Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 7 listopada 2001 r.
II UKN 567/00
Podstawa zarobkowania, a w konsekwencji tytuł emerytalnego ubezpie-
czenia społecznego mogą stanowić usprawiedliwione kryterium dyferencjacji
ubezpieczonych w zakresie prawa do świadczeń. Wyłączenie z ubezpieczenia
społecznego rolników prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu stałej opieki
nad dzieckiem wymagającym takiej opieki nie dyskryminuje tej grupy zawodo-
wej.
Przewodniczący SSN Maria Tyszel, Sędziowie SN: Jerzy Kuźniar, Barbara
Wagner (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 7 listopada 2001 r. sprawy z wniosku
Jadwigi P. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w R. o prawo
do wcześniejszej emerytury, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 czerwca 2000 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 13 czerwca 2000 r. [...] zmienił
zaskarżony apelacją przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w R. wyrok
Sądu Okręgowego w Radomiu z dnia 11 sierpnia 1999 r. [...], zmieniający decyzje
apelującego organu rentowego z dnia 30 grudnia 1998 r. oraz z dnia 17 czerwca
1999 r. i przyznający Jadwidze P. prawo do wcześniejszej emerytury od dnia 1 grud-
nia 1998 r., w ten sposób, że oddalił odwołanie ubezpieczonej od tych decyzji.
Sąd ustalił, że Jadwiga P., urodzona 27 lipca 1960 r., złożyła w dniu 1 grudnia
1998 r. w Oddziale ZUS w R. wniosek o przyznanie wcześniejszej emerytury z tytułu
wychowywania wymagającej stałej opieki córki Eweliny (ur. 27 kwietnia 1985 r.). Za-
kład Ubezpieczeń Społecznych ustalił, że wnioskodawczyni posiada staż ubezpie-
czeniowy wynoszący - łącznie z pracą w gospodarstwie rolnym - 20 lat, 9 miesięcy i
2
5 dni, w tym okres składkowy 3 lata i 11 miesięcy oraz nieskładkowy 2 lata, 4 miesią-
ce i 26 dni. Po ograniczeniu okresu nieskładkowego do 1/3 okresów składkowych, jej
okres ubezpieczenia wyniósł 19 lat, 7 miesięcy i 29 dni. Ponieważ ubezpieczona nie
spełniła warunku nabycia prawa do wcześniejszej emerytury określonego w § 1 roz-
porządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcze-
śniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej
opieki w związku z art. 26 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytal-
nym pracowników i ich rodzin, organ rentowy decyzją z dnia 30 grudnia 1998 r. od-
mówił jej przyznania wnioskowanego świadczenia. W dniu 19 kwietnia 1999 r. Jadwi-
ga P. ponownie złożyła wniosek o wcześniejszą emeryturę, przedkładając zaświad-
czenie, że obowiązkowi ubezpieczenia rolniczego podlegała nie od 1 stycznia 1986
r., lecz od 15 marca 1985 r. Organ rentowy ustalił okres zatrudnienia wnioskodaw-
czyni na 20 lat, 5 miesięcy i 16 dni, ale odmówił decyzją z dnia 17 czerwca 1999 r.
przyznania świadczenia z tego względu, że rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 15
maja 1989 r. utraciło moc obowiązującą z dniem 1 stycznia 1999 r. Po wejściu w ży-
cie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118) prawo do wcześniejszej emerytury z
tytułu opieki nad dzieckiem zachowały osoby, które do 31 grudnia 1998 r. ukończyły
50 lat (art. 186) albo ukończyły 45 lat i korzystają z pomocy ośrodka opieki społecz-
nej (art. 157 ust. 7).
Sąd pierwszej instancji uznał, że wprawdzie rozporządzenie z dnia 15 maja
1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących
się dziećmi wymagającymi stałej opieki utraciło moc obowiązującą z dniem 1 stycz-
nia 1999 r., a wnioskodawczyni nie spełnia warunków do przyznania świadczenia
przewidzianych w art. 186 lub art. 157 ust. 7 ustawy z 17 grudnia 1998 r., ale skoro
przed tą datą spełniała warunki wymagane do nabycia prawa do żądanego świad-
czenia, to, zgodnie z zasadą ochrony praw nabytych, należy jej je przyznać.
Rozpoznając apelację organu rentowego od tego wyroku Sąd drugiej instancji
stwierdził, że jest ona zasadna, albowiem Sąd pierwszej instancji nie rozważył
wszystkich przesłanek nabycia prawa do wcześniejszej emerytury określonych w § 1
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. Rozporządzenie zostało wy-
dane na podstawie art. 27 ust. 3 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i
ich rodzin. Odstępując od powszechnego wymogu osiągnięcia wieku emerytalnego
zawiera regulację szczególną. Wcześniejsza emerytura przysługuje matce, która nie
3
mogła lub nie może kontynuować zatrudnienia ze względu na konieczność sprawo-
wania osobistej opieki nad dzieckiem. „Ustalenia faktyczne co do przebiegu zatrud-
nienia i ubezpieczenia wnioskodawczyni nie pozwalają na przyjęcie, że spełnia ona
warunki określone w § 1 powołanego rozporządzenia”. Jadwiga P. z dniem 21 kwiet-
nia 1981 r. zaprzestała wykonywania pracy nakładczej i od następnego dnia podjęła
pracę w charakterze domownika w gospodarstwie rolnym teściów, a następnie od 15
marca 1985 r. - po przejęciu gospodarstwa przez męża - została objęta ubezpiecze-
niem społecznym rolników. Córkę Ewelinę urodziła w okresie ubezpieczenia z tytułu
prowadzenia gospodarstwa rolnego. Przepisy o ubezpieczeniu społecznym rolników
nie przewidywały wówczas (ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników i ich rodzin, jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 24, poz.133 ze zm.) i
nie przewidują obecnie (ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników, jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) możliwości przy-
znania wcześniejszej emerytury z tytułu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem.
„Brak jest też podstaw do przyjęcia, by osobę, która urodziła i wychowywała dziecko
wymagające stałej opieki w trakcie trwania ubezpieczenia z tytułu prowadzenia go-
spodarstwa rolnego traktować jako matkę, która nie mogła lub nie może kontynu-
ować zatrudnienia z powodu stanu zdrowia swojego dziecka”.
Jadwiga P. zaskarżyła ten wyrok kasacją. Wskazując jako jej podstawę naru-
szenie prawa materialnego przez błędną wykładnię rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 15 maja 1989 r. „przez przyjęcie, że osoba objęta ubezpieczeniem rolników w
części okresu zatrudnienia i płacąca składkę ubezpieczeniową z tytułu prowadzenia
gospodarstwa rolnego bezpośrednio po urodzeniu się dziecka nie objęta jest prawem
do wcześniejszej emerytury w oparciu o Rozporządzenie powołane na wstępie”, peł-
nomocnik skarżącej wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie wniosku
Jadwigi P. do rozpoznania Oddziałowi Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w R. W
uzasadnieniu zarzutów wywodził, że jednym z warunków nabycia prawa do wcze-
śniejszej emerytury jest posiadanie okresu zatrudnienia określonego w art. 26 ust. 1
pkt 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i
ich rodzin. Przepis ten nie uzależnia sposobu ustalania stażu ubezpieczeniowego od
jego struktury. „W niniejszej sprawie należy przyjąć, że matka w dniu złożenia wnio-
sku o wcześniejszą emeryturę nie może dalej kontynuować zatrudnienia. Bez zna-
czenia jest okoliczność czy po urodzeniu chorego dziecka mogła pracować czy nie”.
Wykładnia przepisów rozporządzenia dokonana przez Sąd Apelacyjny dyskryminuje,
4
zdaniem pełnomocnika skarżącej, osoby korzystające z ubezpieczenia społecznego
rolniczego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawę prawną rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w
sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się
dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149 ze zm.), powoływanego
dalej jako „rozporządzenie”, stanowi art. 27 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.),
powoływanej dalej jako „ustawa o z.e.p.”. Wynika stąd, że wcześniejsza emerytura
na warunkach w nim określonych przysługuje tylko osobom podlegającym przepisom
tej ustawy, a zatem pracownikom, tj. osobom pozostającym w stosunku pracy „w
myśl Kodeksu pracy” (art. 5 pkt 1) oraz niektórym osobom nie będącym pracowni-
kami, w tym osobom, które z tytułu działalności zawodowej objęte są odrębnymi
przepisami o ubezpieczeniu społecznym, jeżeli - bez uwzględnienia okresów tej
działalności - spełniają warunki do świadczeń określonych w ustawie (art. 2 pkt 2).
Wniosek taki potwierdza tytuł rozporządzenia, z którego niewątpliwie wynika, że
prawo do wcześniejszej emerytury przysługuje pracownikom, a zatem ubezpieczo-
nym z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy.
Zgodnie z § 1 ust. 1 rozporządzenia, wcześniejsza emerytura przysługuje
„matce, która nie mogła lub nie może kontynuować zatrudnienia”, jeżeli ma okres
zatrudnienia wskazany w art. 26 ust. 1 pkt 2 ustawy o z.e.p. i sprawuje osobistą
opiekę nad dzieckiem „wymagającym jej stałej opieki oraz pielęgnacji lub pomocy w
czynnościach samoobsługowych”. Brak możliwości kontynuowania zatrudnienia nie
oznacza braku możliwości kontynuowania jakiejkolwiek działalności zarobkowej, ale
zatrudnienia w ramach stosunku pracy. Skoro przeszkodą w kontynuowaniu zatrud-
nienia ma być sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem, to ustanie zatrudnienia
musi pozostawać w związku z koniecznością sprawowania tejże opieki. Taki związek
nie może – oczywiście - powstać przed urodzeniem dziecka. Zatem osoba, która w
chwili urodzenia dziecka nie pozostawała w stosunku pracy, nie mogła doznać prze-
szkód w kontynuowaniu tego stosunku. Rozwiązanie stosunku pracy nakładczej na
wniosek ubezpieczonej, w dniu 21 kwietnia 1981 r. nie pozostawało w związku z ko-
niecznością sprawowania osobistej opieki nad urodzoną w dniu 27 kwietnia 1985 r.
5
córką Eweliną. Kontynuacja zatrudnienia to jego ciągłość, trwanie w przyszłości. Nie
wystarczy zatem, by konieczność sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem
szczególnej troski była przeszkodą w podjęciu zatrudnienia - po raz pierwszy lub po-
nownie. Przy tym, wcześniejsza emerytura nie była jedynym świadczeniem przysłu-
gującym tylko pracownikom. Ubezpieczonym z innych tytułów, w tym także rolnikom,
nie przysługiwało np. prawo do zasiłku opiekuńczego. Wcześniejsza emerytura z ty-
tułu stałej opieki nad wymagającym jej dzieckiem i zasiłek opiekuńczy to świadcze-
nia, przy całej ich odmienności, funkcjonalnie zbliżone. Różni je czas trwania potrze-
by, ale nie jej rodzaj.
Zarzut dyskryminacji rolników nie jest uzasadniony. Praca świadczona w ra-
mach stosunku pracy jest pracą wykonywaną na rzecz osoby trzeciej i pod jej kie-
rownictwem (art. 22 KP). Charakteryzuje ją nie tylko podporządkowanie ekonomicz-
ne, ale i organizacyjne. Znaczy to obowiązek pozostawania w wyznaczonym czasie
w dyspozycji pracodawcy w miejscu wykonywania pracy lub w innym miejscu wska-
zanym przez niego (art. 128 KP). Pracodawcy przysługuje kompetencja do wydawa-
nia wiążących pracownika poleceń dotyczących sposobu, miejsca i czasu wykony-
wania pracy (art. 100 § 1 KP). On wydaje regulamin pracy określający porządek
pracy w zakładzie (art. 104 KP), którego przestrzeganie stanowi jeden z podstawo-
wych obowiązków pracownika (art. 100 § 2 pkt 2 KP). Zupełnie inna jest sytuacja
osób prowadzących działalność gospodarczą - rolniczą lub pozarolniczą - na własny
rachunek. Ubezpieczeni z tych tytułów, sami są organizatorami własnej pracy. Mają
możliwość jej zaplanowania, dostosowania rozkładu zajęć do potrzeb rodziny, w tym
swobodnego wyznaczenia czasu niezbędnego na czynności opiekuńcze nad chorym
dzieckiem.
Podstawa zarobkowania, a w konsekwencji tytuł ubezpieczenia, mogą stano-
wić uzasadnione kryterium dyferencjacji statusu ubezpieczonych w zakresie prawa
do świadczeń. Dlatego też ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubez-
pieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) nie wprowadza w odniesieniu
do osób nie będących pracownikami lub członkami rolniczych spółdzielni albo kółek
rolniczych przymusu ubezpieczenia chorobowego, ograniczając także podmiotowy
zakres dobrowolnego ubezpieczenia tego rodzaju (art. 11), zaś zasiłek opiekuńczy
przysługuje tylko podlegającym obowiązkowo ubezpieczeniu chorobowemu (art. 32
ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. Nr 60, poz. 636 ze zm.).
6
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39312
KPC,
orzekł jak w sentencji.
========================================