Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 17 grudnia 2001 r.
I PKN 742/00
Przewodniczący SSN Andrzej Kijowski (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Katarzyna Gonera, Józef Iwulski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 17 grudnia 2001 r. sprawy z powódz-
twa Elżbiety D. przeciwko A.C. Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością o odprawę
i odszkodowanie, na skutek kasacji powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego w War-
szawie z dnia 7 czerwca 2000 r. [...]
1) u c h y l i ł zaskarżony w części oddalającej apelację (pkt 2) w zakresie
dotyczącym odszkodowania z tytułu umowy o zakazie konkurencji oraz w części do-
tyczącej rozstrzygnięcia o kosztach postępowania (pkt 3) i w tym zakresie sprawę
przekazał Sądowi Apelacyjnemu w Warszawie do ponownego rozpoznania oraz
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego;
2) o d d a l i ł kasację w pozostałym zakresie.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie wyrokiem
z dnia 8 października 1999 r. [...] zasądził od Spółki z o.o. A.C. C. w W. na rzecz Elż-
biety D. kwotę 3.527,48 zł. z ustawowymi odsetkami od dnia 1 stycznia 1999 r. tytu-
łem odszkodowania za niezgodne z prawem wypowiedzenie umowy o pracę, odda-
lając powództwo w pozostałej części. W motywach tego rozstrzygnięcia Sąd Okrę-
gowy powołał się na poniższe ustalenia faktyczne oraz ich prawną kwalifikację.
Powódka Elżbieta D. została w pozwanej Spółce zatrudniona z dniem 1 paź-
dziernika 1996 r. na czas nie określony jako specjalista w dziale administracji. W
umowie o pracę zamieszczono klauzulę o niepodejmowaniu przez powódkę bez od-
szkodowania pracy w konkurencyjnych przedsiębiorstwach przez okres 12 miesięcy
od daty ustania stosunku pracy. W dniu 30 listopada 1998 r. wypowiedziano powód-
ce umowę o pracę z braku osiągnięć i postępów w pracy powodujących niezadowo-
lenie pracodawcy. Nowe zatrudnienie powódka podjęła w dniu 1 września 1999 r. ze
2
względu na stan zdrowia, wymagający poddania się dwom kolejnym operacjom. Wy-
powiedzenie umowy Sąd Okręgowy ocenił jako ogólnikowe i dokonane wbrew sta-
nowisku bezpośredniego przełożonego, który dobrze wypowiadał się na temat wyko-
nywania przez powódkę jej pracowniczych obowiązków, za co była też premiowana.
Strona pozwana nie udowodniła więc stawianych zarzutów, wobec czego Sąd na
podstawie art.45 i 47 KP zasądził powódce odszkodowanie w wysokości jednomie-
sięcznego wynagrodzenia. Sąd oddalił natomiast powództwo w zakresie odprawy
pieniężnej z ustawy o grupowych zwolnieniach, albowiem nie zostały spełnione prze-
słanki z jej art.1 ust. 1. Chwilowe obniżenie stanu zatrudnienia w styczniu 1999 r. i
uzupełnienie tego stanu w następnym miesiącu stanowi normalną fluktuację .W
dziale administracyjnym, gdzie pracowała powódka nadal zatrudnionych jest trzech
pracowników i goniec.
Natomiast umowny zakaz konkurencji nie spełnia ustawowych wymagań, gdyż
nie określa wysokości odszkodowania należnego powódce. Jest to więc zakaz jedy-
nie moralny, który nie powoduje finansowych skutków. Ponadto powódka po zakoń-
czeniu pracy była przez osiem miesięcy niezdolna do podjęcia nowego zatrudnienia
ze względu na stan zdrowia, a więc nie poniosła szkody. Dlatego roszczenie o
wspomniane odszkodowanie podlegało oddaleniu.
W ramach częściowego uwzględnienia apelacji wniesionej przez stronę powo-
dową, Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie wyro-
kiem z dnia 7 czerwca 2000 r. [...] zmienił zaskarżone orzeczenie w ten sposób, że
zasądził od A.C. Sp. z o.o. na rzecz Elżbiety D. kwotę 2.645,61 zł. z ustawowymi od-
setkami od dnia 10 czerwca 1999 r., a w pozostałej części apelację oddalił. W uza-
sadnieniu tego wyroku Sąd Apelacyjny uznał, że pisemna umowa stron o zakazie
konkurencji jest w zakresie pozbawiającym powódkę prawa do odszkodowania
sprzeczna z art.1012
§ 1 KP, a tym samym w tej części stosuje się zgodnie art.18 § 2
KP odpowiednie przepisy prawa pracy, czyli art.1012
§ 3 KP, określający odszkodo-
wanie w wysokości minimum 25% wynagrodzenia otrzymywanego przez pracownika
przed ustaniem stosunku pracy.
Kasację od powyższego wyroku wniosła powódka, zarzucając naruszenie : 1)
art.1 ust. 1 i art.10 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. „poprzez przyjęcie, że nie
zaszły okoliczności wynikające z tych artykułów przy rozwiązywaniu umowy o pracę z
powódką oraz art.8 ust. 1 , 2 i 2a tej ustawy poprzez niewypłacenie powódce odpra-
wy w dochodzonej pozwem wysokości” ; 2) art.1012
§ 3 KP „poprzez zasądzenie od-
3
szkodowania w kwocie , która nie odpowiada 25% wynagrodzenia otrzymanego
przez pracownika przed ustaniem stosunku pracy przez okres odpowiadający okre-
sowi obowiązywania zakazu konkurencji, tj.12 miesięcy”. Na tej podstawie wnoszący
kasację domagał się zmiany zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku
Sądu Okręgowego w Warszawie i zasądzenia na rzecz powódki odprawy w kwocie
7.500 zł. z ustawowymi odsetkami od dnia 1 stycznia 1999 r. oraz odszkodowania w
kwocie 7.936,83 zł. z ustawowymi odsetkami od dnia 10 czerwca 1999 r., przy
uwzględnieniu kosztów zastępstwa procesowego za trzy instancje. W uzasadnieniu
kasacji podniesiono między innymi, że zatrudnienia po pięciu miesiącach na tym sa-
mym stanowisku innego pracownika nie można traktować jako „zwykłej fluktuacji za-
trudnienia” i trzeba w tym widzieć faktyczną likwidację stanowiska uprzednio zajmo-
wanego przez powódkę. Strona pozwana przeżyła też reorganizację w ramach grupy
kapitałowej. Przedmiotowe zwolnienie miało zatem charakter indywidualnego rozwią-
zania stosunku pracy z przyczyn określonych w art.1 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia
1989 r., więc powódce należy się odprawa z art.8 ustawy tym bardziej, że art.10
ust.1 ustawy abstrahuje od wymagań redukcji zatrudnienia.
Skarżąca twierdzi też, że Sąd Apelacyjny bezpodstawnie przyjął, iż z tytułu
zakazu konkurencji domagała się odszkodowania za okres trzech miesięcy i wyliczył
je na sumę 2.645,61 zł., biorąc pod uwagę jej miesięczny zarobek w kwocie 3527,48
zł. Tymczasem w pozwie żądana jest kwota 10.582,44 zł., wynikająca z podzielenia
kwoty miesięcznego zarobku przez 4 (25%) i pomnożona przez 12 miesięcy umow-
nego zakazu konkurencji, co tylko w wymiarze rachunkowym odpowiada trzymie-
sięcznemu zarobkowi skarżącej.
Odpowiadając na kasację powódki, strona pozwana wniosła o jej oddalenie i
zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego za trzy instancje. W uzasadnieniu od-
powiedzi podniesiono, że zwalnianie dotychczasowych, pracujących poniżej oczeki-
wań pracodawcy, i zatrudnianie nowych pracowników przy równoczesnym zachowa-
niu ogólnego poziomu zatrudnienia jest wyrazem prowadzenia prawnie dozwolonej
polityki doboru optymalnej kadry. Reorganizacja grupy kapitałowej, w skład której
wchodzi pozwana Spółka, miała charakter podmiotowych zmian strukturalno- organi-
zacyjnych, bez istotnego wpływu na stan zatrudnienia w ogólności, a zwłaszcza na
zatrudnienie powódki. Zaprezentowana w kasacji teza, że okresowy wakat na stano-
wisku pracy powódki należy traktować jako jego faktyczną likwidację jest „absurdal-
na”. Strona pozwana uważa, że Sąd Apelacyjny potwierdził za Sądem pierwszej in-
4
stancji „brak podstaw do wypłacenia powódce odszkodowania za okres niemożliwo-
ści podjęcia pracy (konkurencyjnej czy nie ) wymuszonej jej chorobą i rekonwale-
scencją od rozwiązania z nią umowy o pracę do dnia 13.08.1999 r., a nie jej świado-
mą decyzją powstrzymania się od zatrudnienia konkurencyjnego wobec byłego pra-
codawcy i w którym to czasie otrzymywała ona zasiłek chorobowy. Zasądzenie od-
szkodowania „za okres 3 miesięcy po ustaniu przesłanki choroby, bez ustalenia ro-
dzaju zatrudnienia podjętego przez powódkę od 1.09.1999 r., należy uznać za naru-
szające przepisy prawno-procesowe w przedmiocie obowiązku dogłębnego rozpo-
znania okoliczności sprawy i w tym zakresie wymagające zmiany”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja zasługuje na uwzględnienie w części kwestionującej wysokość od-
szkodowania zasądzonego w związku z umową o rocznym zakazie konkurencji po
ustaniu stosunku pracy. Wprawdzie Sąd Apelacyjny uznał roszczenie powódki za
usprawiedliwione co do zasady, lecz z tego tytułu nie zasądził kwoty stanowiącej
równowartość ¼ ( 25%) dwunastomiesięcznego zarobku, a „jedynie” zarobku trzy-
miesięcznego. W uzasadnieniu wyroku napisano w tej kwestii, że „ponieważ powód-
ka wnosiła o zasądzenie odszkodowania za okres 3 miesięcy, to biorąc pod uwagę
wysokość jej miesięcznych zarobków w kwocie 3.527,48 zł., roszczenie może wyno-
sić 2.645,61 zł., które Sąd zasądził z ustawowymi odsetkami liczonymi od dnia zgło-
szenia żądania, co nastąpiło na rozprawie w dniu 10 czerwca 1999 r.” Cytowane
sformułowanie nie jest jasne, zwłaszcza, że powódka wyraźnie domagała się dwuna-
stomiesięcznego odszkodowania. Wskazywałoby to na pomyłkę, choć w odpowiedzi
na kasację strona pozwana sugeruje możliwość merytorycznej interpretacji stanowi-
ska Sądu, to znaczy jako odmowy zasądzenia odszkodowania w okresie, w którym
po dokonaniu wypowiedzenia umowy skarżąca pozostawała do dnia 13 sierpnia
1999 r. na zwolnieniu lekarskim i pobierała zasiłek chorobowy. Innymi słowy, pozwa-
na Spółka uważa, że najpierw Sąd Apelacyjny kierował się trafną myślą, że w okresie
choroby i rekonwalescencji powódka nie respektowała zakazu konkurencji, gdyż tak
czy owak nie mogłaby podjąć jakiejkolwiek pracy (konkurencyjnej albo niekonkuren-
cyjnej wobec pracodawcy), a poza tym wskutek pobierania świadczeń z ubezpiecze-
nia społecznego nie poniosła żadnej szkody, po czym zasądził jej odszkodowanie za
5
pozostałe trzy miesiące trwania zakazu konkurencji, choć wtedy akurat podjęła za-
trudnienie, lecz Sąd zupełnie nie zainteresował się rodzajem tej pracy.
Przepis art.1012
§ 3 KP stanowi tymczasem, że odszkodowanie należne od
pracodawcy nie może być niższe od 25 % wynagrodzenia otrzymanego przez pra-
cownika przed ustaniem stosunku pracy przez okres odpowiadający okresowi obo-
wiązywania zakazu konkurencji, przy czym odszkodowanie wolno wypłacać w mie-
sięcznych ratach. Powołany przepis ustanawia więc minimalną wysokość odszkodo-
wania, odnosząc ją do wynagrodzenia faktycznie otrzymanego przez pracownika „na
rękę” w czasie równym okresowi obowiązywania zakazu konkurencji, co w przypadku
skarżącej oznacza ¼ rzeczywistego zarobku osiągniętego w drugim roku jej łącznie
dwuletniego okresu zatrudnienia. Uprawnienie do wspomnianego odszkodowanie
przysługuje za zachowanie obiektywnie zgodne z treścią zakazu konkurencji, więc
uprawnienia tego nie traci pracownik, który na przykład wskutek niezdolności do
pracy z powodu choroby nie byłby w umówionym okresie w stanie podjąć konkuren-
cyjnego zatrudnienia i który w związku z pobieraniem zasiłku chorobowego zachował
większą część dotychczasowych środków utrzymania. Niepodjęcie konkurencyjnego
zatrudnienia lub działalności na własny rachunek może też być spowodowane bra-
kiem odpowiednich ofert pracy czy ekonomiczną nieopłacalnością samodzielnej
działalności gospodarczej. Te i inne podobne okoliczności powinny być przedmiotem
szczegółowej analizy i krytycznej refleksji pracodawcy przed zawarciem danej klau-
zuli konkurencyjnej, gdyż nie jest dopuszczalne późniejsze i jednostronne uchylenie
się od obowiązku zapłaty umówionego odszkodowania.
Żadnych zastrzeżeń nie budzi natomiast pogląd Sądu Apelacyjnego, że
umowa o nieodpłatny zakaz konkurencji po ustaniu stosunku pracy jest wprawdzie
sprzeczna z art.1012
§ 1 KP, lecz nie powoduje to jej nieważności. Bezskuteczne jest
wówczas tylko zastrzeżenie owej nieodpłatności, które zgodnie z art.18 § 2 KP zo-
staje automatycznie zastąpione przez gwarantowane pracownikowi w art.1012
§ 3 KP
minimum odszkodowawcze w wysokości 25 % jego wcześniejszego wynagrodzenia.
Kasacja podlega natomiast oddaleniu w zakresie kwestionującym odmowę
zasądzenia odprawy przewidzianej w art. 8 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o
szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn
dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1999 r. Nr 4,
poz.19 ze zm.). Sąd Najwyższy rozpoznaje bowiem sprawę w granicach kasacji, wy-
znaczonych przede wszystkim przytoczonymi podstawami kasacyjnymi oraz ich uza-
6
sadnieniem, a z urzędu bierze pod rozwagę jedynie nieważność postępowania
(art.39311
w związku z art.3933
KPC w brzmieniu obowiązującym do dnia 30 czerwca
2000 r.).W tej części kasacji zostały zgłoszone jedynie zarzuty naruszenia art.1 ust. 1
i art.10 ust. 1 oraz 8 ust. 1, 2 i 2a powołanej ustawy przez ich niezastosowanie w
okolicznościach przedmiotowej sprawy. Wnoszący kasację próbuje więc podważyć
prawną kwalifikację ustaleń faktycznych przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia, ale
to jest teoretycznie możliwe jedynie w pośredni sposób, to znaczy przez podniesienie
zarzutów naruszenia przepisów prawa procesowego, dotyczących zwłaszcza prowa-
dzenia postępowania dowodowego i oceny jego wyników. W przeciwnym razie wią-
żące są ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd Apelacyjny, a właściwie przejęte
od Sądu Okręgowego. W ich świetle zwolnienie skarżącej było przejawem fluktuacji
spowodowanej prowadzeniem przez pracodawcę normalnej, bieżącej polityki kadro-
wej, więc z oczywistych względów nie podlegało subsumowaniu pod normy zawarte
w przepisach ustawy przytoczonych w kasacji.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 393 12
i art. 39313
§
1 KPC orzekł jak w sentencji.
========================================