjnego w B.
podlega oddaleniu, gdyż przedsiębiorstwo to powstałe w wyniku podziału zakładu
pracy zatrudniającego męża powódki jako przedsiębiorstwo państwowe zachowało
status uspołecznionego zakładu pracy i jest zobowiązane do wypłaty jednorazowego
odszkodowania na podstawie art. 32 ust. 1 pkt 1 powołanej ustawy.
Wyrok ten w części zmieniającej wyrok Sądu pierwszej instancji i oddalającej
powództwo w stosunku do Komunalnego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego Spółki
z o.o. w B. oraz w części dotyczącej zniesienia kosztów postępowania między po-
wódką a Przedsiębiorstwem Transportowo-Spedycyjnym w B. zaskarżyła kasacją
powódka wnosząc o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu w
Białymstoku do ponownego rozpoznania przy uwzględnieniu kosztów postępowania
apelacyjnego i kasacyjnego. Jako podstawy kasacji wskazała naruszenie prawa ma-
terialnego przez błędną wykładnię art. 32 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 12 czerwca 1975
r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, a także art.
39 ust. 2 tej ustawy w związku z art. 231
§ 2 KP oraz naruszenie przepisu postępo-
wania - art. 100 KPC. Zdaniem powódki pojęcie uspołecznionego zakładu pracy
według interpretacji przyjętej w orzecznictwie obejmuje także spółki, w których udział
gminy przekracza 50%, a taką spółką jest Komunalne Przedsiębiorstwo Komunika-
cyjne w B. Takie stanowisko zgodne jest z uchwałami Sądu Najwyższego z dnia 26
kwietnia 1994 r., II PZP 3/94 (OSNAPiUS z 1994 r. nr 4, poz. 65) i z dnia 27 maja
1998 r., III ZP 12/98 (OSNAPiUS z 1998 r. nr 23, poz. 689) albowiem w momencie
stwierdzenia choroby zawodowej w dniu 19 maja 1986 r. mąż powódki był pracowni-
kiem przedsiębiorstwa państwowego. Przy przyjęciu, że do odszkodowania zobowią-
zany jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych Sąd Apelacyjny pominął uregulowanie
zawarte w art. 39 ust. 2 ustawy wypadkowej, który nakazuje w takich wypadkach
rozpatrzenie żądania w trybie określonym dla rozpatrywania odwołań od decyzji w
sprawach emerytur i rent.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W sytuacji, gdy powódka podtrzymuje żądanie zasądzenia odszkodowania od
pozwanego Komunalnego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego w B. zarzut zaniecha-
nia przeprowadzenia postępowania o świadczenie przysługujące od Zakładu Ubez-
pieczeń Społecznych jest niezrozumiały. Powołany w kasacji przepis art. 39 ust. 2
ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i
chorób zawodowych nie jest przepisem prawa materialnego. Reguluje on postępo-
wanie w sprawach o odszkodowanie należne od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
odsyłając do procedury obowiązującej w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecz-
nych. Nie mógł on być zastosowany w sprawie, która nie była poprzedzona postępo-
waniem przed organem rentowym. Omawiany zarzut został zapewne zgłoszony z
ostrożności procesowej bowiem stałby się bezprzedmiotowy, gdyby zarzut narusze-
nia art. 32 ust. 1 ustawy wypadkowej został uwzględniony.
Zarzucając błędną wykładnię art. 32 ust. 1 podnosi się w kasacji dwie nieza-
leżne od siebie kwestie. Pierwsza z nich to niewłaściwa interpretacja pojęcia „uspo-
łeczniony zakład pracy”, a druga to wadliwe przyjęcie, że nieuspołeczniony zakład
pracy będący następcą prawnym przedsiębiorstwa państwowego jest zwolniony od
obowiązku wypłaty odszkodowania z tytułu choroby zawodowej pracownika zatrud-
nionego w tym przedsiębiorstwie. Obie kwestie wymagają oddzielnego omówienia.
Przepis art. 32 ust. 1 ustawy wypadkowej stanowi, że jednorazowe odszkodo-
wanie z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu albo śmierci przysłu-
guje 1) pracownikom uspołecznionych zakładów pracy i członkom ich rodzin - od za-
kładu pracy, 2) pracownikom nieuspołecznionych zakładów pracy i członkom ich ro-
dzin - od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Przepis ten stał się nieprecyzyjny w
momencie, gdy w wyniku prywatyzacji i innych przekształceń dotychczasowe przed-
siębiorstwa państwowe stały się spółkami prawa handlowego lub własnością prywat-
ną. Pracownik, który uległ wypadkowi przy pracy lub doznał choroby zawodowej w
czasie pracy w przedsiębiorstwie państwowym, a roszczeń z tego tytułu dochodzi w
momencie gdy stosunek pracy ustał, a przedsiębiorstwo zostało sprywatyzowane,
nie odpowiada określeniu pracownika nieuspołecznionego zakładu pracy skoro nigdy
w takim zakładzie nie pracował. Wyłączałoby to możliwość żądania odszkodowania
od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Z drugiej strony obowiązek wypłaty odszko-
5
dowania obciąża tylko uspołeczniony zakład pracy, co mogłoby wskazywać, że po-
wstały w wyniku przekształcenia nieuspołeczniony zakład pracy jest z tego obowiąz-
ku zwolniony. Ponieważ intencją przepisu było zapewnienie prawa do odszkodowa-
nia wszystkim spełniającym określone w ustawie warunki pracownikom, byłym pra-
cownikom i członkom ich rodzin, użyte w nim określenie pracownik uspołecznionego
lub nieuspołecznionego zakładu pracy należy odnosić do momentu powstania
szkody rodzącej obowiązek wypłacenia odszkodowania. Jeżeli zdarzenie - wypadek
przy pracy lub choroba zawodowa dawały podstawę do żądania odszkodowania od
uspołecznionego zakładu pracy zobowiązania z tego tytułu przechodzą z mocy art.
231
§ 2 KP na następcę prawnego tego zakładu, nawet jeżeli żądanie nie było
uprzednio zgłoszone. Na podstawie tego przepisu nieuspołeczniony zakład pracy jest
zobowiązany do wypłaty odszkodowania, jeżeli stało się ono wymagalne w czasie,
gdy poprzednik prawny był uspołecznionym zakładem pracy.
O ile ustalenie daty wymagalności odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy
nie nastręcza trudności, bowiem uszczerbek na zdrowiu jest na ogół bezpośrednim
następstwem zdarzenia, o tyle w przypadku choroby zawodowej mogą wystąpić
komplikacje. Stały lub długotrwały uszczerbek na zdrowiu, który z mocy art. 9 ust. 1
daje podstawę do żądania odszkodowania może wystąpić po upływie dłuższego
czasu od ustania zatrudnienia w zakładzie, w którym występowało narażenie na cho-
robę zawodową. Roszczenie o odszkodowanie jest wymagalne dopiero po stwier-
dzeniu takiego uszczerbku. W uchwale z dnia 27 maja 1998 r., III ZP 12/98
(OSNAPiUS z 1998 r. nr 23, poz. 689), Sąd Najwyższy stwierdził, że jeżeli pracownik
zakończył zatrudnienie w uspołecznionym zakładzie pracy, w którym był narażony na
powstanie choroby zawodowej, lecz w czasie stwierdzenia stałego lub długotrwałego
uszczerbku na zdrowiu spowodowanego tą chorobą zakład ten uzyskał status nie-
uspołecznionego pracodawcy, to jednorazowe odszkodowanie przewidziane w art. 9
i 10 ustawy wypadkowej przysługuje od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Sąd Naj-
wyższy stanął tu na stanowisku, że o zastosowaniu pkt 1 lub 2 art. 32 ust. 1 ustawy
wypadkowej decyduje status zakładu pracy w dacie wymagalności roszczenia o od-
szkodowanie, czyli dacie stwierdzenia uszczerbku na zdrowiu. Osobę, która doznała
uszczerbku na zdrowiu w czasie, gdy nie pozostawała w zatrudnieniu uważa się za
pracownika nieuspołecznionego zakładu pracy, gdyż taki status ma jego macierzysty
zakład pracy w momencie powstania obowiązku wypłaty odszkodowania. Odnosząc
tę tezę do roszczeń członków rodziny pracownika zmarłego na skutek choroby za-
6
wodowej za datę wymagalności roszczenia należy uznać datę śmierci pracownika.
Jeżeli w dacie śmierci byłego pracownika jego zakład pracy jest zakładem nieuspo-
łecznionym odszkodowanie wypłaca Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Gdyby
uznać, że w dacie śmierci męża powódki - 21 sierpnia 1998 r. - Komunalne Przed-
siębiorstwo Komunikacyjne w B. było nieuspołecznionym zakładem pracy, oddalenie
powództwa w stosunku do tego pozwanego byłoby uzasadnione.
Sąd Apelacyjny uznał tego pozwanego za nieuspołeczniony zakład pracy na
tej podstawie, że Skarb Państwa nie ma większościowych udziałów w spółce prawa
handlowego. Pojęcie „uspołeczniony” zostało więc zrównane z pojęciem „państwo-
wy”. Nie są to jednak pojęcia równoznaczne. Po zmianie dokonanej ustawą z dnia 28
lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321) przestało w
prawie cywilnym funkcjonować pojęcie własności społecznej. Po wejściu w życie
ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku dochodowym od towarów i usług oraz o
podatku akcyzowym (Dz.U. Nr 11, poz. 50) pojęcie „jednostka gospodarki uspołecz-
nionej” zostało wyeliminowane z prawa podatkowego. Po nowelizacji Kodeksu pracy
ustawą z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie nie-
których ustaw (Dz.U. Nr 24, poz. 110) pojęcie „uspołeczniony zakład pracy” zniknęło
także z Kodeksu pracy. Zachowane zostało natomiast w prawie ubezpieczeń spo-
łecznych - w powołanej ustawie wypadkowej i w przepisach wykonawczych do
ustawy z dnia 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia spo-
łecznego w razie choroby i macierzyństwa (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz.
143 ze zm.). Wobec braku ustawowej definicji funkcjonującego w tych przepisach
określenia „uspołeczniony zakład pracy” pojęcie to należy interpretować zgodnie z
jego powszechnym rozumieniem. Określenie „zakład uspołeczniony” kojarzy się z
własnością społeczną czyli mieniem należącym do ogółu społeczeństwa, w odróżnie-
niu od mienia prywatnego, którego właścicieli można zidentyfikować. I tak w prywat-
nej spółce prawa handlowego - nawet typowo kapitałowej - można w każdym mo-
mencie zidentyfikować jej udziałowców. Podobnie mienie spółdzielcze jest prywatną
własnością członków spółdzielni zatem spółdzielnia nie jest uspołecznionym zakła-
dem pracy (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 23 maja
1996 r., II UZP 22/95, OSNAPiUS z 1996 r. nr 24, poz. 377). Jako uspołecznione za-
kłady pracy traktuje się przedsiębiorstwa państwowe i spółki prawa handlowego z
większościowym udziałem Skarbu Państwa. Takie stanowisko zajmował Sąd Naj-
wyższy w uchwałach powołanych w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku. Pogląd ten
7
znajduje uzasadnienie w tym, że własność państwa jest własnością jego obywateli,
przy czym dotyczy to ogółu obywateli a nie poszczególnych osób. Jest to więc wła-
sność społeczna. Własność komunalna ma podobny charakter. Mienie komunalne
stanowi bowiem własność ogółu mieszkańców danej gminy. Pogląd taki został wy-
rażony w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia
1996 r., II UZP 2/96 (OSNAPiUS z 1997 r. nr 1, poz. 10). Stwierdza się w niej, że
spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, w której wszystkie udziały stanowią wła-
sność gminy, należy traktować jako uspołeczniony zakład pracy. W uzasadnieniu tej
uchwały Sąd Najwyższy stwierdził, że uspołecznionym zakładem pracy jest nie tylko
taki zakład, który jest własnością państwową lecz również zakład pracy, dysponujący
mieniem komunalnym, dla którego rada gminy wybrała formę spółki prawa handlo-
wego, a więc również formę spółki z o.o., i w której zachowała większość udziałów
lub akcji. Uchwała dotyczy interpretacji pojęcia uspołecznionego zakładu pracy za-
wartego w przepisach regulujących zasady wypłaty zasiłków chorobowych. Wyrażo-
ny w niej pogląd ma jednak zastosowanie przy interpretacji art. 32 ust. 1 ustawy wy-
padkowej, który to przepis zawiera identyczne określenie. Podzielając to stanowisko
należy uznać, że w stosunku do pozwanego Komunalnego Przedsiębiorstwa Komu-
nikacyjnego w B. będącego spółką z większościowym udziałem gminy i mniejszo-
ściowym udziałem Skarbu Państwa ma zastosowanie pkt 1 art. 32 ust. 1 ustawy
wypadkowej a nie pkt 2 tego przepisu.
Uwzględnienie apelacji tego pozwanego od wyroku zasądzającego odszko-
dowanie i oddalenie w stosunku do niego powództwa nastąpiło z naruszeniem po-
wołanego przepisu. Uwzględniając kasację powódki w tym zakresie Sąd Najwyższy
na podstawie art. 39315
KPC zmienił zaskarżony wyrok i oddalił apelację pozwanego
Komunalnego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego w B. oraz na podstawie art. 98
KPC zasądził koszty postępowania apelacyjnego.
Kasacja od zawartego w wyroku rozstrzygnięcia o kosztach procesu dotyczą-
cego drugiego pozwanego podlega odrzuceniu z mocy art. 3935
w związku z art.
39319
KPC, gdyż w tej części kasacja jest niedopuszczalna. Kasacja przysługuje wy-
łącznie od postanowień wymienionych w art. 392 KPC - dotyczących odrzucenia po-
zwu i umorzenia postępowania. Postanowienia Sądu drugiej instancji kończące po-
stępowanie podlegają zaskarżeniu zażaleniem na podstawie art. 39318
KPC. Nato-
miast od postanowień sądu drugiej instancji, które nie kończą postępowania, w tym
8
postanowienia rozstrzygającego o kosztach procesu, nie przysługuje środek odwo-
ławczy.
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 KPC.
========================================