Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 24 września 2001 r.
II UKN 555/00
Okres wykonywania pracy w gospodarstwie rolnym rodziców przez
osobę, która nie ukończyła 16 lat, nie może być uwzględniony jako okres
składkowy.
Przewodniczący SSN Beata Gudowska, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 24 września 2001 r. sprawy z wniosku
Kazimierza H. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w B.-B. o
prawo do wcześniejszej emerytury, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Katowicach z dnia 17 lutego 2000 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 29 kwietnia 1998 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział
w B.-B. odmówił przyznania wnioskodawcy Kazimierzowi H. prawa do wcześniejszej
emerytury wobec braku wymaganego 40-letniego okresu zatrudnienia.
Odwołanie wnioskodawcy od tej decyzji zostało oddalone wyrokiem Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 9 marca 1999 r. [...].
Sąd ustalił, że w decyzji organu rentowego został uwzględniony ponad 40-letni okres
zatrudnienia na dzień rozwiązania stosunku pracy 31 grudnia 1997 r. Jednakże wa-
runek do przyznania wcześniejszej emerytury określony w § 1 ust. 1 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 25 marca 1997 r. w sprawie zasad wcześniejszego przecho-
dzenia na emeryturę pracowników zwalnianych z pracy z przyczyn dotyczących za-
kładu pracy (Dz.U. Nr 29, poz.159) nie został spełniony, bowiem umowa o pracę nie
została rozwiązana z przyczyn dotyczących zakładu pracy.
W apelacji od tego wyroku wnioskodawca powołał się na dowody stwierdzają-
ce, że umowa o pracę została rozwiązana z powodu likwidacji stanowiska pracy.
2
Wyrokiem z dnia 17 lutego 2000 r. [...] Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Katowicach oddalił apelację. Sąd Apelacyjny stwierdził, że uza-
sadnienie wyroku Sądu pierwszej instancji jest błędne i nie odpowiada stanowi fak-
tycznemu sprawy. Jednak analiza dowodów przeprowadzonych w postępowaniu
apelacyjnym wykazała, że wyrok oddalający odwołanie odpowiada prawu. Ze świa-
dectwa pracy wynika, że umowa o pracę z wnioskodawcą została rozwiązana z
dniem 31 lipca 1997 r. w warunkach określonych w art. 10 ustawy z dnia 28 grudnia
1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z
przyczyn dotyczących zakładu pracy (Dz.U. z 1990 r. Nr 40, poz. 19 ze zm.) Łączny
okres zatrudnienia wnioskodawcy - okresy składkowe, nieskładkowe i okresy pracy w
gospodarstwie rolnym - poczynając od ukończenia przez wnioskodawcę 16 lat do
dnia rozwiązania umowy o pracę wynosi 38 lat 5 miesięcy i 29 dni. Nie jest możliwe
uwzględnienie żądania zaliczenia okresu pracy w gospodarstwie rolnym rodziców od
ukończenia przez wnioskodawcę 14 lat, gdyż byłoby to sprzeczne z art. 5 pkt 3
ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach
ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze
zm.). Okres do ukończenia 16 lat nie mógł być także zaliczony na podstawie art. 2
ust. 2 pkt 6 tej ustawy z powodu niemożności uzyskania pracy, gdyż przed osiągnię-
ciem tego wieku wnioskodawca nie mógł być pracownikiem. Przepisy dekretu z dnia
2 sierpnia 1951 r. o pracy i szkoleniu zawodowym młodocianych w zakładach pracy
(Dz.U. Nr 41, poz. 311 ze zm.) oraz rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 12 kwiet-
nia 1952 r. w sprawie warunków przyjmowania do pracy w celu przyuczenia do za-
wodu i późniejszego zatrudnienia młodocianych, którzy ukończyli 14 rok życia i nie
przekroczyli 16 roku życia (Dz.U. Nr 21, poz. 135) przewidują wyjątki od tej zasady
jednak nie miał zastosowania, gdyż wnioskodawca nie zawarł umowy o naukę zawo-
du. Wykonywanie pracy górniczej pod ziemią przez okres 2 miesięcy i 6 dni nie daje
wnioskodawcy dodatkowych uprawnień. W przypadku wnioskodawcy nie został
spełniony warunek posiadania 40- letniego okresu zatrudnienia określony w § 1 ust.
1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 25 marca 1997 r. w sprawie zasad wcze-
śniejszego przechodzenia na emeryturę pracowników zwalnianych z pracy z przy-
czyn dotyczących zakładów pracy.
Wyrok ten zaskarżył kasacją wnioskodawca i opierając ją na obu podstawach
wymienionych w art. 3931
KPC wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i poprze-
dzającego go wyroku Sądu Okręgowego w Bielsku Białej i przekazanie sprawy Są-
3
dowi Okręgowemu w Katowicach do ponownego rozpoznania. Jednym z zarzutów
naruszenia przepisów postępowania jest nieważność postępowania z mocy art. 379
pkt 2 KPC polegająca na tym, że w chwili rozpoznawania sprawy przed Sądem
Apelacyjnym pozwanym w sprawie był Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w
C. a nie Oddział w B.-B., gdyż z mocy decyzji nr 1 z dnia 4 stycznia 1999 r. Prezesa
ZUS nastąpiła zmiana w organizacji terenowych organów Zakładu, a zatem strona
pozwana nie posiadała organu powołanego do jej reprezentowania. Właściwym
miejscowo do rozpoznania odwołania od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
w C. jest Sąd Okręgowy w Katowicach i stąd wniosek o przekazanie sprawy do roz-
poznania temu Sądowi. Następnym zarzutem jest naruszenie art. 378 § 1 w związku
z art. 384 KPC przez rozpoznanie sprawy poza granicami wniosków apelacji w sytua-
cji braku zaskarżenia apelacją ustalenia Sądu pierwszej instancji, że okres zatrud-
nienia wnioskodawcy przekraczał 40 lat. Kolejny zarzut to naruszenie art. 224 § 1 w
związku z art. 228 § 1 KPC polegające na oddaleniu wniosku o przesłuchanie świad-
ków na okoliczność pracy wnioskodawcy w gospodarstwie rolnym po ukończeniu 14
lat oraz niemożności uzyskania w tym czasie pracy w związku z przyuczeniem do
zawodu względnie w szkole przyzakładowej. Ostatni zarzut procesowy to naruszenie
art. 328 § 1 KPC przez brak podania w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku dlaczego
uznano, że wskazany przez wnioskodawcę okres pracy po 14 roku życia w
gospodarstwie rolnym nie może być zaliczony jako praca oraz dlaczego nie
uwzględniono jako dodatkowego okresu zatrudnienia okresu pracy górniczej.
Naruszone przepisy prawa materialnego są następujące: 1) art. 2 ust. 2 pkt 6
w związku z art. 5 pkt 3 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji eme-
rytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw
(Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.) przez brak zaliczenia okresu pracy w gospodarstwie
rolnym rodziców od 1 lipca 1957 r. do 18 stycznia 1959 r.; 2) art. 2 ust. 2 pkt 3 tej
ustawy w związku z przepisami dekretu z dnia 2 sierpnia 1951 r. o pracy i szkoleniu
zawodowym młodocianych w zakładach pracy oraz rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 12 kwietnia 1952 r. w sprawie warunków przyjmowania do pracy w celu przyu-
czenia do zawodu i późniejszego zatrudnienia młodocianych, którzy ukończyli 14 rok
życia i nie przekroczyli 16 roku życia przez błędne przyjęcie, że tylko na tej podsta-
wie prawnej wnioskodawca mógł mieć zaliczony okres pracy po ukończeniu 14 roku
życia; 3) art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 30 czerwca 1994 r. o zmianie ustawy o zao-
patrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin (Dz.U. Nr 84, poz. 385) przez błędne
4
przyjęcie, że wnioskodawcy nie można zaliczyć dodatkowego czasu pracy w gór-
nictwie pod ziemią; 4) § 1 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 25
marca 1997 r. w sprawie zasad wcześniejszego przechodzenia na emeryturę pra-
cowników zwalnianych z pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy (Dz.U. Nr 29,
poz.159) przez niesłuszne przyjęcie, że na tej podstawie wnioskodawca nie ma
prawa do wcześniejszej emerytury; 5). § 1 ust. 1 pkt 2 tego rozporządzenia przez
brak wyjaśnienia, czy w przypadku wnioskodawcy nie ma zastosowania 39-letni
okres zatrudnienia ze względu na niewypłacalność zakładu pracy, którą to przesłan-
kę wnioskodawca podnosił w toku postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut nieważności postępowania jest bezzasadny. Nie wystąpiła bowiem sy-
tuacja, o której mowa w art. 379 pkt 2 KPC, który to przepis stanowi, że nieważność
postępowania zachodzi, jeżeli strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej,
organu powołanego do jej reprezentowania lub przedstawiciela ustawowego, albo
gdy pełnomocnik strony nie był należycie umocowany. Zgodnie z art. 47711
§ 1 KPC
stronami w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych są ubezpieczony, inna
osoba, której praw i obowiązków dotyczy zaskarżona decyzja, organ rentowy i zain-
teresowany. W tej sprawie organem rentowym, o którym mowa w powołanym przepi-
sie, jest terenowa jednostka Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, która wydała za-
skarżoną odwołaniem decyzję. Decyzję wydał Oddział w B.-B. i tylko ten Oddział
mógł występować jako strona w sprawie, w której żąda się zmiany decyzji. Nie
można zatem mówić, że jedna ze stron nie była należycie reprezentowana.
Nie ma także naruszenia art. 378 § 1 w związku z art. 384 KPC. Ten ostatni
przepis stanowi, że sąd nie może uchylić lub zmienić wyroku na niekorzyść strony
wnoszącej apelację. Zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego nie jest wyrokiem zmie-
niającym lub uchylającym wyrok Sądu pierwszej instancji, zatem omawiany przepis
zaskarżonego wyroku nie dotyczy. Przepis art. 378 § 1 KPC stanowi, że sąd drugiej
instancji rozpoznaje sprawę w granicach wniosków apelacji, co oznacza, że poza
wyjątkami wymienionym w art. 378 § 2 i 3 KPC związany jest wnioskami apelacji w
zakresie, w jakim wyrok został zaskarżony. W tej sprawie zaskarżony został cały wy-
rok oddalający odwołanie od decyzji odmawiającej przyznania emerytury, a wniosek
apelacji zmierzał do jego zmiany. Ani przepis art. 378 § 1 KPC ani żaden inny prze-
5
pis nie daje podstawy do uznania, że Sąd drugiej instancji jest związany ustaleniami
zawartymi w uzasadnieniu wyroku Sądu pierwszej instancji, zwłaszcza w sytuacji,
gdy uzasadnienie zawiera oczywiste błędy. Nie ma także przepisu nakazującego
uchylenie wyroku w przypadku błędu w ustaleniach faktycznych. Zgodnie z art. 382
KPC sąd drugiej instancji orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu
w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym. Wyrok podlega uchyleniu z
mocy art. 383 § 4 KPC tylko wówczas, gdy wydanie wyroku co do istoty sprawy wy-
maga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości lub w znacznej części.
Zasadą jest, że sąd drugiej instancji orzeka merytorycznie, jeżeli pozwala na to ze-
brany materiał dowodowy. W tej sprawie istniały wystarczające dowody zarówno co
do ustalenia okresu zatrudnienia wnioskodawcy, jak i daty oraz sposobu rozwiązania
z wnioskodawcą umowy o pracę. Sąd pierwszej instancji ustalając, że wnioskodawca
nie spełnia warunków określonych w § 1 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
25 marca 1997 r. w sprawie zasad wcześniejszego przechodzenia na emeryturę
pracowników zwalnianych z pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy (Dz.U. Nr
29, poz.159) przyjął błędną datę rozwiązania umowy o pracę - 31 grudnia 1997 r.
oraz błędnie uznał, że stosunek pracy został rozwiązany z innych przyczyn niż wy-
magane w tym przepisie. W związku z tym nie zajmował się obliczaniem okresu za-
trudnienia błędnie stwierdzając, że organ rentowy uznał posiadanie 40- letniego
okresu zatrudnienia w tej dacie. Rozpoznając apelację wnioskodawcy, w której błędy
co do sposobu rozwiązania umowy o pracę zostały wytknięte, Sąd Apelacyjny
poczynił na podstawie dokumentów odmienne ustalenia i stwierdził, że umowa o
pracę z wnioskodawcą została rozwiązana z dniem 31 lipca 1997 r. w warunkach
określonych w art. 10 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach
rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu
pracy (Dz.U. z 1990 r. Nr 40, poz. 19 ze zm.). Ustalenie to nie wystarczyło do uzna-
nia, że zostały spełnione warunki określone w powołanym rozporządzeniu, gdyż na-
leżało ustalić okres zatrudnienia wnioskodawcy na dzień faktycznego rozwiązania
umowy o pracę, czego Sąd pierwszej instancji nie uczynił. Opierając się na twierdze-
niach wnioskodawcy, że po skończeniu szkoły podstawowej pracował on w gospo-
darstwie rolnym rodziców, Sąd Apelacyjny słusznie uznał, że warunek posiadania 40-
letniego okresu zatrudnienia nie mógł być spełniony, bowiem okres pracy w go-
spodarstwie rolnym może być uwzględniony od ukończenia 16 lat. Wnioskodawca
urodzony 18 stycznia 1943 r. skończył 16 lat 18 stycznia 1959 r. Nawet gdyby nie-
6
przerwanie pozostawał w zatrudnieniu, 40-letni okres zatrudnienia upłynąłby 18
stycznia 1999 r. Wnioskodawca nie mógł więc spełnić tego warunku 31 lipca 1997 r.
W takiej sytuacji nie można wymagać, aby Sąd Apelacyjny bezkrytycznie przyjął za
Sądem pierwszej instancji, że organ rentowy uwzględnił 40-letni okres zatrudnienia
zwłaszcza, że przeczy temu treść zaskarżonej decyzji.
Zarzut pominięcia zgłoszonego dowodu ze świadków jest nieuzasadniony w
sytuacji, gdy twierdzenia wnioskodawcy co do okoliczności, na które zostali powołani
świadkowie, były wystarczające do dokonania ustaleń faktycznych i oceny prawnej.
Bezzasadny jest także zarzut naruszenia art. 328 § 2 KPC. W uzasadnieniu zaskar-
żonego wyroku zostało wyjaśnione, że nie ma podstawy prawnej do uwzględnienia
okresu pracy w gospodarstwie rolnym przed ukończeniem 16 lat, wyjaśniono także,
że okres pracy górniczej (2 miesięcy i 6 dni) został uwzględniony jako okres składko-
wy.
Podobnie jak zarzuty naruszenia przepisów postępowania bezzasadne są za-
rzuty naruszenia prawa materialnego. Nie jest słuszny zarzut, że okres pracy wnio-
skodawcy w gospodarstwie rolnym przed ukończeniem 16 lat powinien być uwzględ-
niony na podstawie art. 2 ust. 2 pkt 6 ustawy rewaloryzacyjnej. Przepis ten pozwala
na uwzględnienie okresu pozostawania bez pracy z powodu niemożności jej otrzy-
mania lub niemożności podjęcia szkolenia zawodowego. Warunkiem zastosowania
tego przepisu jest obiektywna niemożność otrzymania pracy na przykład z powodu
dyskryminacji ze względu na działalność polityczną lub związkową lub z powodu
braku ofert na rynku pracy dla osób nie posiadających wymaganych kwalifikacji i
braku możliwości przeszkolenia w celu zdobycia tych kwalifikacji. Wnioskodawca
przed ukończeniem 16 lat nie mógł być zarejestrowany jako osoba poszukująca
pracy ani jako osoba skierowana na szkolenie w celu przekwalifikowania. Przepisy
powołanego w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku dekretu pozwalały na podjęcie
nauki zawodu w zakładzie pracy po ukończeniu 14 lat. Wnioskodawca nie podjął na-
uki ani w szkole ponadpodstawowej ani w celu przyuczenia do zawodu dlatego, że
pomagał rodzicom w gospodarstwie rolnym. Nie może być uwzględniony na podsta-
wie art. 2 ust. 2 pkt 6 ustawy rewaloryzacyjnej jako okres składkowy okres niewyko-
nywania zatrudnienia przez osobę, która nie ukończyła 16 lat i pracowała w gospo-
darstwie rolnym rodziców.
Nie jest słuszny zawarty w kasacji zarzut, że przepis art. 2 ust. 2 pkt 3 ustawy
rewaloryzacyjnej nie jest jedyną podstawą uwzględnienia okresu składkowego od
7
ukończenia 14 lat. Tylko ten przepis pozwala na uwzględnienie okresu zatrudnienia
młodocianych na podstawie przepisów, które pozwalały na takie zatrudnienie przed
ukończeniem 15 lat. Przepis art. 2 ust. 2 pkt 1 pozwala na uwzględnienie okresu za-
trudnienia na podstawie umowy o pracę po ukończeniu 15 lat, a przepis art. 5 pkt 3
daje podstawę do uwzględnienia okresu pracy w gospodarstwie rolnym na innej pod-
stawie niż umowa o pracę od ukończenia 16 lat. Ten ostatni przepis miał zastosowa-
nie do wnioskodawcy.
Powołany w kasacji jako naruszony przepis art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 30
czerwca 1994 r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin
(Dz.U. Nr 84, poz. 385) nie daje wnioskodawcy żadnych uprawnień. Przepis ten po-
zwala na obniżenie wieku emerytalnego wynoszącego dla mężczyzn 65 lat o 6 mie-
sięcy za każdy pełny rok pracy pod ziemią. Chcąc uzyskać prawo do emerytury na
podstawie tego przepisu wnioskodawca, mający w dacie wydania zaskarżonego wy-
roku 57 lat, musiałby przepracować pod ziemią 16 lat, a przepracował tylko 2 miesią-
ce i 6 dni.
Jednym z warunków wymaganych do przyznania wcześniejszej emerytury na
podstawie § 1 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 25 marca 1997 r. w
sprawie zasad wcześniejszego przechodzenia na emeryturę pracowników zwalnia-
nych z pracy z przyczyn dotyczących zakładów pracy jest posiadanie wymaganego
okresu zatrudnienia wynoszącego dla mężczyzn 40 lat. W sytuacji, gdy wnioskodaw-
ca warunku tego nie spełnia, przepis ten nie mógł stanowić podstawy do uwzględ-
nienia jego żądania. Nie stanowił także takiej podstawy przepis § 1 ust. 2, który wy-
mienia jako warunek przyznania wcześniejszej emerytury pracownikom, z którymi
rozwiązano w 1997 r. umowę o pracę w związku z niewypłacalnością pracodawcy,
osiągnięcie do dnia 31 grudnia 1996 r. okresu zatrudnienia wynoszącego dla męż-
czyzn 39 lat. Warunku tego wnioskodawca nie spełnia nawet gdyby umowa o pracę
została rozwiązana w okolicznościach, o których mowa w tym przepisie. Okres za-
trudnienia wnioskodawcy do dnia rozwiązania umowy o pracę - 31 lipca 1997 r. jest
krótszy niż 39 lat, zatem wnioskodawca nie mógł osiągnąć takiego okresu zatrud-
nienia do 31 grudnia 1996 r. W tych warunkach bezzasadne okazały się zarzuty na-
ruszenia przepisów § 1 ust. 1 i 2 powołanego rozporządzenia.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy w oparciu o przepis art. 39312
KPC oddalił ka-
sację jako pozbawioną usprawiedliwionych podstaw.
========================================