Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 31 stycznia 2002 r., IV CKN 651/00
Skuteczne skorzystanie przez stronę z prawa zatrzymania wzajemnego
świadczenia pieniężnego wyłącza opóźnienie w spełnieniu tego świadczenia
(art. 496 w związku z art. 481 § 1 k.c.).
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sędzia SN Marian Kocon
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Heleny U. przeciwko
Przedsiębiorstwu Transportowemu „T.”, spółka z o.o. w B. o zapłatę, po
rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 31 stycznia 2002 r. na rozprawie kasacji
powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 25 lutego 1999 r.
uchylił zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo i w tym zakresie
przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Białymstoku do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powódka domagała się od obu pozwanych spółek solidarnej zapłaty kwoty
40 271 zł z odsetkami tytułem zwrotu ceny samochodu, za równoczesnym zwrotem
przez nią pozwanej spółce „T.” samochodu osobowego, w związku z odstąpieniem
przez powódkę od umowy sprzedaży tego pojazdu.
Sąd pierwszej instancji uwzględnił powództwo w znacznej części wobec
pozwanej spółki „T.”, zasądzając od niej na rzecz powódki kwotę 40 000 zł z
odsetkami w wysokości 35 % w stosunku rocznym od dnia 9 sierpnia 1997 r., za
jednoczesnym zwrotem przez powódkę samochodu. Zasądzenie odsetek od daty
doręczenia pozwu Sąd pierwszej instancji uzasadnił tym, że był to ostateczny
termin dla pozwanej spółki „T.” do spełnienia na rzecz powódki świadczenia
należnego jej w następstwie odstąpienia od umowy.
Powództwo wobec drugiej z pozwanych spółek – spółki z o.o. D.C.W. zostało
oddalone.
Apelację pozwanej spółki „T.” uwzględnił w części Sąd Apelacyjny w
Białymstoku, który zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądził od
pozwanej na rzecz powódki kwotę 32 000 zł, za jednoczesnym wydaniem przez
powódkę pozwanej samochodu osobowego. Zdaniem Sądu drugiej instancji,
żądanie zwrotu ceny kupna nowego samochodu nie znajdowało oparcia w art. 494
k.c., skoro już po odstąpieniu od umowy powódka korzystała z niego przez ponad
rok. W tej sytuacji ujemne skutki obciążają kupującego. (...)
Zarazem jako nieuzasadnione ocenił Sąd drugiej instancji żądanie powódki
zasądzenia odsetek z tytułu opóźnienia (art. 481 § 1 i 2 k.c.), odwołując się do
przysługującego drugiej stronie z mocy art. 496 k.c. – do czasu zaoferowania jej
zwrotu przedmiotu świadczenia – prawa zatrzymania, na które można się powołać
także w sposób dorozumiany.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyła kasacją powódka, zarzucając
naruszenie prawa materialnego – 481 § 1 i 2 k.c. przez niezasądzenie odsetek z
tytułu opóźnienia w spełnieniu świadczenia, oraz naruszenie przepisów
postępowania mające istotny wpływ na orzeczenie – art. 378 § 1 i 321 § 1 k.p.c. W
uzasadnieniu kasacji powódka zakwestionowała zasadność oddalenia powództwa o
odsetki, twierdząc, że Sąd wykroczył poza zakres kontroli apelacyjnej, prawo
zatrzymania powinno być bowiem badane tylko w sytuacji zgłoszenia zarzutu przez
stronę pozwaną. Zdaniem powódki, Sąd powinien zasądzić stosowne odsetki,
stosując przepis art. 481 § 1 i 2 k.c. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Chybiony okazał się zarzut naruszenia art. 321 § 1 k.p.c. uzasadniany tym, że
Sąd przyjął, iż doszło do skorzystania przez pozwaną spółkę z prawa zatrzymania,
mimo że strona pozwana nie podnosiła stosownego zarzutu nawet w sposób
dorozumiany. Przepis art. 321 § 1 k.p.c. przewiduje zakaz wyrokowania co do
przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, oraz zakaz zasądzania ponad żądanie, a
więc wiąże się z wzajemną relacją między zakresem żądania poddanego pod osąd
sądu przez stronę powodową a zakresem rozstrzygnięcia zawartego w sentencji
orzeczenia. Sąd odwoławczy tego przepisu nie naruszył, orzekając reformatoryjnie
oddalił bowiem powództwo w części, a w części uwzględniającej powództwo nie
orzekł ponad zakres żądania strony powodowej. Doszło natomiast do naruszenia
przepisu art. 378 § 1 k.p.c. w stopniu mogącym mieć istotny wpływ na wynik
sprawy, wskutek jej rozpoznania z przekroczeniem granic apelacji.
Strona pozwana nie domagała się w apelacji obniżenia ceny pojazdu, mimo
akcentowania faktu jego intensywnej eksploatacji i wskutek tego znacznego
zmniejszenia jego wartości już w okresie po odstąpieniu przez powódkę od umowy.
Żądanie obniżenia ceny pojazdu nie mogło zresztą być uwzględnione w procesie
mającym za przedmiot zwrot wzajemnych świadczeń, spowodowany odstąpieniem
przez powódkę od umowy sprzedaży w wyniku skorzystania z uprawnienia
przysługującego kupującemu z tytułu rękojmi. Na podstawie art. 494 k.c. w związku
z art. 560 § 1 k.c. powódka była więc zobowiązana do zwrotu pozwanej samochodu
osobowego, a jednocześnie mogła żądać zwrotu tego, co sama świadczyła, czyli
zwrotu kwoty odpowiadającej zapłaconej przez nią cenie w dacie zakupu pojazdu.
Okoliczność, że powódka, wskutek późniejszej intensywnej eksploatacji pojazdu,
doprowadziła do znacznego obniżenia jego wartości, mogłaby być oceniana w
płaszczyźnie ewentualnego wyrządzenia szkody stronie pozwanej przez powódkę.
Strona pozwana nie zgłosiła jednak przeciwko powódce żadnego roszczenia
odszkodowawczego w formie powództwa wzajemnego ani nie skorzystała z zarzutu
potrącenia jakiejkolwiek własnej wierzytelności wobec powódki. W tej sytuacji
oddalenie powództwa ponad kwotę 32 000 zł, uzasadnione obniżeniem wartości
samochodu z przyczyn leżących po stronie powódki, nastąpiło z naruszeniem
zarówno materialnoprawnych zasad zwrotu wzajemnych świadczeń po odstąpieniu
od umowy wzajemnej, jak i przepisu art. 378 § 1 k.p.c.
Zasadny okazał się również zarzut naruszenia art. 481 § 1 k.c. wskutek jego
niezastosowania. Jest oczywiste, że skoro na podstawie art. 496 k.c. każdej ze
stron przysługuje prawo zatrzymania świadczenia wzajemnego, to przysługuje ono
także tej stronie, która zobowiązana jest do zwrotu świadczenia pieniężnego
uzyskanego w wyniku zawarcia umowy, od której odstąpiono. Istnienia uprawnienia
pozwanej do skorzystania z prawa zatrzymania na podstawie art. 496 k.c. nie
można więc było zasadnie zanegować. Jednakże dopiero uprzednie jednoznaczne,
pozytywne przesądzenie, że pozwana skutecznie skorzystała z tego prawa,
pozwalałoby na przyjęcie, iż nie opóźnia się ona ze spełnieniem na rzecz powódki
świadczenia pieniężnego. Tymczasem Sąd drugiej instancji błędnie utożsamił fakt
przysługującego pozwanej prawa zatrzymania, na które można się powołać także w
sposób dorozumiany, z samym skutecznym skorzystaniem przez nią z tego prawa.
Nie ulega wątpliwości, że prawo zatrzymania może być uwzględnione przez
sąd tylko w razie zgłoszenia przez uprawnionego odpowiedniego zarzutu wobec
drugiej strony (por. uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 września
1993 r., I CRN 115/93, OSNC 1994, nr 7-8, poz. 161). Zarzut ten ma charakter
materialnoprawny, a nie procesowy, co oznacza, że dla uznania jego skuteczności
powinien być zgłoszony drugiej stronie. Wymogu tego nie eliminuje trafność
poglądu wyrażonego w powołanym wyroku Sądu Najwyższego, że nie ma żadnych
przeszkód, by powołanie się na prawo zatrzymania nastąpiło nie sposób wyraźny,
lecz jedynie dorozumiany. Ustalenie, że zgłoszenia zarzutu, nawet w ten ostatnio
wymieniony sposób, dokonano musi być jednak kategoryczne i jednoznaczne. (...)
Ponieważ ustalenia przyjęte za podstawę orzekania przez Sąd odwoławczy
nie są w tej materii ani stanowcze, ani jednoznaczne, zatem brak podstaw do
uznania, że strona pozwana skorzystała z prawa zatrzymania. Tymczasem dopiero
ewentualne jednoznaczne rozstrzygnięcie, czy pozwana skutecznie zgłosiła
powódce odpowiedni zarzut, a w konsekwencji, czy skutecznie skorzystała z prawa
zatrzymania, pozwoli na ocenę, czy doszło do opóźnienia ze spełnieniem na rzecz
powódki świadczenia pieniężnego. Wobec powyższego zasadny okazał się zarzut
naruszenia art. 481 § 1 k.c. przez jego niezastosowanie. (...)
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39313
§ 1
k.p.c.).