Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 8 maja 2002 r.
III PZP 6/02
Przewodniczący SSN Jadwiga Skibińska-Adamowicz (sprawozdawca), Sę-
dziowie SN: Roman Kuczyński, Zbigniew Myszka.
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniew-
skiego w sprawie z powództwa Janusza G. przeciwko Hucie „Z.” Spółce Akcyjnej w
Z. o ustalenie, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 8 maja 2002 r. zagadnienia
prawnego przekazanego przez Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Częstochowie postanowieniem z dnia 28 lutego 2002 r. [...] do rozstrzygnię-
cia w trybie art. 390 § 1 KPC
1. „Czy byłemu pracownikowi przysługuje roszczenie o ustalenie faktu wyko-
nywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze na po-
trzeby uzyskania prawa do zasiłku przedemerytalnego ?
2. W przypadku pozytywnej odpowiedzi na pierwsze pytanie, czy były zakład
pracy jest legitymowany biernie do występowania w takim procesie ?”
p o d j ą ł uchwałę:
W okresie obowiązywania art. 37j ust. 1 a ustawy z dnia 14 grudnia 1994
r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (tekst jednolity: Dz.U. z 2001 r.
Nr 6, poz. 56 ze zm.) byłemu pracownikowi przysługiwało przeciwko byłemu
pracodawcy roszczenie o ustalenie wykonywania pracy w szczególnych wa-
runkach lub w szczególnym charakterze dla potrzeb uzyskania zasiłku przede-
merytalnego.
U z a s a d n i e n i e
Powód Janusz G., zatrudniony od 1 września 1976 r. do 30 czerwca 1982 r. w
Hucie „Z.” S.A. w Z., żądał ustalenia, że we wskazanym czasie wykonywał pracę w
2
szczególnych warunkach i wyjaśnił, że ma interes prawny w ustaleniu, gdyż będzie
się ubiegał o zasiłek przedemerytalny.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Zawierciu wyrokiem z dnia 28 listopada 2001 r.
oddalił powództwo, uznając, że żądanie ustalenia faktu wykonywania pracy w szcze-
gólnych warunkach nie może być środkiem do uzyskania dowodów dla potrzeb po-
stępowania administracyjnego, którym jest postępowanie w przedmiocie uzyskania
zasiłku przedemerytalnego. Oznacza to zarazem, że powód nie ma interesu prawne-
go w takim ustaleniu, zatem powództwo oparte na podstawie art. 189 KPC podlega
oddaleniu.
Sąd drugiej instancji-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Częstochowie
postanowieniem z dnia 28 lutego 2002 r. przekazał Sądowi Najwyższemu do roz-
strzygnięcia w trybie art. 390 § 1 KPC zagadnienie prawne budzące poważne wątpli-
wości, ujęte w dwóch następujących pytaniach: 1. czy pracownikowi przysługuje
roszczenie o ustalenie faktu wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze na potrzeby uzyskania prawa do zasiłku przedemerytalne-
go oraz w razie pozytywnej odpowiedzi 2. czy były zakład pracy jest legitymowany
biernie do występowania w takim procesie. Wątpliwości swoje Sąd Okręgowy uza-
sadnił następująco:
Żądanie powoda w swej istocie nie jest żądaniem ustalenia prawa lub stosun-
ku prawnego, o którym stanowi art. 189 KPC, lecz jest żądaniem ustalenia faktu wy-
konywania pracy w określonych warunkach. Co prawda, zarówno w piśmiennictwie
jak i w orzecznictwie uznaje się za dopuszczalne ustalanie faktów o znaczeniu pra-
wotwórczym, w związku z czym - co do zasady - należałoby uznać za dopuszczalne
żądanie powoda (gdyż ustalenie faktu pracy w szczególnych warunkach i w szcze-
gólnym charakterze mogłoby wpływać na nabycie przez niego uprawnienia do zasił-
ku przedemerytalnego), lecz niedopuszczalne jest takie powództwo o ustalenie, które
miałoby zmierzać do wykazania uprawnień do nabycia świadczeń z ubezpieczenia
społecznego lub do świadczeń wypłacanych przez urzędy pracy ani też do uzyskania
dowodów dla potrzeb postępowania administracyjnego. Sąd Okręgowy odwołał się w
tej kwestii do poglądów Sądu Najwyższego wyrażonych w wielu orzeczeniach, które
przytoczył w uzasadnieniu postanowienia, zwłaszcza do uchwały z dnia 3 listopada
1994 r., I PZP 45/94 (OSNAPiUS z 1995 r. nr 6, poz. 74), jednak podkreślił, że wąt-
pliwość w sprawie pojawiła się w związku z nowelizacją ustawy z dnia 14 grudnia
1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r.
3
Nr 6, poz. 56 ze zm.). Mianowicie ustawą nowelizacyjną z dnia 22 czerwca 2001 r. o
zmianie ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (Dz.U. z 2001 r. Nr 89,
poz. 973 ze zm.) do art. 37j został dodany ustęp 1a, stanowiący, że okresy wykony-
wania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, o których
mowa w ustępie 1, są uwzględniane po przedłożeniu odpowiedniej dokumentacji,
zgodnie z wymaganiami określonymi w odrębnych przepisach, bądź na podstawie
prawomocnego orzeczenia sądu. Zdaniem Sądu Okręgowego, w okresie przed wy-
mienioną nowelizacją osoba, która ubiegała się o świadczenie (zasiłek przedemery-
talny), mogła w postępowaniu administracyjnym wykazywać przy pomocy wszelkich
środków dowodowych fakt wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze, stosownie do art. 75 § 1 KPA. Również osoba ubiegająca
się o świadczenie z ubezpieczenia społecznego - mimo pewnych ograniczeń w po-
stępowaniu rentowym - mogła bez takich ograniczeń udowadniać w postępowaniu
sądowym fakt wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze. W świetle powyższej regulacji nie miało racji bytu powództwo o ustale-
nie wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze,
a to ze względu na brak interesu prawnego pracownika (ubezpieczonego) w takim
ustaleniu, skoro mógł tę okoliczność wykazywać w postępowaniu administracyjnym
lub w postępowaniu odwoławczym przed sądem. Sytuacja ta uległa jednak zmianie
wskutek nowelizacji art. 37 ustawy z dnia 14 grudnia o zatrudnieniu i przeciwdziała-
niu bezrobociu, polegającej na dodaniu w art. 37j po ustępie 1 przepisu ustępu 1a,
którego istota polega na przerzuceniu na sądy powszechne obowiązku ustalenia
przesłanki wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym cha-
rakterze, niezbędnej do przyznania świadczenia w postępowaniu administracyjnym.
Ze wskazanego przepisu wynika bowiem, że wykonywanie pracy w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze ustala się na podstawie prawomocnego
orzeczenia sądu. Tego rodzaju rozwiązanie przeczy jednak dotychczasowym poglą-
dom wyrażonym w orzecznictwie sądowym i może budzić opory co do zasadności
ustalania w postępowaniu sądowym faktów prawotwórczych dla potrzeb postępowa-
nia administracyjnego. Tym niemniej nie można pominąć i tego, że koncepcja prze-
ciwna - wobec ograniczeń dowodowych przewidzianych w art. 52 ustawy o Naczel-
nym Sądzie Administracyjnym - zamykałaby drogę do uzyskania świadczenia z po-
wodu braku możliwości dowodzenia faktu wykonywania pracy w szczególnych wa-
runkach lub w szczególnym charakterze.
4
Sąd Okręgowy podniósł ponadto, że w razie odpowiedzi twierdzącej na przed-
stawione zagadnienie prawne, pojawia się dalsza kwestia, mianowicie ta, czy były
zakład pracy jest legitymowany biernie do występowania w charakterze pozwanego
w sprawie o ustalenie. Uzasadniając wątpliwość w tym zakresie, Sąd Okręgowy
przytoczył fragment uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego z dnia 3 listopada
1994 r., I PZP 45/94 (OSNAPiUS 1995 r. nr 6, poz. 74), w której Sąd ten powołał się
na pogląd wyrażony w doktrynie (Z. Resich w pracy zbiorowej System prawa proce-
sowego cywilnego, tom II, Wydawnictwo PAN z 1997 r.), według którego w sprawie o
przyznanie zasiłku dla bezrobotnych przeciwnikiem powoda jest rejonowy urząd
pracy przyznający te zasiłki, lecz nie zakład pracy. Z drugiej strony Sąd Okręgowy
zaznaczył, że gdy ustalenie dotyczy faktu prawotwórczego, byłoby zasadne przyję-
cie, iż stroną pozwaną powinien być podmiot, u którego określone zdarzenie nastą-
piło, czyli zakład pracy. Wobec tego jednak, że orzeczenie sądu ma wywrzeć skutek
wobec organu zatrudnienia, obligując go do przyznania zasiłku, to organ ten powi-
nien być stroną w procesie o ustalenie faktu o znaczeniu prawotwórczym. Na rzecz
powyższego rozwiązania przemawia także okoliczność, że w praktyce mogą zdarzać
się wypadki uznawania powództw przez byłych pracodawców, gdyż konsekwencje
uznania nie rodzą dla nich żadnych skutków prawnych, będą natomiast wiążące dla
organów zatrudnienia. Ponadto, czy byłoby dopuszczalne przyjęcie, że orzeczenie
sądowe jest wiążące dla organu, który nie brał udziału w postępowaniu. Powyższe
obawy skłoniły zatem Sąd Okręgowy do opowiedzenia się za legitymacją bierną po-
wiatowych urzędów pracy.
Prokurator Prokuratury Krajowej wniósł o udzielenie odpowiedzi twierdzącej
na pytanie pierwsze, natomiast co do drugiego pytania wyraził pogląd, że roszczenie
o ustalenie pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przy-
sługuje wobec starosty.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Źródłem wątpliwości Sądu Okręgowego ujętych w postanowieniu z dnia 28
lutego 2002 r. są z jednej strony dotychczasowe poglądy wyrażane w orzecznictwie
sądowym i piśmiennictwie dotyczące istoty powództw o ustalenie oraz warunków
dopuszczalności ich uwzględniania, z drugiej zaś - zmiana przepisu art. 37j ustawy z
dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, polegająca na
5
dodaniu po ustępie 1 ustępu 1a, przewidującego możliwość uwzględniania dla celów
przyznania zasiłku przedemerytalnego okresów wykonywania pracy w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze także „na podstawie prawomocnego
orzeczenia sądu”.
Ustawa ta została uchwalona w określonych warunkach społeczno-gospodar-
czych i - jak wynika z jej tytułu - miała na celu uregulowanie niektórych spraw zwią-
zanych z zatrudnieniem w tych warunkach oraz przeciwdziałanie bezrobociu. Cel ten
został dobitnie przedstawiony już w pierwszym przepisie ustawy. Mianowicie z jej art.
1 ust. 1 wynika, że „ustawa określa zadania państwa w zakresie łagodzenia skutków
bezrobocia, zatrudnienia oraz aktywizacji zawodowej bezrobotnych i innych osób
poszukujących pracy”, natomiast dalsze przepisy określają między innymi organiza-
cję i zasady udzielania pomocy osobom bezrobotnym, organy zobowiązane do reali-
zacji tych zadań, formy działania (art. 3, art. 5, art. 6 art. 15, art. 23 i inne). Częstotli-
wość nowelizacji wymienionej ustawy świadczy przy tym o dużej dynamice procesów
społeczno-gospodarczych, a także o działaniach ustawodawcy zmierzających do
dostosowania regulacji prawych do tempa zachodzących zmian.
I. Jedną z form przeciwdziałania bezrobociu i łagodzenia jego skutków były
zasiłki przedemerytalne i świadczenia przedemerytalne przewidziane w przepisach
Rozdziału 3 c ustawy. Zgodnie z art. 37o ust. 1 ustawy, w jej brzmieniu obowiązują-
cym do dnia 11 września 2001 r., ustalanie prawa do zasiłków przedemerytalnych i
świadczeń przedemerytalnych, przyznanie tych świadczeń oraz ich wypłata należały
do powiatowych urzędów pracy. W myśl natomiast art. 37j ust. 1 ustawy, zasiłek
przedemerytalny przysługiwał osobie spełniającej ustawowe warunki uzyskania sta-
tusu bezrobotnego i prawa do zasiłku oraz legitymującej się okresem uprawniającym
do emerytury, jeżeli posiadała przy tym okres uprawniający do zasiłku wynoszący 30
lat dla kobiet i 35 lat dla mężczyzn lub okres wynoszący 25 lat dla kobiet i 30 lat
mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat wykonywania prac uznanych w „przepisach eme-
rytalnych” za zatrudnienie w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakte-
rze. Do przepisów emerytalnych, o których mowa w art. 37j ust. 1 ustawy, należy
między innymi rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.). Przepis § 2 tego rozporzą-
dzenia stanowi, że okresy takiej pracy stwierdza na podstawie posiadanej doku-
mentacji zakład pracy w wydanym pracownikowi świadectwie pracy. Przedstawienie
6
jednak owego świadectwa może być niekiedy niemożliwe, zwłaszcza na przykład z
powodu likwidacji zakładu pracy lub dlatego, że pracodawca odmawia wydania pra-
cownikowi świadectwa, kwestionując szczególny charakter pracy na danym stanowi-
sku lub warunki jej wykonywania. W orzecznictwie sądowym utrwalił się pogląd, że w
takich sytuacjach jest dopuszczalne wykazywanie w postępowaniu sądowym, toczą-
cym się na skutek odwołania od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, faktu
wykonywania tego rodzaju pracy na podstawie innych dowodów, np. zeznań świad-
ków lub opinii biegłych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 kwietnia 1999 r., II
UKN 619/98, OSNAPiUS z 2000 r. nr 11, poz. 439). Jednocześnie jednak jest
ugruntowany pogląd, w myśl którego całokształt postępowania dotyczącego ustale-
nia prawa do świadczeń emerytalno-rentowych z tytułu ubezpieczenia społecznego
należy do właściwości organów rentowych. Dlatego też roszczenie pracownika prze-
ciwko zakładowi pracy o ustalenie dla celów ubezpieczeniowych faktu wykonywania
zatrudnienia w szczególnych warunkach podlega oddaleniu z braku interesu praw-
nego. Ów interes prawny jest - stosownie do art. 189 KPC - warunkiem żądania
ustalenia istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa (por. uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 17 marca 1987 r., III PZP 18/87, OSNCP z 1988 r. z. 10, poz.
132). Ponadto powództwo o ustalenie nie może zmierzać do uzyskania dowodów,
które miałyby być wykorzystane w innym postępowaniu. Skoro bowiem istnieją inne
formy ochrony praw podmiotowych, np. bezpośrednie dochodzenie należnego
świadczenia z określonego stosunku prawnego, to nie można przyjąć istnienia inte-
resu prawnego w ustaleniu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 1999 r., I
PKN 597/98, OSNAPiUS z 2000 r. nr 8, poz. 301). Powyższe zasady odnoszą się
także do żądania ustalenia wykonywania zatrudnienia w szczególnych warunkach w
celu uzyskania zasiłku dla bezrobotnych do czasu nabycia prawa do emerytury (por.
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 3 listopada 1994 r., I PZP 45/94, OSNAPiUS z
1995 r. nr 6, poz. 74).
W tak ukształtowanym stanie poglądów nastąpiła zmiana przepisów ustawy z
dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu dotyczących
zasiłków przedemerytalnych. Mianowicie ustawą z dnia 22 czerwca 2001 r. o zmianie
ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu oraz ustawy o pomocy społecz-
nej (Dz.U. Nr 89, poz. 973) do art. 37j, po jego ustępie 1, został dodany ustęp 1a o
następującym brzmieniu: „Okresy wykonywania pracy w szczególnych warunkach
lub w szczególnym charakterze, o których mowa w ust. 1, są uwzględniane po
7
przedstawieniu odpowiedniej dokumentacji, zgodnie z wymogami określonymi w od-
rębnych przepisach, bądź na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.” Przepis
ten zaczął obowiązywać od dnia 12 września 2001 r. Ustawą z dnia 17 grudnia 2001
r. (art. 3 pkt 13) zmieniającą ustawę o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu
(Dz.U. Nr 154, poz. 1793) został skreślony w całości art. 37j, to znaczy wraz z doda-
nym ustępem 1a. Powyższa zmiana weszła w życie od dnia 1 stycznia 2002 r. Skre-
ślenie art. 37j oznacza, że ustawodawca zlikwidował w ogóle instytucję zasiłków
przedemerytalnych. Ustała więc także przewidziana ustawą możliwość ustalenia w
postępowaniu sądowym (przed sądami powszechnymi) faktu wykonywania pracy w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.
Zastanawiając się nad przedstawionym przez Sąd Okręgowy zagadnieniem
prawnym, nie sposób nie zauważyć bardzo krótkiego czasu obowiązywania art. 37j
ust. 1a ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu. Wszedł on bowiem w
życie od dnia 12 września 2001 r., a przestał obowiązywać z dniem 31 grudnia 2001
r. Próba doszukania się celu wprowadzenia tak krótkiego okresu obowiązywania
wymienionych zmian prowadzi do wniosku, że za pomocą art. 37j ust. 1a ustawo-
dawca chciał przyśpieszyć załatwienie spraw związanych z ubieganiem się osób za-
interesowanych o zasiłki przedemerytalne - przed całkowitym ich zniesieniem. Jeżeli
zaś tak, to przyjęcie w art. 37j ust. 1a ustawy dopuszczalności uwzględniania przez
starostów (do dnia wejścia w życie ustawy zmieniającej z dnia 22 czerwca 2001 r.
były to powiatowe urzędy pracy) okresów wykonywania pracy w szczególnych wa-
runkach lub w szczególnym charakterze „po przedłożeniu odpowiedniej dokumenta-
cji” bądź „na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu” oznacza, że ustawodawca
wprowadził dwie możliwe formy wykazywania okresów wykonywania pracy w szcze-
gólnych warunkach lub w szczególnym charakterze dla przyznania zasiłku dla bezro-
botnych. Jedną z nich jest postępowanie przed starostą, który - stosownie do przepi-
su art. 37o ust. 1 ustawy w jego brzmieniu obowiązującym od dnia 12 września 2001
r. - ustala prawo do zasiłków przedemerytalnych i je przyznaje (a wypłaca powiatowy
urząd pracy), drugą natomiast - prawomocny wyrok sądu wydany w sprawie o usta-
lenie faktu wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym cha-
rakterze. Przedstawione rozważania prowadzą do kolejnego wniosku, mianowicie
tego, że w okresie obowiązywania art. 37j ust. 1 ustawy o zatrudnieniu i przeciw-
działaniu bezrobociu ustawodawca dopuścił w sposób pośredni powództwo o ustale-
nie wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.
8
Skoro bowiem uznał, że okresy takiej pracy „są uwzględniane” także „na podstawie
prawomocnego orzeczenia sądu” przez organ uprawniony do ustalania prawa do
zasiłków przedemerytalnych i ich przyznawania, to znaczy, że w okresie obowiązy-
wania art. 37j ust. 1a ustawy byłym pracownikom przysługiwało roszczenie o ustale-
nie wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.
Rozważaną regulację należy zatem zakwalifikować jako dopuszczalne - choć wyraź-
nie nienazwane - powództwo o ustalenie faktu prawotwórczego.
II. Rozważenie drugiego z przedstawionych zagadnień prowadzi do stwier-
dzenia, że roszczenie o ustalenie przewidziane w art. 37j ust. 1a ustawy - w okresie
obowiązywania tego przepisu - przysługiwało byłemu pracownikowi przeciwko jego
byłemu pracodawcy. Z brzmienia powyższego przepisu wynika bowiem, że dla
uwzględnienia przez starostę okresu wykonywania pracy w szczególnych warunkach
lub w szczególnym charakterze wystarczy jedynie istnienie podstawy w postaci pra-
womocnego orzeczenia sądu. Nie wynikają natomiast jakiekolwiek inne warunki. W
przepisie tym nie ma również odesłania do odpowiedniego stosowania innych przepi-
sów lub zasad postępowania. Gdy ponadto zważy się, że przedmiotem żądania jest
ustalenie zdarzenia (faktu prawotwórczego) powstałego podczas wykonywania pracy
u określonego pracodawcy, to naturalną konsekwencją jest legitymacja bierna tego
pracodawcy.
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął zagadnienie prawne jak w treści
uchwały.
========================================