Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 7 lutego 2002 r.
II UKN 49/01
Wydzierżawienie gospodarstwa rolnego na podstawie umowy zawartej
na okres krótszy niż 10 lat, albo bez zachowania formy pisemnej lub też bez
wpisania tej umowy do ewidencji gruntów i budynków, nie stwarza przewidzia-
nej w art. 28 ust. 3 pkt 4 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) podstawy
do odstąpienia od zawieszenia wypłaty renty z tytułu niezdolności do pracy w
gospodarstwie rolnym.
Przewodniczący SSN Maria Tyszel, Sędziowie SN: Beata Gudowska (spra-
wozdawca), Zbigniew Myszka.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 7 lutego 2002 r. sprawy
z wniosku Gertrudy S. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Od-
działowi Regionalnemu w K. o zwrot nienależnie pobranego świadczenia, na skutek
kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 19
kwietnia 2000 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Gertruda S. odwołała się od dwu decyzji Oddziału Regionalnego Kasy Rolni-
czego Ubezpieczenia Społecznego w K. z dnia 12 kwietnia 1999 r. - od decyzji usta-
lającej, że renta inwalidzka rolnicza pobierana przez nią od dnia 19 czerwca 1992 r.,
podlegała zawieszeniu w części uzupełniającej (w okresie od dnia 1 maja 1996 r. do
dnia 31 stycznia 1999 r.) z powodu niezaprzestania prowadzenia działalności rolni-
czej, oraz od decyzji stwierdzającej pobranie nienależnych świadczeń w kwocie
8.764,88 zł, ze zobowiązaniem do ich zwrotu na podstawie art. 138 ust. 1 i ust. 2 pkt
1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z funduszu ubezpieczeń
społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.).
2
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 30 września 1999 r. odwołanie oddalił, ustala-
jąc, że ubezpieczona stała się właścicielką gospodarstwa rolnego o powierzchni po-
nad 3 ha (1,94 ha przeliczeniowych) w drodze dziedziczenia i objęła je w posiadanie
na podstawie sądowego działu spadku po matce (postanowienie Sądu Rejonowego
w Pszczynie z dnia 27 kwietnia 1995 r.). Kilka lat wcześniej ojciec ubezpieczonej wy-
dzierżawiał to gospodarstwo Kazimierzowi U., a ubezpieczona dzierżawę potwier-
dziła, najpierw ustnie, a następnie pisemną umową z dnia 8 marca 1999 r., zareje-
strowaną w ewidencji gruntów w dniu 10 marca 1999 r. W tym bezspornym stanie
faktycznym Sąd Okręgowy w Katowicach stwierdził, że ubezpieczona, jako prowa-
dząca działalność rolniczą, nie miała - z mocy art. 28 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia
1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7,
poz. 25 ze zm.) - prawa do pobierania pełnej renty. O okolicznościach powodujących
zawieszenie renty oraz o obowiązku zawiadomienia o zmianach w stanie własności
gospodarstwa rolnego ubezpieczona była pouczona przez organ rentowy w druku
decyzji, więc była świadoma swych obowiązków, a przez ich zaniechanie dopuściła
do wypłaty przez organ rentowy świadczeń nienależnych.
Apelacja ubezpieczonej została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego w
Katowicach z dnia 19 kwietnia 2000 r. Sąd uznał, że zasady zawieszania i zwrotu
nienależnie pobranych świadczeń zostały ubezpieczonej przedstawione w informacji
zawartej w decyzji przyznającej rentę z dnia 10 września 1992 r., w punkcie 5 po-
uczenia, w którym - po wymienieniu świadczeń uznanych za nienależnie pobrane -
wskazano na obowiązek zawiadomienia organu rentowego o prowadzeniu gospo-
darstwa rolnego w celu ustalenia, czy po stronie świadczeniobiorcy zachodzą oko-
liczności powodujące zawieszenie prawa do świadczeń lub przesłanki do stwierdze-
nia, że w ujawnionym stanie faktycznym działalność rolnicza nie jest prowadzona.
Mimo tego pouczenia, ubezpieczona nie zawiadomiła o nabyciu spadku, w którego
skład wchodziło gospodarstwo rolne, czym spowodowała nienależne świadczenie
przez Kasę, które jest zobowiązana zwrócić.
Kasacja ubezpieczonej została oparta na podstawie naruszenia prawa mate-
rialnego przez błędną wykładnię art. 28 ust. 4 pkt 3 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r.
o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
przez zastosowanie tego przepisu w sytuacji, gdy ubezpieczona była niewłaściwie
pouczona o braku prawa do pobierania renty w całości. W uzasadnieniu tej podstawy
3
kasacyjnej skarżąca podniosła, że do zawarcia umowy dzierżawy nie jest wymagana
forma pisemna i że taka forma czynności prawnej nie jest również konieczna do
przyjęcia, że rencista zaprzestał działalności rolniczej, skoro rzeczywiście gospodar-
stwo wydzierżawił.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia przepisu art. 138 ust. 2 pkt 1 o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, uzasadniony twierdzeniem o jego błędnym za-
stosowaniu, gdyż „ubezpieczona nie była właściwie pouczona o braku prawa do po-
bierania świadczeń”, nie znajduje usprawiedliwienia w przytoczonej podstawie kasa-
cyjnej, ograniczonej do naruszenia prawa materialnego. Zarzut ten, jako odnoszący
się do stanu faktycznego, mógłby być rozważany tylko w ramach podstawy narusze-
nia przepisów prawa procesowego, a tej skarżąca nie podniosła. Tak więc trzeba
przyjąć, że w ustalonym stanie faktycznym powołany przepis zastosowano prawidło-
wo, w szczególności dlatego, że świadczenia zostały skarżącej wypłacone, mimo
zaistnienia okoliczności powodujących zawieszenie ich wypłaty (por. art.138 ust 2
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w związku z
art. 52 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników). Okolicznością taką jest,
określone w art. 28 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników, kontynuowanie prowadzenia działalności rolniczej. Od zasady zawie-
szalności - w takim wypadku - wypłaty świadczeń ustawodawca, kierując się racjami
społecznymi, przewidział wyjątki. Skonstruował je w ten sposób, że w niektórych wy-
padkach prowadzenia działalności rolniczej uznał, iż emeryt lub rencista zaprzestał
jej prowadzenia, jeżeli sam (albo jego małżonek) jest właścicielem (współwłaścicie-
lem) gospodarstwa rolnego składającego się z gruntów opisanych w art. 28 ust. 4 pkt
1 - 7 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. I tak, domniemywa się, że dzia-
łalność rolnicza nie jest prowadzona, jeżeli własnością lub w posiadaniu rolnika są
użytki rolne, które ze względu na powierzchnię nie podlegają opodatkowaniu podat-
kiem rolnym, dział specjalny, od którego podatek nie przekracza połowy stawki po-
datku rolnego od 1 ha przeliczeniowego, grunty stale wyłączone z produkcji rolniczej
oraz grunty i działy specjalne należące do małżonka, z którym emeryt lub rencista
zawarł związek małżeński po ustaleniu renty lub emerytury rolnej. Uznaje się, że
działalność rolnicza nie jest prowadzona również gdy rolnik jest nieformalnym właści-
4
cielem gruntu nie będącego w jego posiadaniu ani w posiadaniu jego małżonka albo
dzierżawi grunty Skarbu Państwa.
Przy ocenie zawieszenia wypłaty świadczeń nie uwzględnia się - jako prowa-
dzenia działalności rolniczej - również sytuacji, w której uprawniony do świadczeń
rolnik, odda na co najmniej 10 lat w dzierżawę grunty będące jego własnością lub w
jego posiadaniu innej osobie niż jego małżonek, zstępny lub pasierb albo osoba po-
zostająca z nim we wspólnym gospodarstwie domowym (albo też małżonek tych
osób), na podstawie umowy pisemnej, zgłoszonej do ewidencji gruntów i budynków
(art. 28 ust. 4 pkt 3 ustawy). Odczytując ten przepis a contario należy przyjąć, że w
każdej sytuacji, która nie została opisana w art. 28 ust. 4 ustawy emeryt lub rencista,
jako właściciel (współwłaściciel) lub posiadacz gospodarstwa rolnego, nie zaprzestał
prowadzenia działalności rolniczej.
Zarówno zasada, jak i wyjątki od niej są jasne. W wyroku z dnia 27 maja 1997
r., II UKN 145/97 (OSNAPiUS 1998 nr 8, poz. 247), Sąd Najwyższy stwierdził, że na-
bycie własności gospodarstwa rolnego w drodze dziedziczenia nie stanowi, bez pro-
wadzenia działalności rolniczej, podstawy do zawieszenia wypłaty świadczeń z
ubezpieczenia społecznego. Przyjął, że przesłanką zawieszenia świadczeń jest pro-
wadzenie odziedziczonego gospodarstwa rolnego, przy czym uznał ją za spełnioną
wówczas, gdy dziedzic objął gospodarstwo rolne w posiadanie. Wymaga podkreśle-
nia, że wydzierżawiający gospodarstwo rolne nie pozbawia się władztwa nad rzeczą
służącego właścicielowi (art. 337 KC, por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 listo-
pada 1993 r., II CRN 130/93, BSN 1994 nr 1, poz. 21); nie wyzbywa się także posia-
dania (samoistnego lub zależnego) gruntu, więc jego sytuacja odpowiada hipotezie
art. 28 ust. 1 ustawy. Odmienna ocena stanu faktycznego jest możliwa - z woli usta-
wodawcy - tylko wówczas, gdy umowa dzierżawy została zawarta w sposób określo-
ny w art. 28 ust.4 pkt 3 ustawy. Mówiąc inaczej, wydzierżawienie gospodarstwa rol-
nego na podstawie umowy dzierżawy zawartej na okres krótszy niż 10 lat lub bez za-
chowania formy pisemnej, czy bez wpisania tej umowy do ewidencji gruntów i bu-
dynków, nie stwarza przewidzianej w art. 28 ust. 3 pkt 4 ustawy z dnia 20 grudnia
1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, podstawy do odstąpienia od zawie-
szenia wypłaty renty z tytułu niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym. Forma
ta nie ma wpływu ważność umowy dzierżawy ani nie jest istotna dla celów dowodo-
wych, lecz jej zachowanie stanowi warunek sine qua non wywołania skutku, polega-
jącego na wyłączeniu rolnika wydzierżawiającego swe gospodarstwo z kręgu poję-
5
ciowego „osób prowadzących działalność rolniczą”, nie mających prawa do pobiera-
nia świadczeń w całości.
Zdaniem Sądu Najwyższego w składzie orzekającym w niniejszej sprawie,
wskazany przepis należy interpretować w zgodzie z innym domniemaniem prawnym,
ustanowionym w art. 38 pkt 1 rolniczej ustawy ubezpieczeniowej, który pozwala na
„przeniesienie” przymiotu osoby prowadzącej gospodarstwo rolne z jego właściciela i
posiadacza na jego dzierżawcę tylko pod warunkiem, że dzierżawa jest zarejestro-
wana w ewidencji gruntów i budynków.
Skoro więc skarżąca w drodze spadkobrania stała się właścicielką gospodar-
stwa rolnego i objęła je w posiadanie w wyniku działu spadku oraz dała wyraz woli
tego posiadania przez wydzierżawienie gospodarstwa, znalazła się w kręgu osób
prowadzących gospodarstwo rolne, o których mowa w art. 28 ust. 1 ustawy o ubez-
pieczeniu społecznym rolników, a z tego kręgu nie została wyłączona na warunkach
przewidzianych w art. 28 ust. 4 pkt 3 tej ustawy, zanim nie dokonała rejestracji pi-
semnie zawartej umowy dzierżawy.
Z tego względu Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39312
KPC).
========================================