Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 18 kwietnia 2002 r.
III RN 4/01
Stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny (wyrok z dnia 16 listopada
1999 r., SK 11/99, OTK 1999 r. nr 7, poz. 158) niezgodności § 38 ust. 5 rozporzą-
dzenia Ministra Spraw Wewnętrznych Administracji z dnia 10 grudnia 1997 r. w
sprawie udzielania wyróżnień oraz postępowania dyscyplinarnego w stosunku
do funkcjonariuszy Straży Granicznej (Dz.U. Nr 154, poz. 1015 ze zm.) z art. 78
Konstytucji RP uzasadnia na podstawie art. 145a KPA wznowienie postępowa-
nia w stosunku do funkcjonariusza Straży Granicznej zwolnionego ze służby na
podstawie orzeczenia dyscyplinarnego o wydaleniu ze służby.
Przewodniczący SSN Jerzy Kwaśniewski, Sędziowie SN: Andrzej Kijowski,
Herbert Szurgacz (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Ryszarda Wal-
czaka, po rozpoznaniu w dniu 18 kwietnia 2002 r. sprawy ze skargi Arkadiusza P. na
decyzje Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w W. w przedmiocie zwolnienia
ze służby w Straży Granicznej na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedli-
wości [...] od wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 29
marca 2000 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Naczelnemu Sądowi Admi-
nistracyjnemu w Warszawie do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Minister Sprawiedliwości wniósł rewizję nadzwyczajną od wyroku Naczelnego
Sądu Administracyjnego z dnia 29 marca 2000 r. [...] w sprawie ze skargi Arkadiusza
P. na decyzję Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 10 września 1999
r. [...] w przedmiocie zwolnienia ze służby w Straży Granicznej. Zaskarżonemu wyro-
kowi rewizja nadzwyczajna zarzuca rażące naruszenie art. 19 pkt 3 i art. 21 ustawy z
2
dnia 11 maja 1995 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym (Dz.U. Nr 74, poz. 368
ze zm.) oraz art. 78 zdanie 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Orzeczeniem [...] z dnia 22 marca 1999 r. Komendant Główny Straży Granicz-
nej wymierzył Arkadiuszowi P. karę dyscyplinarną wydalenia ze służby w Straży Gra-
nicznej za naruszenie dyscypliny służbowej przez to, że w dniu 16 stycznia 1999 r.
pełnił służbę kontrolera na przejściu drogowym granicznym w G. w stanie nietrzeź-
wości, co wypełnia znamiona czynu przewidzianego w § 11 pkt 5 rozporządzenia Mi-
nistra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 10 grudnia 1997 r. w sprawie
udzielania wyróżnień oraz postępowania dyscyplinarnego w stosunku do funkcjona-
riuszy Straży Granicznej (Dz.U. Nr 154, poz. 1015).
Komendant Główny Straży Granicznej decyzją [...] z dnia 29 kwietnia 1999 r.,
wydaną w następstwie wniosku Arkadiusza P. o ponowne rozpatrzenie sprawy,
utrzymał w mocy orzeczenie o ukaraniu karą dyscyplinarną wydalenia ze służby. Na
tej podstawie Komendant Główny Straży Granicznej rozkazem personalnym [...] z
dnia 9 czerwca 1999 r. zwolnił Arkadiusza P. ze służby w Straży Granicznej. W od-
wołaniu od powyższego rozkazu Arkadiusz P. wnosił o uchylenie decyzji, przedsta-
wiając szereg zarzutów wobec wyników postępowania dyscyplinarnego. Minister
Spraw Wewnętrznych i Administracji decyzją z dnia 10 września 1999 r. [...] utrzymał
w mocy zaskarżoną decyzję.
W skardze do Naczelnego Sądu Administracyjnego Arkadiusz P. zarzucił, że
nie ustosunkowano się do podnoszonych w toku instancji zarzutów oraz do wymiaru
kary dyscyplinarnej i wnosił o uchylenie decyzji Ministra Spraw Wewnętrznych i Ad-
ministracji oraz stwierdzenie nieważności utrzymanych nią w mocy decyzji Komen-
danta Głównego Straży Granicznej.
W odpowiedzi na skargę Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji wniósł
o jej oddalenie. Nadto podniósł, iż nie jest upoważniony do badania przebiegu postę-
powania dyscyplinarnego oraz zmiany kary dyscyplinarnej.
Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 29 marca 2000
r. uchylił zaskarżoną decyzję i utrzymaną nią w mocy decyzję organu pierwszej ins-
tancji. W uzasadnieniu wyroku Sąd wskazał, że nie jest wprawdzie właściwy do orze-
kania w sprawach dyscyplinarnych z uwagi na treść art.19 pkt 3 ustawy o Naczelnym
Sądzie Administracyjnym, jednakże uznał, że w tego typu sprawach „nie oznacza to
jednak, iż w ramach kontroli decyzji o zwolnieniu ze służby w Straży Granicznej,
3
które należą do kompetencji NSA nie jest on uprawniony do badania podstawy praw-
nej zwolnienia”.
Sąd przytoczył treść wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 listopada
1999r., SK 11/99, w którym Trybunał stwierdził, że § 38 ust.5 powołanego rozporzą-
dzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 10 grudnia 1997r. jest
niezgodny z art.78 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz że utrata mocy obowią-
zującej § 38 ust.5 tegoż rozporządzenia nastąpi 16 listopada 2000r. Ponadto Sąd
powołał się na uzasadnienie wyroku Trybunału i uznał, że pozbawienie obwinionego
funkcjonariusza prawa do wniesienia odwołania od orzeczenia dyscyplinarnego w
sytuacji, gdy orzeczenie w pierwszej instancji wydał Komendant Główny Straży Gra-
nicznej i ograniczenie prawa zaskarżenia wyłącznie do możliwości skierowania wnio-
sku o ponowne rozpatrzenie sprawy przez ten sam organ, narusza konstytucyjne
prawo strony do zaskarżenia orzeczenia podjętego w pierwszej instancji. W ocenie
wnoszącego rewizję nadzwyczajną wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego rażą-
co narusza wskazane w niej przepisy. Przepis art. 21 ustawy o Naczelnym Sądzie
Administracyjnym nakłada na Sąd obowiązek kontroli pod względem zgodności z
prawem decyzji wydanych w sprawach należących do właściwości Sądu. Właściwość
i zakres działania Sądu określa przepis art. 16 tejże ustawy, zaś przepis art. 19 enu-
meratywnie wymienia sprawy, w których sąd administracyjny nie jest właściwy. W
punkcie 3 tegoż artykułu wyraźnie wyłączona została właściwość Sądu w sprawach
dyscyplinarnych.
W świetle przytoczonych przepisów do zakresu działania Sądu w niniejszej
sprawie należało więc zbadanie prawidłowości i zasadności zastosowania art. 45 ust.
1 pkt 3 i art. 49 ust. 2 pkt 2 ustawy o Straży Granicznej, tj. przepisów, które stanowiły
podstawę prawną wydania zaskarżonej decyzji o zwolnieniu ze służby funkcjonariu-
sza, któremu wymierzona została kara dyscyplinarna wydalenia ze służby, a nie
przepisów o orzeczeniu kary dyscyplinarnej. Mimo ustawowego wyłączenia spraw
dyscyplinarnych spod kognicji Sądu zastosowano wykładnię, którą Sąd Administra-
cyjny rozszerzył swoją kontrolę w ramach badania legalności zaskarżonej decyzji
także na badanie sprawy dyscyplinarnej. Uwadze Sądu uszło, że powołane orzecze-
nie Trybunału Konstytucyjnego w pkt 2 wyraźnie brzmi, iż § 38 ust.5 rozporządzenia
nie jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji RP, statuujących zasadę
sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny bezstron-
ny i niezawisły sąd.
4
To ustawowe wyłączenie kognicji NSA jest zgodne z konstytucyjną zasadą
wynikającą z art. 176 ust. 2, głoszącą, że ustrój i właściwość sądów oraz postępowa-
nie przed sądami określają ustawy. Ustawa o Naczelnym Sądzie Administracyjnym w
art. 19 pkt 3 wyłączyła właściwość sądu administracyjnego w sprawach dyscyplinar-
nych, a przepis ten nie został dotychczas uznany za niezgodny z Konstytucją. Skoro
więc Sąd orzekający jest związany ustawą, to przyjąć należy, że nie był właściwy do
zajmowania się kwestią odpowiedzialności dyscyplinarnej skarżącego.
W rozpatrywanej sprawie Sąd ograniczył swoje rozważania wyłącznie do kwe-
stii postępowania odwoławczego w sprawach dyscyplinarnych funkcjonariusza Straży
Granicznej, a zupełnie pominął kwestię kontroli zaskarżonej decyzji pod względem jej
zgodności z art. 45 ust.1 pkt 3 i art. 49 ust. 2 pkt 2 ustawy o Straży Granicznej, co
pozwala przyjąć, że Sąd nie rozpoznał istoty sprawy, przez co rażąco naruszył po-
wołane na wstępie przepisy prawa. Kwestionowany przez Sąd orzekający przepis §
38 ust. 5 rozporządzenia obowiązywał w dacie wydania decyzji o wydaleniu ze
służby, ponieważ Trybunał Konstytucyjny orzekł, że utrata mocy obowiązującej tego
przepisu nastąpi 16 listopada 2000 roku.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W rozpoznawanej sprawie zwolnienie Arkadiusza P. ze służby na podstawie
orzeczenia dyscyplinarnego o wydaleniu ze służby miało miejsce w stanie prawnym,
w którym ustawa z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej (Dz.U. Nr 78,
poz. 462 ze zm.) nie przewidywała skargi funkcjonariusza do NSA na orzeczenie
kończące postępowanie dyscyplinarne. Ustawa o Naczelnym Sądzie Administracyj-
nym w pierwotnym brzmieniu w art. 19 pkt 3 wyłączała właściwość tego sądu w
sprawach dyscyplinarnych. Wyrokiem z dnia 16 listopada 1999 r (wyżej już cytowa-
nym). Trybunał Konstytucyjny orzekł , że § 38 ust. 5 rozporządzenia Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji z dnia 10 grudnia 1997 (powołanego już wcześniej) jest
niezgodny z art. 78 Konstytucji RP, przy czym utratę mocy obowiązującej tego prze-
pisu określono na dzień 16 listopada 2000 r. W zaskarżonym wyroku NSA przyjął, że
stosownie do art. 19 pkt 3 ustawy o NSA sąd ten nie jest właściwy w sprawach dys-
cyplinarnych. Zarazem jednak stwierdził, iż nie oznacza to , że w ramach kontroli de-
cyzji o zwolnieniu ze służby w Straży Granicznej, które należą do właściwości NSA ,
nie jest on uprawniony do badania podstawy prawnej zwolnienia, którą stanowi orze-
5
czenie o ukaraniu karą wydalenia ze służby. Orzeczenie to, zdaniem NSA, jest do-
tknięte wadą prawną, stwierdzoną powołanym wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego i
uzasadnia przyjęcie braku istnienia prawidłowej podstawy prawnej zwolnienia ze
służby.
Należy zgodzić się ze stanowiskiem zawartym w rewizji nadzwyczajnej, że
NSA deklarując, iż stoi na gruncie obowiązywania art.19 pkt 3 ustawy o NSA wyłą-
czającego właściwość tego sądu w sprawach dyscyplinarnych, wykroczył poza bada-
nie samej podstawy zwolnienia Arkadiusza P. ze służby i w istocie dokonał kontroli
orzeczenia dyscyplinarnego o ukaraniu karą wydalenia ze służby. Nie budzi wątpli-
wości, że sądowa kontrola orzeczenia dyscyplinarnego obejmuje badanie zarówno
legalności jak i zasadności nałożenia kary dyscyplinarnej. NSA przyjął - za wyrokiem
Trybunału Konstytucyjnego - iż w stosunku do Arkadiusza P. doszło do ograniczenia
w postępowaniu dyscyplinarnym konstytucyjnego prawa strony do zaskarżenia orze-
czenia podjętego w pierwszej instancji, co uzasadniało, zdaniem NSA, przyjęcie
braku „istnienia prawidłowej podstawy prawnej zwolnienia ze służby”.
Ponadto jednak orzeczenie NSA budzi zastrzeżenia wynikające stąd, że
przyjmując, iż podstawa prawna orzeczenia kary wydalenia ze służby była dotknięta
wadą w postaci sprzeczności przepisów o postępowaniu odwoławczym z Konstytu-
cją, NSA uchylił jedynie decyzję o zwolnieniu ze służby, pozostawiając w mocy orze-
czenie dyscyplinarne o wydaleniu ze służby. Powyższe można ocenić jako niekonse-
kwencję orzeczenia NSA, zarazem jednak ilustruje ono trudności związane z oceną
stanu prawnego istniejącego w momencie orzeczenia kary dyscyplinarnej wydalenia
ze służby oraz wydania w jej następstwie decyzji o zwolnieniu ze służby. W tym za-
kresie występują dwa zagadnienia wymagające rozważenia, mianowicie kwestia
mocy prawnej art. 19 pkt 3 ustawy o NSA po wejściu w życie Konstytucji RP, wyra-
żającej wprost prawo do sądu (art. 45 ust.1 i art. 77 ust. 2) oraz kwestia skutków
prawnych orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o niekonstytucyjności przepisu z
zakresu postępowania dyscyplinarnego, wydanego po orzeczeniu kary dyscyplinar-
nej oraz po zwolnieniu ze służby na podstawie tego orzeczenia .
W obowiązującym do wejścia w życie nowej Konstytucji prawie, zgodnie
zresztą z poglądem o niewłaściwości drogi sądowej w sprawach dyscyplinarnych, art.
19 pkt 3 ustawy o NSA w pierwotnej wersji stanowił, że sąd administracyjny nie jest
właściwy w sprawach dyscyplinarnych. Pragmatyki służbowe nie przewidywały moż-
liwości zaskarżania orzeczeń dyscyplinarnych do sądu administracyjnego. Właści-
6
wość sądów powszechnych w sprawach dyscyplinarnych dopuszczano tylko w wy-
padku wskazania normy prawnej upoważniającej sądy do kontroli orzeczeń dyscypli-
narnych. Dostosowanie prawa do standardu konstytucyjnego dokonywało się po-
przez odpowiednie zmiany legislacyjne, a także w drodze orzecznictwa Trybunału
Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego. Między innymi w drodze nowelizacji ustawy o
NSA (Dz.U. z 2000 r. Nr 2, poz.5) z dniem 1 lutego 2000 r. dopuszczona została wła-
ściwość sądu administracyjnego w sprawach dyscyplinarnych pod warunkiem, że
przepis odrębnej ustawy tak stanowi. Nowela z dnia 11 kwietnia 2001 r. (Dz.U. Nr 45,
poz. 498) do ustawy o Straży Granicznej przewidziała skargę do NSA na orzeczenie
kończące postępowanie dyscyplinarne.
W sytuacjach, kiedy przepisy zachowywały milczenie w sprawach kontroli
orzeczeń dyscyplinarnych Sąd Najwyższy przyjmował, że po wejściu w życie Kon-
stytucji RP 17 października 1997 r. przepisy aktów normatywnych należy interpreto-
wać w kierunku zapewnienia ich zgodności z art. 45 ust.1 Konstytucji, a więc nie wy-
kluczającym sądowej kontroli legalności lub zasadności orzeczeń dyscyplinarnych
(por. np. wyrok Sądu Najwyższego 7 kwietnia 1999 r., I PKN 648/98, OSNAPiUS
2000 nr 11, poz. 450 oraz z dnia 13 kwietnia 2000, I PKN 580/99, uchwałę składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 18 stycznia 2001 r., III ZP 28/00).W rozpoznawanej sprawie sy-
tuacja była o tyle inna, że art. 19 pkt 3 ustawy o NSA przewidywał wprost, że sąd
administracyjny nie jest właściwy w sprawach dyscyplinarnych, a nowa Konstytucja w
art. 184 stwierdzała, że „Naczelny Sąd Administracyjny oraz inne sądy administracyj-
ne sprawują, w zakresie określonym w ustawie, kontrolę działalności administracji
publicznej”. Stosownie do art. 176 ust. 2 Konstytucji ustrój i właściwość sądów oraz
postępowanie przed sądami określają ustawy. Powyższe należy rozumieć jako ode-
słanie do reguł wyznaczających zakres i właściwość działania sądu administracyjne-
go, wskazane w ustawie o NSA. Można dodać, że w powołanym orzeczeniu Trybu-
nału Konstytucyjnego, stwierdzającym sprzeczność z art. 78 Konstytucji paragrafu 38
ust.5 rozporządzenia MSWiA z 10 grudnia 1997 r. Trybunał, powołują się na wyrok z
dnia 16 marca 1999 r. (SK 19/98, OTK ZU 1999 Nr 3, poz. 36), stwierdził, że postę-
powanie dyscyplinarne w przypadku funkcjonariuszy Straży Granicznej zaliczyć
można umownie do grupy postępowań dyscyplinarnych, w których brak jest dostępu
do sądu. Dostęp do sądu otworzyła wspomniana zmiana ustawy o Straży Granicznej,
dokonana ustawą z dnia 11 kwietnia 2001 r. Według art. 136 b ust . 5 ustawy o
7
Straży Granicznej na orzeczenie kończące postępowanie dyscyplinarne funkcjona-
riuszom przysługuje skarga do Naczelnego Sądu Administracyjnego. Sąd Najwyższy
w składzie orzekającym stoi na stanowisku, że do czasu zmiany ustawy o Straży
Granicznej sąd administracyjny nie był właściwy w sprawach dyscyplinarnych. W
konsekwencji należy uznać, że zarzut rewizji nadzwyczajnej rażącego naruszenia
przez Naczelny Sąd Administracyjny art. 19 pkt 3 ustawy o NSA w pierwotnym
brzmieniu jest zasadny.
Wymienione na drugim miejscu zagadnienie dotyczące konsekwencji jakie dla
orzecznictwa sądowego ma przyjęta w art. 190 ust. 1 i 3 Konstytucji zasada, że orze-
czenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są osta-
teczne oraz, że orzeczenie tego Trybunału wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, jed-
nak Trybunał może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywne-
go, stało się już przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego . W postanowieniu z
dnia 7 grudnia 2000 r. (III ZP 27/00, OSNAPiUS 2001 nr 10, poz. 331, podobnie Sąd
Najwyższy w uchwale III ZP 30/00, OSNAPiUS 2001 nr 23, poz. 685), po rozważeniu
różnych możliwych interpretacji, jakie stwarza nieprecyzyjny przepis art. 190 Kon-
stytucji, Sąd Najwyższy doszedł do przekonania, że najbardziej właściwa jest inter-
pretacja, według której przy przyjęciu, że akt normatywny traci moc obowiązującą
jedynie na przyszłość, a więc (a contrario) jego moc obowiązująca rozciąga się na
stany faktyczne powstałe przed ogłoszeniem orzeczenia trybunalskiego - z uwagi na
zawarte w tym orzeczeniu autorytatywne (wiążące) stwierdzenie, że akt ten pozo-
staje w sprzeczności z aktem prawnym wyższego rzędu, nie powinien on być przez
sądy stosowany do określonego stanu faktycznego. Innymi słowy, do momentu ogło-
szenia orzeczenia Trybunału (przy uwzględnieniu przypadków ustalenia innego ter-
minu utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego przez sam Trybunał) dany akt
normatywny (jego przepis lub przepisy) obowiązuje, ale nie może być w konkretnych
sprawach przez sąd stosowany (w szczególności jeżeli sąd rozstrzyga sprawę, w
której chodzi o roszczenie powstałe przed utratą mocy obowiązującej aktu norma-
tywnego, z którego są one wywodzone albo które na jego podstawie są zaprzecza-
ne).
Przytoczone stanowisko odnosi się wprost do sytuacji, kiedy sąd (sądy) w
ogóle są właściwe do rozpoznawania danej sprawy. Dodatkowa trudność powstaje w
sytuacjach, kiedy w okresie obowiązywania przepisów uznanych następnie za nie-
konstytucyjne, sąd (sądy) w ogóle nie były właściwe do rozpoznawania spraw dane-
8
go rodzaju, a właściwość tą uzyskały dopiero w następstwie zmian ustawodawczych
po stwierdzeniu niekonstytucyjnego charakteru określonych przepisów. Zdaniem
Sądu Najwyższego w takich sytuacjach, do których należy rozpoznawana sprawa,
znajduje zastosowanie instytucja wznowienia postępowania, przewidziana art. 190
ust. 4 Konstytucji. Według tego przepisu orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o
niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatyw-
nego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, osta-
teczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi pod-
stawę do wznowienia postępowania uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na
zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania.
Warunki wznowienia postępowania w rozpoznawanej sprawie określa art. 145a KPA,
który uzależnia postępowanie od inicjatywy strony.
Z przytoczonych motywów , na podstawie art. 39313
§ 1, KPC Sąd Najwyższy
orzekł jak w sentencji.
========================================