Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 28 marca 2002 r.
I PKN 141/01
Przewidziany w art. 39 k.p. zakaz wypowiedzenia umowy o pracę obej-
muje również pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze, którym brakuje nie więcej niż 2 lata do osiągnięcia
ustawowo obniżonego wieku emerytalnego, jeżeli dalszy okres zatrudnienia
umożliwia im uzyskanie prawa do emerytury z osiągnięciem niższego wieku
emerytalnego.
Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca), Sędziowie SN: Józef
Iwulski, Barbara Wagner.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 28 marca 2002 r. sprawy
z powództwa Jerzego K. przeciwko Hucie Aluminium „K.” Spółce Akcyjnej w K. o
przywrócenie do pracy, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu z dnia 27 października 2000 r.
[...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s ad n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu wyrokiem z
dnia 27 października 2000 r. zmienił zaskarżony przez pozwaną Hutę Aluminium „K.”
SA w K. wyrok Sądu Rejonowego-Sądu Pracy w Koninie z dnia 20 lipca 2000 r.,
uznający za bezskuteczne wypowiedzenie umowy o pracę powodowi Jerzemu K., w
ten sposób, że oddalił powództwo i zasądził od powoda na rzecz pozwanej kwotę
100 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego. W sprawie tej ustalono, że
powód był zatrudniony u strony pozwanej od 21 kwietnia 1966 r. W dniu 25 kwietnia
2000 r. pozwana wypowiedziała mu umowę o pracę z powodu redukcji etatów ze
2
skutkiem ustania stosunku pracy w dniu 31 lipca 2000 r. Powód przepracował 34 lata
w pozwanej Hucie w warunkach szkodliwych dla zdrowia i z tego tytułu w dniu 10
października 2001 r. mógłby przejść na emeryturę. Rozwiązanie umowy o pracę
spowodowało, iż powód nie otrzymał zasiłku przedemerytalnego i nagrody jubileu-
szowej, która przysługiwałaby mu w styczniu 2001 r. i byłaby dużą pomocą w lecze-
niu niepełnosprawnej córki.
W ramach takich ustaleń Sąd Rejonowy uznał, że powód mógłby skorzystać z
uprawnień emerytalnych na podstawie przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w związku z art. 32 ust. 4
„ustawy emerytalnej”, przy czym niższy wiek emerytalny dla pracowników zatrudnio-
nych w szczególnych warunkach jest „normalnym wiekiem emerytalnym”, wobec
czego powód w okresie dwóch lat przed osiągnięciem właściwego wieku dla swojej
grupy zawodowej był objęty szczególną ochroną prawną przed wypowiedzeniem
umowy o pracę z art. 39 k.p.
Stanowiska tego nie podzielił Sąd Okręgowy, który argumentował, iż w myśl
wytycznych Sądu Najwyższego przez wiek emerytalny należy rozumieć określony w
przepisach emerytalnych wiek uprawniający do uzyskania uprawnień emerytalnych w
normalnym powszechnym trybie, a nie wiek uprawniający do wcześniejszego przej-
ścia na emeryturę na mocy przepisów szczególnych. W konsekwencji powód nie ko-
rzystał z określonej w art. 39 k.p. szczególnej ochrony prawnej przed wypowiedze-
niem mu umowy o pracę. Powód wprawdzie mógłby skorzystać z wcześniejszych
uprawnień emerytalnych po ukończeniu 60 lat w związku z regulacją zawartą w § 4
ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku eme-
rytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze, jednakże akt ten stanowi lex specialis w stosunku do przepisów ustawy
z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.). Przepisów aktu wykonawczego niższej rangi
nie można interpretować w sposób sprzeczny z unormowaniami ustawy, w przeciw-
nym razie pojęcie wieku emerytalnego stałoby się kategorią „ruchomą i relatywną”,
wprowadzającą w zakresie przesłanek wypowiedzenia umowy o pracę stan niepew-
ności, który niepodobna zaakceptować (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13
czerwca 1995 r., I PR 33/95, OSNAPiUS 1995 nr 23, poz. 291). W konsekwencji
przedemerytalna ochrona określona w art. 39 k.p. obejmuje pracowników, którym
3
brakuje nie więcej niż 2 lata do osiągnięcia „normalnego” wieku emerytalnego, któ-
rym może być niższy wiek emerytalny wówczas, gdy został tak wyraźnie określony w
akcie prawnym rangi ustawowej (np. 60 lat dla pracowników kolejowych - wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 29 lipca 1997 r., I PKN 227/97, OSNAPiUS 1998 r. nr 11,
poz. 326). Inne grupy zawodowe, które są uprawnione do wcześniejszego przejścia
na emeryturę na mocy przepisów wykonawczych, przed osiągnięciem „normalnego
wieku emerytalnego” nie korzystają z ochrony przewidzianej w art. 39 k.p.
W kasacji pełnomocnik powoda zarzucił Sądowi Okręgowemu błędną inter-
pretację art. 39 k.p. i naruszenie art. 55 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopa-
trzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) oraz § 4
ust. 1 załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., doma-
gając się uchylenia zaskarżonego wyroku i przywrócenia powoda do pracy oraz za-
sądzenia kosztów procesu według norm przepisanych. W ocenie skarżącego Sąd
Okręgowy dokonał zawężającej wykładni art. 39 k.p., który zakazywał wypowiedze-
nia umowy o pracę powodowi, dla którego wiek 60 lat jest właściwym wiekiem eme-
rytalnym jako dla pracownika zatrudnionego w warunkach szkodliwych dla zdrowia.
W szczególności wiek emerytalny 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn, o którym
mowa w § 4 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r., jest normalnym
wiekiem uprawniającym do przejścia na emeryturę, tak jak normalnym wiekiem dla
pozostałych pracowników jest wiek 60 i 65 lat. Ewidentne naruszenie prawa przez
Sąd Okręgowy przemawia za uwzględnieniem kasacji także dlatego, że zaskarżony
wyrok pozbawia powoda nagrody jubileuszowej przysługującej mu po przepracowa-
niu 35 lat w pozwanej Hucie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W myśl art. 39 k.p., pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę pra-
cownikowi, któremu brakuje nie więcej niż dwa lata do osiągnięcia wieku emerytal-
nego, jeżeli okres zatrudnienia umożliwia mu uzyskanie prawa do emerytury z osią-
gnięciem tego wieku. Przewidziana w tym przepisie ochrona dotyczy ustawowej gwa-
rancji trwałości zatrudnienia i pewności pozyskiwania środków utrzymania w ramach
pracowniczego stosunku pracy w przedemerytalnym okresie potencjalnie zmniejszo-
nych szans na znalezienie nowego zatrudnienia, jeżeli kontynuowane zatrudnienie
umożliwia mu uzyskanie uprawnień emerytalnych. Prima facie analizowany zakaz
4
wypowiadania stosunku pracy ma wymiar indywidualny i odnosi się do wieku emery-
talnego, którego uzyskanie umożliwia konkretnemu pracownikowi uzyskanie prawa
do emerytury z osiągnięciem tego wieku. Wykładnia celowościowa art. 39 k.p. pro-
wadzi natomiast do wniosku o objęciu ochroną takich pracowników, którzy - będąc w
zaawansowanym wieku - nie mają jeszcze prawa do emerytury z ubezpieczenia
społecznego, a w przypadku wypowiedzenia umowy o pracę mogliby mieć trudności
w uzyskaniu środków utrzymania z innej pracy, a także w nabyciu uprawnień emery-
talnych z uwagi na brak ustawowo wymaganego stażu ubezpieczenia. Równocze-
śnie z przepisu tego wynika, że pracownik osiąga przewidziany w nim wiek emerytal-
ny tylko jeden raz, co oznacza, że ochrona w wieku „przedemerytalnym” nie może
być „kategorią ruchomą i relatywną”, która mogłaby wprowadzać stan niepewności
co do okresu obowiązywania zakazu wypowiadania umowy o pracę w zależności od
tego, czy chroniony tym zakazem pracownik skorzysta, czy też nie skorzysta z
uprawnień emerytalnych.
Dotychczasowy sposób rozumienia tego zakazu wypowiedzenia umowy o
pracę oparty był na upowszechnionym poglądzie, że przez określony w tym przepisie
wiek emerytalny należy rozumieć wiek określony w przepisach emerytalnych zezwa-
lający na uzyskanie uprawnień w normalnym trybie. Nie jest nim natomiast wiek,
który w świetle przepisów szczególnych daje możliwość przejścia na wcześniejszą
emeryturę (por. uchwała pełnego składu Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 1985 r., III PZP 10/85, wytyczne w przedmio-
cie stosowania art. 45 k.p. - OSNCP 1985 nr 11, poz. 164). Jednakże wyłączenie
obowiązywania zakazu wypowiadania umowy o pracę w okresie 2 lat tzw. wieku
przedemerytalnego, jeżeli dalszy okres zatrudnienia umożliwia pracownikowi uzy-
skanie prawa do emerytury z osiągnięciem wieku emerytalnego, konsekwentnie od-
noszono do możliwości nabycia prawa do tzw. wcześniejszej emerytury, która - bę-
dąc przywilejem niektórych pracowników - nie powinna powodować dla nich ujem-
nych następstw w sferze stosunków pracy. Takie ujęcie było w pełni uprawnione
wówczas, gdy prawo do wcześniejszej emerytury, rozumiane jako szczególne
uprawnienie do wcześniejszego skorzystania z uprawnień emerytalnych, było reali-
zowane jako przywilej socjalny (np. przez pracownice po osiągnięciu tzw. normalne-
go stażu emerytalnego opiekujące się dziećmi szczególnej trosk), albo jako prawo
honorowe z tytułu uznania szczególnych zasług (np. przez inwalidów wojskowych lub
kombatantów) lub poniesienia szczególnych obciążeń (wyrzeczeń) dla kraju (np.
5
przez byłych żołnierzy zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnianych w
kopalniach węgla kamiennego, kamieniołomach lub w zakładach wydobywania rud
uranu). W tych przypadkach możliwość uzyskania wcześniejszych uprawnień eme-
rytalnych zależała od uznania zainteresowanego pracownika, korzystającego ze
szczególnego (uprzywilejowanego) „pozapracowniczego” statusu prawnego osoby
uprawnionej do skorzystania z prawa do wcześniejszej emerytury. Z przywileju tego
nie mogli natomiast skorzystać inni pracownicy zatrudnieni w takich samych grupach
zawodowych. W takich relacjach uzasadnione było twierdzenie, że ochrona trwałości
stosunku pracy, odnoszona do dwóch lat poprzedzających osiągnięcie powszechne-
go (normalnego) wieku przedemerytalnego pracowników należących do tej samej
grupy zawodowej, nie może stawiać uprzywilejowanych pracowników w mniej ko-
rzystnej sytuacji prawnej w stosunku do ogółu pracowników zatrudnionych w tej sa-
mej grupie zawodowej.
Zgoła odmienna sytuacja występuje w przypadkach, gdy obniżony wiek eme-
rytalny nie jest przywilejem wynikającym z „pozapracowniczego” statusu prawnego
uprawniającego do skorzystania z wcześniejszych uprawnień emerytalnych, ale jest
wiekiem ustalonym powszechnie dla określonych kategorii pracowników wykonują-
cych takie prace lub zawody, które według ustawowo potwierdzonych obiektywnych
kryteriów łączą się z utratą sprawności psychofizycznej niezbędnej do wykonywania
określonej pracy w wieku biologicznym niższym od ogólnego (powszechnego) wieku
emerytalnego.
Pojęcie wieku emerytalnego jest ustawową kategorią prawa ubezpieczeń
społecznych, co oznacza, że ustawodawca określa w tym dziale prawa wiek emery-
talny, którego granice - de lege lata - są uwarunkowane nie tylko kategorią płci, ale
również rodzajami zatrudnienia, które preferują wykonujących je pracowników do
skorzystania z uprawnień emerytalnych w obniżonym wieku emerytalnym, uznanym
przez ustawodawcę za normalny wiek emerytalny dla ściśle określonych kategorii
zatrudnienia. W obowiązującym stanie prawnym ustawowym wiekiem emerytalnym
jest wiek uprawniający do przejścia na emeryturę na podstawie przepisów ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń społecz-
nych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.). Ustawa ta określa jednolity wiek emerytalny
w zależności od płci pracownika wynoszący dla kobiety 60, a dla mężczyzny 65 lat.
Równocześnie przejściowo utrzymuje ona (w art. 29-46) możliwość wcześniejszego
przejścia na emeryturę przez ubezpieczonych urodzonych przed dniem 1 stycznia
6
1949 r., którzy spełnią warunki wymagane do nabycia wcześniejszych uprawnień
emerytalnych do dnia 31 grudnia 2006 r. przed osiągnięciem tzw. powszechnego
wieku emerytalnego. Należą do nich górnicy, pracownicy kolejowi, ale także pracow-
nicy, o których mowa w ustępach 2 i 3 art. 32 tej ustawy zatrudnieni w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze. Wiek emerytalny dla tych pracowników,
rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na podstawie których osobom wymienio-
nym w ust. 2 i 3 przysługuje prawo do emerytury, ustala się na podstawie przepisów
dotychczasowych, które zawiera rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.). Aktualnie
obowiązująca regulacja ustawowa ostatecznie usuwa zatem kontrowersje niekiedy
dostrzeganej kolizji pomiędzy wiekiem emerytalnym określonym w tym akcie wyko-
nawczym w granicach delegacji ustawowej z art. 55 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r.
o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.),
przewidującej określenie rodzaju lub stanowisk pracy oraz warunków, na podstawie
których przysługuje prawo do emerytury w określonym wieku niższym niż wiek eme-
rytalny - z terminologią ustawową określającą jednolicie normalny (powszechny) wiek
emerytalny (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 1995 r., I PRN 33/95,
OSNAPiUS 1995 nr 23, poz. 291). Oznacza to - w ocenie składu orzekającego - że
niższy od powszechnego wiek emerytalny pracowników zatrudnionych w szczegól-
nych warunkach lub w szczególnym charakterze jest dla nich normalnym ustawowym
wiekiem emerytalnym, a to z kolei sprawia, że tacy pracownicy w okresie 2 lat przed
osiągnięciem wieku emerytalnego właściwego dla tych kategorii zatrudnienia korzy-
stają ze szczególnej ochrony prawnej przewidzianej w art. 39 k.p. Innymi słowy,
określony w tym przepisie zakaz wypowiedzenia umowy o pracę obejmuje również
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charak-
terze, którym brakuje nie więcej niż 2 lata do osiągnięcia ustawowo obniżonego
wieku emerytalnego dla tych kategorii zatrudnionych, jeżeli dalszy okres zatrudnienia
umożliwia im uzyskanie prawa do emerytury z osiągnięciem tego niższego ustawo-
wego wieku emerytalnego.
Warto podkreślić, że ustawowo obniżonego wieku emerytalnego tych kategorii
pracowników nie sposób traktować jako ich przywileju pracowniczego, albowiem ob-
niżenie dotyczy instytucji prawa ubezpieczeń społecznych i wynika z legislacyjnego
założenia wcześniejszej utraty sprawności psychofizycznej do wykonywania prac w
7
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze ze względu na szczególne
uciążliwości związane w wykonywanym zatrudnieniem, co wymaga swoistej kom-
pensacji szczególnych obciążeń pracowniczych w sferze ubezpieczeń społecznych
właśnie przez obniżenie dla nich ustawowego wieku emerytalnego. Skoro jednak
wcześniejszy wiek emerytalny jest dla takich pracowników „normalnym” ustawowym
wiekiem emerytalnym, to korzystają oni z ochrony przewidzianej w art. 39 k.p. tylko
jeden raz i tylko wówczas, gdy dalszy okres zatrudnienia w okresie dwóch lat do
osiągnięcia obniżonego wieku emerytalnego umożliwia im uzyskanie prawa do eme-
rytury z osiągnięciem tego wieku.
Mając powyższe rozważania na uwadze Sąd Najwyższy wyrokował z mocy
art. 39312
k.p.c.
========================================