Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 12 grudnia 2001 r.
I PKN 729/00
Pakt socjalny zawarty między inwestorem strategicznym i związkami za-
wodowymi, stanowiący z mocy uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy
akt wewnątrzzakładowy spółki przez włączenie go do porozumienia zawartego
na podstawie art. 4 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach
rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakła-
du pracy (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 980 ze zm.), zyskuje cha-
rakter źródła prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 KP. Do wykładni jego posta-
nowień nie ma zastosowania art. 65 KC.
Przewodniczący SSN Roman Kuczyński. Sędziowie SN: Jadwiga Skibińska-
Adamowicz, Barbara Wagner (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 12 grudnia 2001 r. sprawy z powódz-
twa Marii K. przeciwko Zakładom Włókien Chemicznych „S.” S.A. w G.W. o odszko-
dowanie, na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 31 marca 2000
r. [...]
z m i e n i ł zaskarżony wyrok i oddalił apelację, nie obciążając powódki
kosztami postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Rejonowy w Gorzowie Wielkopolskim wyrokiem z dnia 17 listopada 1999
r. [...] oddalił powództwo Marii K. przeciwko Zakładom Włókien Chemicznych „S.”
S.A. w G.W.. o odszkodowanie.
Sąd ustalił, że powódka była zatrudniona u strony pozwanej w okresie od 10
stycznia 1994 r. do 31 lipca 1999 r. na stanowisku operatora urządzeń mechanicznej
obróbki włókna. Od 20 czerwca 1997 r. do 19 czerwca 1999 r. przebywała na urlopie
wychowawczym. W dniu 21 czerwca 1999 r., bezpośrednio po powrocie z urlopu,
2
otrzymała wypowiedzenie umowy o pracę ze skróceniem okresu wypowiedzenia do
jednego miesiąca. Jako przyczynę wypowiedzenia pracodawca podał zmniejszenie
zatrudnienia w związku ze zmianami organizacyjnymi. Umowa o pracę rozwiązała się
w dniu 31 lipca 1999 r.
W dniu 8 kwietnia 1998 r. został zawarty pomiędzy „Związkami Zawodowymi”
a „Inwestorem Strategicznym” Pakt Socjalny przewidujący „Gwarancje Zatrudnienia”
dla pracowników pozwanej Spółki. W porozumieniu między Zarządem ZWCh „S.”
S.A. i związkami zawodowymi w sprawie zwolnień grupowych z dnia 15 kwietnia
1999 r. zwolnieniami zostali objęci, między innymi, pracownicy po zakończeniu
urlopu wychowawczego. W ocenie Sądu, w odniesieniu do powódki ma zastosowa-
nie pkt 4 zdanie 3 Paktu Socjalnego, zgodnie z którym „w przypadku nie respektowa-
nia Gwarancji Zatrudnienia w stosunku do osób przebywających na urlopie wycho-
wawczym Inwestor Strategiczny zobowiązuje się, że Spółka tytułem odszkodowania
wypłaci tym osobom, z chwilą rozwiązania umowy o pracę, oprócz odszkodowań
ustawowych, dwa przeciętne wynagrodzenia w Spółce”.
Sąd Okręgowy w Gorzowie Wielkopolskim wyrokiem z dnia 31 marca 2000 r.
[...] zmienił ten wyrok, zaskarżony przez powódkę apelacją, w ten sposób, że zasą-
dził od strony pozwanej na rzecz apelującej kwotę 9.964,70 zł z ustawowymi odset-
kami od dnia 1 sierpnia 1999 r.
Zdaniem Sądu Okręgowego, Sąd pierwszej instancji nie dokonał pełnych
ustaleń co do czasu zatrudnienia powódki w Spółce, jak również dokonał „niewłaści-
wej wykładni przepisów prawnych dotyczących powódki, niezgodnej z zasadami wy-
kładni gramatycznej”. Maria K. pracowała już uprzednio w pozwanym zakładzie od
23 października 1981 r. do 1 stycznia 1991 r. W dniu 21 sierpnia 1997 r. otrzymała
nagrodę jubileuszową z tytułu 15 lat pracy w ZWCh „S.” Gwarancji Zatrudnienia nie
stosuje się tylko do osób wymienionych w punkcie 3 Paktu. Do pozostałych pracow-
ników stosuje się gwarancje wymienione w punkcie 4. Powódka w chwili rozwiązania
stosunku pracy nie przebywała na urlopie wychowawczym, wobec czego nie znaj-
duje do niej zastosowania punkt 4 zdanie 3 Paktu. Zarząd Spółki i związki zawodowe
dokonały porozumieniem z dnia 18 czerwca 1999 r. wykładni zdania 3 punktu 4
Paktu - w trybie pkt 7 podpunkt 7 Paktu - w ten sposób, że przyjęły, iż ma on zasto-
sowanie także do osób bezpośrednio po zakończeniu urlopu wychowawczego. We-
dług Sądu, wykładnia ta nie może być uznana za autentyczną. Nie jest ona wiążąca
dla sądu w zakresie rozstrzygania indywidualnych spraw pracowniczych. „Sąd od-
3
mawia przyznania porozumieniu z 18.06. 1999 r. charakteru wykładni postanowienia
pkt 4 paktu, zdanie ostatnie”. Postanowienie to jest jasne gramatycznie i nie wymaga
wykładni. Nadto, wykładnia postanowień Paktu należy do jego stron. Stronami Paktu
były Spółki „N.” i „R.P.” Porozumienie z dnia 18 czerwca 1999 r. stanowi w istocie
zmianę treści Paktu Socjalnego, a do jej dokonania nie były upoważnione strony tego
porozumienia reprezentowane przez prezesa zarządu spółki i prokurenta oraz przed-
stawicieli związków zawodowych. W ocenie Sądu, powódka spełnia warunki do uzy-
skania odszkodowania określonego w punkcie 4 lit. a Paktu, a ponieważ posiada 15 -
letni okres zatrudnienia u strony pozwanej przysługuje jej odszkodowanie w wysoko-
ści 14-krotności średniego indywidualnego wynagrodzenia pracownika Spółki.
Pozwana Spółka zaskarżyła ten wyrok kasacją. Wskazując jako jej podstawy
„niewłaściwe zastosowanie prawa materialnego - art. 9 § 1 k.p. i pkt 7.1. Paktu so-
cjalnego, art. 65 k.c. przez przyjęcie, że pozwany nie jest stroną Paktu socjalnego i
porozumienia dodatkowego z dnia 18 czerwca 1999 roku” oraz „naruszenie prawa
procesowego - art. 233 § 1 k.p.c., art. 328 § 2 k.p.c., 299 k.p.c. oraz art. 382 k.p.c. w
związku z nie wyjaśnieniem wszystkich istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy okolicz-
ności poprzez pominięcie dowodu z ustalenia normatywnego charakteru postano-
wień Paktu socjalnego przez przyjęcie że stroną Paktu jest Inwestor Strategiczny,
nieprzesłuchanie na tą okoliczność stron, rażącym przekroczeniu granic swobodnej
oceny dowodów i nie ustaleniu podstawy faktycznej w uzasadnieniu wyroku”, jej peł-
nomocnik wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i utrzymanie wyroku
Sądu pierwszej instancji w mocy, „ponadto” o „uchylenie wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania” oraz „zasądzenie od pozwanej kosztów procesu
wg norm przepisanych”.
Sąd przyjął, że Pakt Socjalny stanowi porozumienie zbiorowe i jest źródłem
prawa zakładowego w rozumieniu art. 9 § 1 KP, a zarazem, że Spółka nie jest stroną
tego porozumienia i nie może dokonywać ani jego wykładni, ani zmiany. Skoro stro-
nami Paktu są inwestor strategiczny i związki zawodowe, a nie strona pozwana, to
Pakt ma dla niej tylko charakter deklaracji co do ułożenia spraw pracowniczych. Tym
samym roszczenia pracowników Spółki z tytułu naruszenia zawartych w Pakcie gwa-
rancji zatrudnienia nie mogą być dochodzone na drodze indywidualnych sporów.
Nadto, Sąd nie przeprowadził dowodu z uchwały nr 10 walnego zgromadzenia Spółki
z dnia 20 maja 1999 r., która to uchwała przyznała Paktowi socjalnemu z 8 kwietnia
1998 r. charakter wewnętrznego aktu Spółki. Po tej dacie stronami Paktu są więc
4
Spółka reprezentowana przez jej Zarząd oraz działające w niej związki zawodowe.
One też są uprawnione do dokonywania wykładni postanowień Paktu oraz dokony-
wania jego zmian i uzupełnień (punkt 7 podpunkt 7). Pełnomocnik strony skarżącej
wywodziła dalej, że zdanie 3 punktu 4 regulowało tylko sprawę pracowników przeby-
wających na urlopie wychowawczym. Pakt nie regulował wprost odszkodowań dla
pracowników powracających z urlopu. Wykładnia zawarta w porozumieniu z dnia 18
czerwca 1999 r. zapełniła tę lukę. Jeżeli Sąd miał wątpliwości co do treści Paktu po-
winien był „uzupełnić postępowanie dowodowe przeprowadzając dowód z przesłu-
chania stron w celu wyjaśnienia ich zamiaru zgodnie z treścią art. 65 § 2 k.c. w
związku z art. 300 k.p.c.” Przesłuchanie stron mogło mieć istotny wpływ na wynik
sprawy. Interpretując postanowienia Paktu, Sąd uwzględnił tylko interes pracownika.
Odmówienie mocy porozumieniu z dnia 18 czerwca 1999 r. narazi Spółkę na „wydat-
ki finansowe, które mogą zaważyć na kondycji finansowej Spółki, zwłaszcza jeżeli
pozwany będzie musiał wypłacić około 60 osobom odprawy socjalne nie w oparciu o
zawarte porozumienie, a w oparciu o pkt 4 Paktu socjalnego”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Trafny jest zarzut kasacji co do tego, że Sąd drugiej instancji niejednoznacznie
ustalił charakter prawny Paktu, traktując go raz jako umowę, której pozwana Spółka
nie jest stroną, innym razem nadając mu znaczenie autonomicznego źródła prawa
obowiązującego w ZWCh „S.”. Była to tymczasem okoliczność istotna dla rozstrzy-
gnięcia sprawy. Jeżeli bowiem Pakt miałby charakter obligacyjny, stanowiłby wyłącz-
nie źródło wzajemnych zobowiązań jego stron. Nie wynikałyby z niego żadne zobo-
wiązania pozwanej Spółki wobec jej pracowników, których ci mogliby dochodzić w
drodze indywidualnych roszczeń. Przyznając Paktowi charakter normatywny, a stro-
nie pozwanej przymiot jego strony (w wyniku przystąpienia do Paktu), należałoby
Spółce „S.” przyznać kompetencję do zmiany postanowień tego Paktu w drodze po-
rozumienia ze związkami zawodowymi.
Otóż, Pakt Socjalny zawarty w dniu 8 kwietnia 1998 r. między „Inwestorem
Strategicznym” - Spółkami: „N.” (włoską) i „R.P. (francuską) oraz związkami zawodo-
wymi: Międzyzakładową Komisją Związkową NSZZ „Solidarność” ZWCh „S.” S.A.,
Samodzielnym Niezależnym Związkiem Zawodowym Pracowników ZWCh „S.” S.A.,
Związkiem Zawodowym Inżynierów i Techników przy ZWCh „S.” S.A., stanowiący akt
5
wewnątrzzakładowy Spółki z mocy uchwały walnego zgromadzenia jej akcjonariuszy
z dnia 20 maja 1999 r., przez włączenie go do porozumienia z dnia 15 kwietnia 1999
r. o zwolnieniach grupowych, zawartego na podstawie art. 4 ustawy z dnia 28 grud-
nia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków
pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U.
z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.), zyskał charakter porozumienia normatywnego, sta-
nowiąc źródło prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 KP.
Wbrew twierdzeniu Sądu drugiej instancji, porozumieniem z dnia 18 czerwca
1999 r. „w przedmiocie wykładni pkt 4 Paktu socjalnego w ZWCh „S.” S.A.” dokonano
skutecznej zmiany Paktu. Zmiana ta jest uzasadniona formalnie, funkcjonalnie, ak-
sjologicznie i ekonomicznie. Treść porozumienia z dnia 15 kwietnia 1999 r. o zwol-
nieniach grupowych wskazuje jednoznacznie na zamiar jego stron traktowania pra-
cowników podejmujących pracę bezpośrednio po zakończeniu urlopu wychowaw-
czego jak przebywających na urlopach wychowawczych, skoro pracownicy ci zostali
objęci zwolnieniami grupowymi w pierwszej kolejności. Logiczne jest więc jednakowe
ukształtowanie ich prawa do odszkodowań z tytułu rozwiązania stosunku pracy.
Punkty 1 i 2 „Gwarancji zatrudnienia” określają pozytywnie zakres podmiotowy
ich stosowania. Z porównania treści obu tych postanowień wynika jasno zamiar
ochrony pracowników świadczących pracę, a nie tylko pozostających w zatrudnieniu.
Dlatego pracowników Spółki znajdujących się w sytuacjach określonych w punkcie 2,
Gwarancja Zatrudnienia „obejmuje odpowiednio”. W punkcie 3 określono przypadki,
których Gwarancja nie dotyczy. Ponieważ pracownicy przebywający na urlopach wy-
chowawczych nie zostali wymienieni w żadnej z tych kategorii są oni oczywiście ob-
jęci Gwarancją. Poświęcono im zdanie 4 w punkcie 4. Punkt ten przewiduje finan-
sowe skutki „nie respektowania Gwarancji Zatrudnienia” i zawiera zobowiązanie In-
westora Strategicznego do zapłaty zwalnianym pracownikom przez Spółkę odszko-
dowań. Wysokość odszkodowań jest zróżnicowana wedle czasu, w którym nastąpiło
rozwiązanie umowy o pracę (w pierwszym, drugim i trzecim roku od nabycia - „prze-
jęcia przez Inwestora Strategicznego rzeczywistej kontroli nad większością praw
głosu i/lub kapitału Spółki, a także większościowej kontroli w Zarządzie i w Radzie
Nadzorczej Spółki”), oraz od okresu zatrudnienia w Spółce (lat: mniej niż 5, 5 - 10, 10
- 15, 15 - 20, 20 i więcej), przy maksymalnej kwocie równej 20 przeciętnym wynagro-
dzeniom w Spółce (zdanie 2) i przyjęciu zasady, że korzystniejsze przepisy mają za-
stosowanie przed postanowieniami Paktu (zdanie 3). Osobom przebywającym na
6
urlopie wychowawczym - oprócz odszkodowań ustawowych - przysługuje dodatkowe
odszkodowanie w wysokości dwukrotnego przeciętnego wynagrodzenia indywidual-
nego w Spółce (zdanie 4). Jest to, jak słusznie stwierdził Sąd, postanowienie jasne
co do treści. Strona pozwana mogła jednak rozszerzyć zakres jego stosowania na
osoby bezpośrednio powracające z urlopu wychowawczego. Tym bardziej że sytua-
cja pracownika powracającego z urlopu wychowawczego jest bardziej podobna do
przebywającego na takim urlopie, niż do świadczącego pracę nieprzerwanie. Inny
jest wkład pracy tych osób, inny udział w naprawie finansów Spółki (jej kondycji eko-
nomicznej), inna wartość zatrudnienia dla pracodawcy. Nie ma przeto żadnych uza-
sadnionych racji do odmowy przyznania pracodawcy prawa do kształtowania wyso-
kości dodatkowych odszkodowań dla pracowników zwalnianych z pracy z przyczyn
ekonomicznych, przy równoczesnym ustawowym uznaniu jego prawa do rozwiązania
stosunku pracy z tych przyczyn. Faktem jest, co podniósł Sąd, że przepisy nie zabra-
niają wypowiedzenia umowy o pracę pracownikowi w okresie urlopu wychowawcze-
go z przyczyn określonych w art. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych (§ 4 rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie urlopów i zasiłków wycho-
wawczych, Dz.U. Nr 60, poz. 277 ze zm.). Jest jednak faktem i to, co Sąd pominął,
że sytuacja prawna osoby wychowującej dziecko, korzystającej w tym celu z urlopu,
a zatem pozostającej w stosunku pracy, jest korzystniejsza od sytuacji rodzica nie
będącego pracownikiem (choćby w zakresie prawa do świadczeń z zabezpieczenia
społecznego).
Nie jest trafny podniesiony w kasacji zarzut naruszenia art. 65 KC. Skoro Pakt
socjalny ma charakter normatywny, do wykładni jego postanowień nie stosuje się
przepisów dotyczących wykładni oświadczeń woli. Rację ma Sąd, że postanowień
takiego porozumienia należy dokonywać przy wykorzystaniu reguł wykładni prawa.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39315
KPC,
orzekł jak w sentencji.
========================================