Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 27 lutego 2002 r., III CZP 4/02
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski
Sędzia SA Anna Owczarek (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Banku Polskiej Kasy Opieki S.A. w W. o
wpis, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 27 lutego
2002 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Warszawie
postanowieniem z dnia 5 grudnia 2001 r.
„Czy apelacja wniesiona od postanowienia sądu rejestrowego wydanego na
podstawie wniosku złożonego zgodnie z art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 20 sierpnia
1997 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U.
1997 r. Nr 127, poz. 770 ze zm.), odmawiającego wpisu do Krajowego Rejestru
Sądowego podlega opłacie sądowej (wpisowi) a jeżeli tak. to czy opłacie stałej w
wysokości określonej § 45 ust. 1, § 45 ust. 5 czy też opłacie określonej w § 45 ust.
13 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie określenia wysokości
wpisów w sprawach cywilnych z dnia 17 grudnia 1996 r. (Dz.U. Nr 154, poz. 753 ze
zm.)?”
podjął uchwałę:
Apelacja od postanowienia o odmowie wpisu firmy przedsiębiorcy do
rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego podlega opłacie w
wysokości stałej, określonej w § 45 ust. 13 w związku z § 20 ust. 1
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 grudnia 1996 r. w sprawie
określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych (Dz. U Nr 154, poz. 753
ze zm.) wówczas, gdy zaskarżone postanowienie wydano po rozpoznaniu
wniosku przedsiębiorcy o wpis do rejestru przedsiębiorców Krajowego
Rejestru Sądowego, wniesionego na podstawie art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 20
sierpnia 1997 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o Krajowym Rejestrze
Sądowym (Dz.U. Nr 121, poz. 770 ze zm.).
Uzasadnienie
Bank Polska Kasa Opieki S.A. z siedzibą w W., wpisany do rejestru RHB
prowadzonego przez Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy pod nr (...), złożył wniosek
o wpis do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego na podstawie
art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o
Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U. Nr 121, poz. 770 ze zm.). Postanowieniem z
dnia 2 lipca 2001 r. Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy dokonał wpisu
wymienionego podmiotu łącznie z firmą w pełnym brzmieniu do rejestru
przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego pod numerem KRS (...) i odmówił
wpisu w dziale 1 rubryka 1 skrótu firmy spółki. Apelacja od powyższego
postanowienia została odrzucona postanowieniem Sądu Rejonowego dla m.st.
Warszawy z dnia 26 września 2001 r. wobec nieuiszczenia opłaty w wysokości
stałej (art. 17 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych, Dz.U. Nr 24, poz. 110 ze zm.1
– dalej "u.k.s.c.").
Rozpatrując zażalenie na to postanowienie, Sąd Okręgowy w Warszawie
powziął poważną wątpliwość, która przedstawiona została w zagadnieniu prawnym
przytoczonym na wstępie uchwały.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozstrzygane zagadnienie prawne powstało na tle ustawy z dnia 20 sierpnia
1997 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U.
Nr 121, poz. 770 ze zm. – dalej "p.w.K.Rej.S."), która reguluje terminy i zasady
wejścia w życie ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym
(Dz.U. Nr 121, poz. 769 ze zm.– dalej "u.K.Rej.S."). Określa ona następujące
zasady co do postępowania i uiszczania opłat w sprawach:
– z wniosku przedsiębiorców o dokonanie pierwszego lub dalszych wpisów do
ewidencji działalności gospodarczej, nie zakończonych do dnia 31 grudnia 2003 r.
oraz o dokonanie pierwszego lub dalszych wpisów do rejestrów sądowych w
sprawach nie zakończonych do dnia wejścia w życie ustawy; wnioski, o których
mowa w art. 2 ust. 1 i art. 3 ust. 1, nie podlegają opłacie sądowej (art. 4 ust. 1);
– z wniosku o wpis do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru
Sądowego przedsiębiorców, uprzednio wpisanych do rejestru sądowego lub
ewidencji działalności gospodarczej na podstawie dotychczasowych przepisów;
wniosek taki jest wolny od opłaty sądowej z zastrzeżeniem, że w razie
przekroczenia ustawowego terminu do jego złożenia, wnioskodawca ponosi opłaty
sądowe przewidziane w postępowaniu rejestrowym (art. 7a ust. 6, art. 8 ust. 2);
– wszczętych z urzędu o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego podmiotu,
wpisanego uprzednio do ewidencji działalności gospodarczej, co do którego
przedsiębiorca złożył wniosek o dokonanie dalszych wpisów do ewidencji
działalności gospodarczej, a sprawa nie została zakończona do dnia 31 grudnia
2003 r.; wpis, o którym mowa, jest wolny od opłaty sądowej (art. 4 ust. 2);
– wszczętych z urzędu o pierwszy wpis do Krajowego Rejestru Sądowego
podmiotu wpisanego do dotychczasowych rejestrów sądowych, jeżeli po dniu
wejścia w życie ustawy w trakcie rozpoznawania sprawy o dokonanie dalszych
wpisów do dotychczasowych rejestrów sądowych zostanie złożony wniosek o
kolejny wpis, lub jeżeli postanowienie w przedmiocie wpisu do dotychczasowych
rejestrów sądowych zostanie uchylone i sprawa przekazana do ponownego
rozpoznania, lub jeżeli zostaje podjęte zawieszone postępowanie rejestrowe; wpis,
o którym mowa, jest wolny od opłaty sądowej (art. 6 ust. 6),
– wszczętych z urzędu o wpis podmiotu podlegającego obowiązkowi wpisu do
rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz
publicznych zakładów opieki zdrowotnej, wpisanego do odpowiedniego rejestru
przed dniem 1 stycznia 2001 r.; wpis ten jest wolny od opłaty sądowej, z
zastrzeżeniem, że nieuzupełnienie sądu wniosku, pomimo wezwania, powoduje
umorzenie postępowania, a wniosek złożony po umorzeniu postępowania podlega
opłacie sądowej (art. 10 ust. 2 i 5).
Zestawienie powyższe wskazuje na brak spójności unormowań dotyczących
kosztów sądowych w sprawach rejestrowych związanych z wprowadzeniem
Krajowego Rejestru Sądowego, którego celem była unifikacja rejestrów sądowych i
administracyjnych. Regulacja ta ma charakter samodzielny i epizodyczny, natomiast
zasady uiszczania kosztów sądowych w innych sprawach o wpis do Krajowego
Rejestru Sądowego określone są w art. 6948
§ 3 k.p.c. i art. 19 ust. 2 u.K.Rej.S.
Zasadą jest, że pisma procesowe wszczynające postępowanie podlegają
opłacie sądowej, którą uiszcza strona wnosząca do sądu pismo podlegające opłacie
(art. 5 ust. 1, art. 15, art. 16 ust. 1 u.k.s.c.). Zasada ta obowiązuje także w
postępowaniu rejestrowym (art. 19 ust. 2 u.K.Rej.S., art. 6948
§ 3 k.p.c. a contrario).
Opłatę w tej samej wysokości lub jej oznaczonej części pobiera się od pism
1
Obecnie tekst jednolity Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz. 88.
sądowych stanowiących środki odwoławcze w wypadku, gdy postępowanie
wszczęto na skutek pozwu, od którego uiszcza się opłatę (§ 7, 9, i 20 ust. 1
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 grudnia 1996 r. w sprawie
określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych, Dz.U. Nr 154, poz. 753 ze
zm.), albo w których postępowanie nieprocesowe wszczęto z urzędu (§ 20 ust. 2 i 3
rozporządzenia).
Podstawą zwolnienia od opłat sądowych pism wszczynających postępowanie
może być ustawa (zwolnienie podmiotowe lub przedmiotowe) albo orzeczenie sądu.
Rozbieżne brzmienie przepisów określających przedmiotowe zwolnienie od kosztów
sądowych (np. „nie pobiera się opłat sadowych od wniosku” – art. 10 pkt 4 i 6
u.k.s.c., „postępowanie jest wolne od kosztów sądowych” – art. 48 ust. 1 ustawy z
dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, Dz.U. Nr 111, poz. 535
ze zm. lub art. 263 § 1 k.p., „wnioski nie podlegają opłacie sądowej” – art. 4 ust. 1
p.w.K.Rej.S. lub „wnioski są wolne od opłaty sądowej” – art. 7a ust. 6 p.w.K.Rej.S.)
oraz brak wyraźnego unormowania tej kwestii w przepisach ustawy z dnia 13
czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych nie pozwalają na
uogólnienia. W szczególności nie można przyjąć, aby wynikała z nich zasada, że
zwolnienie od opłaty pisma procesowego (pozwu, wniosku) wszczynającego
postępowanie rozciąga się na pisma stanowiące środki odwoławcze, choć
orzecznictwo sądowe opowiedziało się za taką wykładnią art. 48 ust. 1 ustawy z
dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (np. uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 10 listopada 1995 r., III CZP 154/95, "Biuletyn SN" 1995, nr 11,
s. 14) oraz art. 6 § 5 ustawy z dnia 21 stycznia 1958 r. o wzmożeniu ochrony mienia
społecznego przed szkodami wynikającymi z przestępstwa (Dz.U. Nr 4, poz. 11;
por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 1966 r., I CZ 56/66,
OSNCP 1967, nr 4, poz. 69).
Przedmiotem wypowiedzi orzecznictwa i doktryny było zagadnienie uiszczania
opłat od środków odwoławczych w kwestiach incydentalnych, w których do wydania
postanowienia doszło na skutek złożenia wniosku nie podlegającego opłacie. Sąd
Najwyższy w postanowieniu z dnia 22 marca 1978 r., IV CZ 43/78 (OSNCP 1979,
nr 1, poz.10) przyjął, że zażalenie na postanowienie w przedmiocie wykładni
orzeczenia podlega opłacie, podobnie w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 26
kwietnia 1988 r., mającej moc zasady prawnej, III CZP 89/87 (OSNCP 1989, nr 1,
poz. 2) w odniesieniu do zażalenia na postanowienie sądu oddalające wniosek
o wyłączenie sędziego. Sąd Najwyższy w obu wypadkach przyjął, że podstawowe
założenia ustawy o kosztach sądowych, znajdujące swój wyraz w art. 5 i 16 ust. 1,
nie uzasadniają wniosku, że w sprawach, w których nie przewiduje się pobierania
opłat sądowych od pism początkujących postępowanie, nie istniał także obowiązek
ich uiszczenia od wnoszonych środków odwoławczych. Orzeczenia te zostały
krytycznie ocenione przez doktrynę, która – odwołując się do względów
celowościowych – opowiadała się za zwolnieniem zażaleń od opłat sądowych.
Zagadnienie prawne dotyczy kwestii uiszczania opłat w postępowaniu
odwoławczym w sprawie wszczętej na skutek wniosku przedsiębiorcy, uprzednio
wpisanego do rejestru sądowego, o wpis do rejestru przedsiębiorców Krajowego
Rejestru Sądowego, złożonego na podstawie art. 7 ust. 1 p.w.K.Rej.S. Wymaga
ono dokonania wykładni art. 7a ust. 6 p.w.K.Rej.S., stanowiącego, że wniosek
oparty na art. 7 ust. 1 i 2 jest wolny od opłaty sądowej, z zastrzeżeniem art. 8 ust. 2,
który stanowi, że w razie przekroczenia ustawowych terminów do złożenia
wniosków wymienionych w art. 7 ust. 1 i 2 wnioskodawca ponosi opłaty sądowe,
przewidziane w postępowaniu rejestrowym.
Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela pogląd wyrażony w
uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 1998 r., III CZP 15/98
(OSNC 1998, nr 12, poz. 201), że przepisy dotyczące opłat sądowych powinny być
interpretowane ściśle, przede wszystkim przy wykorzystaniu wykładni językowej.
Odwołując się do reguł składni i dyrektyw językowego znaczenia wypowiedzi trzeba
stwierdzić, że sformułowanie „jest wolny od opłaty sądowej” nie jest tożsame ze
zwrotem „nie podlega opłacie sądowej”. Oznacza to, że – co do zasady – w
postępowaniu w tych sprawach pobiera się opłaty, a jedynie wniosek jest od niej
zwolniony. Pojęcie wniosku, przy braku podstaw do przyjęcia, że środki
odwoławcze od orzeczeń wydanych na podstawie wniosków zwolnionych od opłat
są również wolne od opłat, w przeciwieństwie do środków odwoławczych od
orzeczeń wydanych w postępowaniach wszczętych z urzędu – nie może być
zrównane z pojęciem czynności procesowych podejmowanych w dalszym toku
postępowania. Zawarte w art. 7a ust. 6 określenie „z zastrzeżeniem art. 8 ust. 2”, w
którym użyto liczby mnogiej, nie stanowi dostatecznej podstawy do takiego
powiązania obu przepisów, aby w kontekście art. 8 ust. 2 uznać, że art. 7a ust. 6
obejmuje zwolnienie od wszystkich opłat sądowych w postępowaniu rejestrowym.
Jakkolwiek zwrot „z zastrzeżeniem” sugeruje, że chodzi o warunek, a przedmiot
regulacji w obu normach jest taki sam („opłaty”), to wynik wnioskowania jest
odmienny, art. 8 ust. 2 określa bowiem zasadę, a art. 7a ust. 6 wyjątek, a nie
odwrotnie. Dyrektywy interpretacyjne drugiego stopnia wskazują, że wyjątek nie
może być wykładany a simili (exceptiones non sunt extentendae).
Rozważenia wymaga także, czy mimo że sens językowy omawianej normy
jest jasny, nie należy dać pierwszeństwa regułom wykładni celowościowej, które
nakazałyby przyjęcie normy o szerszym zakresie. Odnieść się zatem należy do
uzasadnienia aksjologicznego przepisu i ustalić, czy znaczenie powyższe zgodne
jest z celem instytucji.
W uzasadnieniu projektu ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym powołano
następujące cele wprowadzenia jednolitego rejestru przedsiębiorców Krajowego
Rejestru Sądowego: legalizacyjny (polegający na objęciu wszystkich
przedsiębiorców, także pozostających poza dotychczasowymi rejestrami sądowymi
i administracyjną ewidencją działalności gospodarczej), informacyjny (związany
z dostępnością danych i objęciem terenu całego kraju) oraz unifikacyjny.
Ustawodawca, poza wyjątkiem określonym w art. 4 ust. 2 i art. 6 ust. 6, wprowadził
jednak jako zasadę dokonywanie wpisu do Rejestru na wniosek, co oznacza, że
dochodzi do niego w wyniku przeprowadzenia postępowania i na podstawie
orzeczenia sądowego. Bez wątpienia u podstaw tego rozwiązania leży zamiar
przyspieszenia „przerejestrowania”, aktualizacji rejestru i dostosowania działalności
przedsiębiorców do wymogów ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym, co leży
zarówno w interesie ogólnym, jak i bezpośrednio zainteresowanych. Można podjąć
próbę argumentacji, że skoro przedsiębiorcy uprzednio uzyskali wpis we
właściwych rejestrach (ewidencji), dopełniając obowiązków ciążących na nich na
podstawie wcześniej obowiązujących ustaw, to zwolnienie od opłat sądowych
powinno obejmować wszystkie czynności podlegające opłacie w postępowaniu
rejestrowym. Składając wniosek przewidziany art. 7 ust. 1 i 2 p.w.K.Rej.S.,
przedsiębiorcy działają ponadto także w interesie publicznym.
Przeciwko temu przemawia jednak wzgląd na epizodyczny charakter
unormowania i ograniczenie obowiązku złożenia wniosku do określonej kategorii
podmiotów podlegających wpisowi do Krajowego Rejestru Sądowego, tj.
przedsiębiorców prowadzących profesjonalną działalność gospodarczą. Założeniem
tej regulacji jest, że właściwie sporządzony, odpowiadający wymogom formalnym i
złożony w terminie wniosek o wpis do rejestru zostanie uwzględniony bez
ponoszenia opłat, gdyż postępowanie odwoławcze będzie zbędne. Taki
dyscyplinujący cel zasługuje na pełną akceptację w świetle uznanych powszechnie
ocen systemu aksjologicznego.
Konkludując, Sąd Najwyższy stwierdza, że brak podstaw do dania
pierwszeństwa regułom funkcjonalnym nad językowymi i systemowymi, czyli do
dokonania rozszerzającej wykładni art. 7a ust. 6 p.w.K.Rej.S.
Pozytywna odpowiedź na pytanie, czy środki odwoławcze od orzeczeń
w postępowaniu o wpis do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego,
toczącym się na skutek wniosku przedsiębiorcy złożonego na podstawie o art. 7
ust. 1 p.w.K.Rej.S., podlegają opłacie sądowej, czyni aktualną potrzebę rozważenia
dalszej części zagadnienia prawnego. Jego zakres jest szerszy aniżeli potrzeba
wynikająca ze stanu sprawy, podkreślić bowiem należy, że wniosek o wpis został co
do zasady uwzględniony, a odmowa wpisu dotyczy jedynie danych obejmujących
skrót firmy przedsiębiorcy, która została ujawniona w Rejestrze w pełnym
brzmieniu. W tym stanie rzeczy nie można stosować przepisów określających
wysokość opłaty sądowej od wniosku o zarejestrowanie w rejestrze
przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego (§ 45 ust. 1 i 2 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 grudnia 1996 r. w sprawie określenia wysokości
wpisów w sprawach cywilnych) ani od wniosku o dokonanie zmiany wpisu
dotyczącego podmiotu wpisanego do rejestru przedsiębiorców (§ 45 ust. 2 in fine i §
45 ust. 5). Właściwą podstawą pobrania opłaty od apelacji jest zatem § 45 ust. 13 w
związku z § 20 ust. 1, przewidujący wpis stały w kwocie 300 zł od wniosków innych
niż wymienione w § 45 ust. 1.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.