Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 8 marca 2002 r., III CKN 748/00
Przewłaszczenie nieruchomości na kredytodawcę wraz z jego
zobowiązaniem się do przeniesienia własności tej nieruchomości na
kredytobiorcę w razie terminowej spłaty kredytu, nie narusza art. 157 § 1 w
związku z art. 58 § 1 i art. 94 k.c.
Sędzia SN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
Sędzia SN Barbara Myszka
Sędzia SN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Banku Spółdzielczego Rzemiosła w
K. przeciwko Wiesławowi J. i Marii J. o wydanie nieruchomości i rzeczy ruchomych,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 8 marca 2002 r. na rozprawie kasacji
powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 11 czerwca 1999 r.
uchylił zaskarżony wyrok w punktach 1 i 3 i w tym zakresie sprawę przekazał
Sądowi Apelacyjnemu w Krakowie do ponownego rozpoznania, a także
rozstrzygnięcia o kosztach procesu w instancji kasacyjnej, oraz oddalił kasację w
pozostałej części.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny zaskarżonym wyrokiem, po rozpoznaniu sprawy o wydanie
nieruchomości i rzeczy ruchomych, na skutek apelacji pozwanych zmienił wyrok
Sądu Wojewódzkiego w ten sposób, że oddalił powództwo Banku Spółdzielczego
Rzemiosła o wydanie nieruchomości oraz oddalił apelację pozwanych w pozostałym
zakresie, dotyczącym wydania rzeczy ruchomych.
Rozstrzygnięcie zostało oparte na bezspornych faktach, ustalonych w
pierwszej instancji.
Pozwany Wiesław J. uzyskał w 1992 r. kredyt w banku spółdzielczym w
wysokości 2 000 000 000 zł z 80 % odsetkami w skali roku. Do końca 1993 r. zdołał
spłacić kwotę 1 800 000 000 zł. Przedsiębiorstwo prowadzone przez pozwanego
zbankrutowało i zaprzestano spłaty długu. W wyniku negocjacji z wierzycielem, w
grudniu 1994 r. pozwani Wiesław i Maria małżonkowie J., przenieśli na Bank na
zabezpieczenie wierzytelności z tytułu tego kredytu w wysokości 2 409 953 000 zł,
własność nieruchomości obejmującej m.in. dom mieszkalny oraz rzeczy ruchome
stanowiące wyposażenie mieszkania. Bank pozostawił nabyte rzeczy "w
użytkowaniu" zbywców, zastrzegając, że w razie niezapłacenia długu w terminie do
dnia 31 grudnia 1997 r. może zażądać ich wydania. Ponadto zobowiązał się do
zwrotnego przeniesienia na pozwanych własności przedmiotów nabycia
niezwłocznie po spłacie całkowitego zadłużenia. Na podstawie tej umowy Bank
Spółdzielczy uzyskał wpis prawa własności w księdze wieczystej.
Pozwani nie spłacili kredytu w zakreślonym umownie terminie, a wezwani do
"zwrotu użytkowanych nieruchomości i ruchomości" nie uczynili zadość temu
żądaniu.
Sąd Wojewódzki uwzględnił w całości roszczenie Banku o wydanie
nieruchomości i rzeczy ruchomych, ponieważ uznał, że niespłacenie kredytu w
terminie, stanowiące warunek użytkowania, zwolniło powoda od obowiązku
powrotnego przeniesienia własności rzeczy ruchomych. Analizując nawiązany
między stronami stosunek prawny, Sąd pierwszej instancji uznał, że nastąpiło
skuteczne i bezwarunkowe przeniesienie własności, na podstawie czynności
dwustronnej, kauzalnej (causa cavendi), której nie podważa zawarte w tym samym
akcie notarialnym zobowiązanie do zwrotnego przewłaszczenia opatrzone
warunkiem zawieszającym spłaty kredytu. Sąd pierwszej instancji nie zgodził się z
poglądem Sądu Najwyższego zawartym w wyroku z dnia 24 kwietnia 1964 r., II CR
178/64 (OSNCP 1965, nr 6, poz. 96), wyłączającym możliwość przeniesienia
własności nieruchomości dla zabezpieczenia wierzytelności, jako prowadzącego do,
niedopuszczalnego również pod rządem Prawa rzeczowego, przeniesienia
własności z zastrzeżeniem warunku i terminu. Rozważając sprawę w aspekcie art.
5 k.c., Sąd Wojewódzki uznał, że nie zachodzi nadużycie przez wierzyciela prawa
podmiotowego, gdyż pozwany twierdził, że gotów byłby zrezygnować z roszczenia
o zwrot przedmiotu zbycia w razie umorzenia całego zobowiązania. (...)
Zmieniając wyrok w części dotyczącej wydania nieruchomości, Sąd
Apelacyjny nie rozstrzygał zasadności zarzutów sformułowanych w apelacji,
ponieważ – oceniając umowę według wskazań wynikających z art. 65 § 2 k.c. –
uznał jedność czynności prawnej mającej na celu zabezpieczenie wierzytelności,
składającą się z sekwencji, a nie sumy dwóch umów. (...)
Sąd Apelacyjny uznał całą umowę za sprzeczną z art. 157 § 1 w związku z art.
58 § 1 k.c. oraz art. 94 k.c., i przez to nieważną. Ponieważ zakaz wynikający z art.
157 k.c. nie odnosi się do rzeczy ruchomych, apelacja w tym zakresie została
oddalona.
W kasacji strony powodowej zarzucono naruszenie przepisów prawa
materialnego – art. 157 § 1, art. 58, 94 i 65 § 2 k.c., art. 101 ust. 1 ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze
zm. – dalej "Pr.bank.") oraz przepisów postępowania – art. 233 § 1 i art. 382 k.p.c.
Skarżąca wnosiła o zmianę zaskarżonego wyroku przez oddalenie apelacji w
pozostałej części.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Umowa, na podstawie której poprzednik prawny powodowego Banku uzyskał
wpis w księdze wieczystej, jest jedną z występujących w praktyce postaci
zabezpieczenia prawem własności nieruchomości wierzytelności wynikającej z
umowy kredytowej. W umowach tego typu zawarte są dwa istotne postanowienia:
bezwarunkowe przeniesienie własności na wierzyciela, ze wskazaną przyczyną
prawną, tj. dla zabezpieczenia, oraz zobowiązanie kredytodawcy do zwrotnego
przeniesienia własności w razie spłacenia kredytu w określonym terminie,
oznaczone jednostką czasu lub datą kalendarzową. Dopuszczalność łączenia
terminu i warunku nie budzi wątpliwości, natomiast w orzecznictwie Sądu
Najwyższego zarysowała się różnica poglądów, czy zapłata jest warunkiem w
rozumieniu art. 89 k.c.
W uzasadnieniu wyroku z dnia 29 maja 2000 r., III CKN 246/00 (OSNC 2000,
nr 11, poz. 213 ) Sąd Najwyższy opowiedział się przeciw uznaniu takiego zdarzenia
za warunek i, powołując postanowienie z dnia 5 marca 1999 r., I CKN 1069/98
(OSNC 1999, nr 9, poz. 160), wskazał, że spłata kredytu nie jest warunkiem, lecz
przesłanką, której powstanie daje dłużnikowi uprawnienie do żądania od wierzyciela
spełnienia uzasadnionego zobowiązaniem obowiązku oświadczenia woli
przeniesienia na niego z powrotem własności nieruchomości w ramach umowy
czysto zobowiązującej. Skład orzekający trafnie zwrócił jednak uwagę na
konieczność indywidualnej oceny każdej umowy pod kątem ustanowienia warunku.
Z kolei w wyroku z dnia 27 czerwca 1995 r., I CR 7/95 (OSNC 1995, nr 12, poz.
183), omawiając elementy tej konstrukcji prawnej Sąd Najwyższy zakwalifikował tę
czynność kredytobiorcy, jako warunek zawieszający. W rozpoznawanej sprawie
skład orzekający uznał za prawidłową ocenę Sądów obydwu instancji, że bank
zobowiązał się do zwrotnego przeniesienia własności pod warunkiem
zawieszającym, lecz nie zaakceptował dalszych wniosków Sądu drugiej instancji.
Wyłączenia warunku w rozumieniu art. 89 k.c. nie uzasadnia brzmienie tego
przepisu, w piśmiennictwie trafnie zwraca się bowiem uwagę, że warunkiem nie jest
np. wymagane oświadczenie woli jednej ze stron ani tzw. conditiones iuris, jednak
zapłata długu jest czymś więcej niż oświadczeniem woli. Na stan zapłaty składa się
nie tylko wola dłużnika, ale też inne okoliczności faktyczne, tworzące razem stan
odpowiadający pojęciu warunku jako niepewnego zdarzenia, które ujawnią się w
przyszłości.
Przechodząc do przesłanek rozstrzygnięcia Sądu Apelacyjnego, należy
stwierdzić, że pogląd o nietrwałym przeniesieniu własności na bank, mimo że było
ono bezwarunkowe, nie znajduje podstaw. Ratio legis art. 157 § 1 k.c. wynika z
dychotomicznego podziału stanu własności nieruchomości: istnienia albo
nieistnienia. Łączy się z tym sposób ujawniania omawianego prawa w księdze
wieczystej. W dziale II, przeznaczonym do wpisów własności, nie ma miejsca na
ograniczenia czasowe bądź warunki zawieszające albo rozwiązujące. Stosownie do
§ 38 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września
2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz.U. Nr
102, poz. 1122), sąd – uwzględniając wniosek o wpis – nakazuje wpisanie w łamie
3, a jednocześnie w łamach 2-5 podkreślenie czerwoną linią wpisów dotyczących
poprzedniego właściciela (§ 38 ust. 2), co zgodnie z techniką prowadzenia księgi
oznacza wykreślenie poprzedniego wpisu (§ 12 ust. 1).
Dlatego występujący w art. 157 § 1 k.c. zwrot "własność przeniesiona"
oznacza, że w takiej postaci, tj. pod warunkiem, własność nie może istnieć,
natomiast przepis ten nie daje podstaw do różnicowania tego prawa według cechy
trwałości, której podważenia Sąd drugiej instancji upatrywał w zobowiązaniu do
zwrotnego przewłaszczenia. Stanowisko to nie dostrzega zróżnicowanych skutków
jednej umowy, występujących na płaszczyźnie prawnorzeczowej i zobowiązaniowej.
Ze sfery zobowiązaniowej (pactum fiduciae) wynikają uprawnienia pozwanych do
żądania zwrotu przewłaszczonych rzeczy istniejące pod warunkiem, zgodnym
jednak z art. 157 § 2 k.c. Chronią one interes wierzyciela (w tym wypadku
pozwanych), dając możliwość ubezskutecznienia niektórych czynności właściciela
(kredytodawcy), np. zbycia dokonanego przed terminem spłaty długu (art. 59 lub
art. 527 k.c.), żądania roszczeń odszkodowawczych w razie naruszenia umowy
fiducjarnej, lecz nie zmieniają stanu prawnego, zgodnie z którym właścicielem
nieruchomości po zawarciu umowy w formie przepisanej (art. 158 k.c.) stał się
bank. Nakładanie się dwóch praw, bezwzględnego i względnego, przysługujących
stronom jednej umowy, nie jest zjawiskiem odosobnionym; wystarczy wspomnieć o
umowach najmu, dzierżawy lub leasingu lub odwołać się do wzmianki w art. 222 § 1
k.c. Nie można zatem obronić tezy, że zobowiązanie do zwrotnego przeniesienia
własności pozostaje w sprzeczności z bezwarunkowością jego przeniesienia na
bank i podważa causam tej czynności.
Uzasadnienie zaskarżonego wyroku wskazuje również, że Sąd Apelacyjny,
analizując zobowiązanie powodowego Banku, uznał, że jest to "bezwarunkowe
zobowiązanie (...) do warunkowego przeniesienia własności". Taki cel umowy nie
wynika z jej dosłownego brzmienia ani nie jest w żadnej mierze uzasadniony
zamiarem zabezpieczenia wierzytelności.
Według postanowień umowy, do czasu spłaty kredytu interesy wierzyciela
zabezpieczało prawo własności, natomiast od chwili zapłaty długu z umowy
kredytowej, zobowiązanie Banku zabezpieczało interesy byłych dłużników.
Również powołany przez Sąd drugiej instancji art. 101 ust. 1 Pr.bank. nie daje
podstaw do wnioskowania a contrario, że skoro wymieniono w nim tylko rzeczy
ruchome i papiery wartościowe, jako przedmioty przewłaszczenia na
zabezpieczenie wierzytelności, to zabronione stały się umowy powiernicze,
zawierające warunkowe zobowiązanie do przewłaszczenia zwrotnego. Wspomniany
przepis może co najwyżej oznaczać brak zamiaru utrwalania kształtującej się
praktyki, której negatywne konsekwencje są w piśmiennictwie dostrzegane,
zwłaszcza wobec trwających prac nad doskonalszymi sposobami zabezpieczenia
niż hipoteka.
W związku z powyższym, nie można odmówić trafności pierwszej podstawy
kasacji, w której skarżąca wykazała, że umowa oceniana według reguł art. 65 § 2
k.c. nie narusza art. 157 § 1 w związku z art. 94 i 58 § 1 k.c.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39313
§
1 k.p.c.)