Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 12 czerwca 2002 r.
II UKN 281/01
Nie jest usprawiedliwioną podstawą kasacji zarzut zaniechania zastoso-
wania obowiązującego w dacie wyrokowania art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 12
czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawo-
dowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.), który następnie
został uznany przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją.
Przewodniczący SSN Beata Gudowska, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), Maria Tyszel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 12 czerwca 2002 r.
sprawy z wniosku Krystyny P. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w S. o jednorazowe odszkodowanie, na skutek kasacji organu rentowego od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 16 lutego 2001 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 19 sierpnia 1999 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział
w S. odmówił przyznania wnioskodawczyni Krystynie P. jednorazowego odszkodo-
wania z tytułu wypadku przy pracy, twierdząc, że zobowiązanym do odszkodowania
jest pracodawca wnioskodawczyni, który w dacie wypadku przy pracy był uspołecz-
nionym zakładem pracy.
Po rozpoznaniu odwołania wnioskodawczyni Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Koszalinie wyrokiem z dnia 22 marca 2000 r. [...] zmie-
nił zaskarżoną decyzję i przyznał wnioskodawczyni odszkodowanie w kwocie 25.794
zł. Sąd ustalił, że wnioskodawczyni, będąc pracownicą Fabryki Obuwia „A.” w S. w
dniu 21 stycznia 1997 r. uległa wypadkowi przy pracy. Od października 1997 r. za-
kład pracy stał się spółką o statusie nieuspołecznionego zakładu pracy. Uszczerbek
na zdrowiu wnioskodawczyni wynoszący 70% został stwierdzony orzeczeniem leka-
2
rza orzecznika z dnia 24 września 1998 r. W dacie stwierdzenia uszczerbku na
zdrowiu, które to stwierdzenie jest podstawą do ustalenia odszkodowania, zakład
pracy wnioskodawczyni był nieuspołecznionym zakładem pracy, zatem zgodnie z art.
32 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków
przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze
zm.) zobowiązanym do odszkodowania jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
Apelacja organu rentowego od tego wyroku została oddalona wyrokiem Sądu
Apelacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z dnia 16 lutego
2001 r. [...]. Sąd Apelacyjny uznał, że nie ma zastosowania powołany w apelacji
przepis art. 32 ust. 2 ustawy wypadkowej, a jedynym uregulowaniem dotyczącym
podmiotu zobowiązanego do wypłaty odszkodowania w zależności od statusu zakła-
du pracy jest przepis art. 32 ust. 1 tej ustawy. Przepis ten nie daje wprost odpowiedzi
na pytanie, kto pozostaje zobowiązanym do zapłaty odszkodowania w sytuacji, gdy
od daty wypadku do daty stwierdzenia uszczerbku na zdrowiu nastąpiła zmiana sta-
tusu zakładu pracy. Sąd podzielił stanowisko wyrażone w uchwale z dnia 27 maja
1998 r., III ZP 12/98 (OSNAPiUS z 1998 r. nr 23, poz. 689), że dla ustalenia zakładu
pracy zobowiązanego do zapłaty jednorazowego odszkodowania ze względu na
status tego zakładu ma istotne znaczenie data stwierdzenia stałego lub długotrwa-
łego uszczerbku na zdrowiu. Samo bowiem zaistnienie wypadku przy pracy nie two-
rzy uprawnienia do żądania jednorazowego odszkodowania. Zgodnie z art. 9 ustawy
wypadkowej pracownikowi, który wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodo-
wej doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu przysługuje jednora-
zowe odszkodowanie pieniężne. Zatem dopiero stały lub długotrwały uszczerbek na
zdrowiu daje podstawę do wystąpienia z roszczeniem o odszkodowanie. Nie jest tak,
że określony uszczerbek na zdrowiu zawsze powstaje w momencie wypadku przy
pracy, gdyż naruszenie sprawności organizmu w wyniku wypadku spowodować
może długotrwały, rozciągnięty w czasie proces chorobowy, którego skutki ujawnić
się mogą w czasie późniejszym. Skoro zobowiązanie do zapłaty odszkodowania po-
wstaje w momencie ustalenia uszczerbku na zdrowiu, o podmiocie zobowiązanym do
wypłaty tego odszkodowania decyduje status zakładu pracy w dacie stwierdzenia
tego uszczerbku. W przedmiotowej sprawie zobowiązanym do wypłaty odszkodowa-
nia jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych, gdyż w dacie stwierdzenia uszczerbku na
zdrowiu ( 24 września 1998 r.) zakład zatrudniający wnioskodawczynię miał status
nieuspołecznionego zakładu pracy.
3
Wyrok ten zaskarżył kasacją Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S. i
opierając ją na podstawie naruszenia prawa materialnego, przez błędną wykładnię
art. 32 ust. 1 pkt 1 i ust. 2 pkt 1 w związku z art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 12 czerwca
1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych i nie-
właściwe zastosowanie art. 32 ust. 1 pkt 2 tej ustawy, wniósł o zmianę zaskarżonego
wyroku i poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji przez oddalenie od-
wołania, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu w Gdańsku do ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu kasacji or-
gan rentowy powołuje się na uregulowanie zawarte w art. 32 ust. 2 pkt 1 ustawy wy-
padkowej, stanowiącym, że za zakład pracy, od którego przysługuje odszkodowanie
uważa się w razie wypadku przy pracy zakład zatrudniający pracownika w czasie
wypadku przy pracy. W stanie faktycznym sprawy wnioskodawczyni doznała
uszczerbku na zdrowiu w wyniku wypadku w czasie, gdy była pracownikiem uspo-
łecznionego zakładu pracy. Zobowiązanie do odszkodowania powstało w dacie wy-
padku, a powołany przepis wyraźnie wskazuje na datę wypadku jako moment, w któ-
rym dochodzi do wyznaczenia podmiotu, od którego będzie przysługiwać odszkodo-
wanie. Zastosowany w zaskarżonym wyroku przepis art. 32 ust. 1 pkt 2 stanowi, że
od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych odszkodowanie przysługuje pracownikom
nieuspołecznionych zakładów pracy, a wnioskodawczyni nigdy nie pracowała w nie-
uspołecznionym zakładzie pracy. Organ rentowy w pełni podziela pogląd Sądu Naj-
wyższego wyrażony w uzasadnieniu powołanej przez Sąd Apelacyjny uchwały z dnia
27 maja 1998 r., zgodnie z którym pozostawienie przez ustawodawcę ustawowego
obciążenia tylko uspołecznionych pracodawców powinnością wypłat jednorazowych
odszkodowań w oparciu o anachroniczne kryteria podmiotowe, jest niesłuszne. W
tym zakresie judykatura Sądu Najwyższego postuluje możliwość jednolitego obcią-
żenia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych obowiązkiem wypłat jednorazowych odsz-
kodowań z tytułu następstw wypadków przy pracy i chorób zawodowych uprawnio-
nym pracownikom wszystkich zakładów pracy. Jest to jednak postulat de lege fe-
renda. Natomiast w obecnym stanie prawnym o obowiązku wypłaty odszkodowania
przez pracodawcę powinien decydować fakt spełnienia w dniu wypadku warunków
uzasadniających uznanie go za uspołeczniony zakład pracy, niezależnie od stosun-
ków własnościowych istniejących po tej dacie. W tym zakresie organ rentowy powo-
łuje się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 1998 r., II UKN 361/98
(OSNAPiUS z 2000 r. nr 3, poz. 115), którego teza brzmi, że pracownikowi przysłu-
4
guje jednorazowe odszkodowanie pieniężne od zakładu pracy, który w dniu wypadku
przy pracy był zakładem uspołecznionym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stanowiący podstawę rozstrzygnięcia przepis art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 12
czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodo-
wych stanowi, że jednorazowe odszkodowanie z tytułu stałego lub długotrwałego
uszczerbku na zdrowiu przysługuje 1) pracownikom uspołecznionych zakładów pracy
i członkom ich rodzin od zakładu pracy, 2) pracownikom nie uspołecznionych zakła-
dów pracy od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Błędnej wykładni tego przepisu
można upatrywać w tym, że Sąd Apelacyjny przy ustalaniu podmiotu zobowiązanego
do jednorazowego odszkodowania zastosował jednakowe kryteria do odszkodowań
zarówno z tytułu wypadków przy pracy jak i chorób zawodowych. Tymczasem treść
tego przepisu wskazuje, że kryteria nie są takie same. Skoro tytułem do przyznania
odszkodowania jest stały lub długotrwały uszczerbek na zdrowiu, z zastrzeżeniem
określonego procentu tego uszczerbku przy chorobach zawodowych (art. 10 ust. 4),
zobowiązanie powstaje z chwilą wystąpienia uszczerbku na zdrowiu. Zacytowana w
zaskarżonym wyroku uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 maja 1998 r., III ZP
12/98, dotyczy roszczeń byłego pracownika uspołecznionego zakładu pracy z tytułu
choroby zawodowej, której następstwa w postaci uszczerbku na zdrowiu wystąpiły po
ustaniu stosunku pracy w czasie, gdy jego macierzysty zakład pracy był zakładem
nieuspołecznionym. Sąd Najwyższy uznając Zakład Ubezpieczeń Społecznych za
podmiot zobowiązany do odszkodowania stanął na stanowisku, że o zastosowaniu
punktu pierwszego lub drugiego omawianego przepisu w przypadku chorób zawo-
dowych decyduje data powstania zobowiązania, czyli stwierdzenia określonego
uszczerbku na zdrowiu. O ile choroba zawodowa jest procesem rozwijającym się, o
tyle wypadek przy pracy jako jednorazowe nagłe zdarzenie z reguły powoduje skutki
w postaci uszczerbku na zdrowiu z chwilą nastąpienia zdarzenia. Może zaistnieć sy-
tuacja opisana w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, w której następstwa wypadku
przy pracy ujawniają się po upływie pewnego czasu, jednak nie może ona być
uznana za regułę i wymaga ustaleń faktycznych w indywidualnych przypadkach. Je-
żeli się przyjmie, że uszczerbek na zdrowiu wystąpił w dacie wypadku przy pracy, to
z tą datą powstaje zobowiązanie do odszkodowania po stronie zakładu pracy, jeżeli
5
jest on zakładem uspołecznionym. Zobowiązanie to nie wygasa w przypadku zmian
własnościowych lecz istnieje nadal i przechodzi na następców prawnych zakładu
pracy (art. 231
Kodeksu pracy). Dlatego teza przytoczonego w kasacji wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 10 grudnia 1998 r., II UKN 361/98, stwierdzająca, że pracowni-
kowi przysługuje jednorazowe odszkodowanie pieniężne od zakładu pracy, który w
dniu wypadku przy pracy był zakładem uspołecznionym, nie pozostaje w sprzeczno-
ści z powołaną uchwałą. I w jednym i w drugim przypadku o podmiocie zobowiąza-
nym do odszkodowania decyduje status własnościowy zakładu pracy w dacie po-
wstania zobowiązania. Prawidłowa wykładnia art. 32 ust. 1 ustawy wypadkowej pro-
wadziłaby do wniosku, że zastosowanie w niniejszej sprawie ma punkt 1 tego prze-
pisu nakładający obowiązek wypłacenia odszkodowania na zakład pracy.
Jednakże kasacja opierająca się na tej podstawie, że zamiast prawidłowego
zastosowania art. 32 ust. 1 pkt 1 zastosowano błędnie art. 32 ust. 1 pkt 2 nie może
zostać uwzględniona z innej przyczyny. W wyroku z dnia 24 kwietnia 2002 r., P.5/01
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że po pierwsze art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 12
czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodo-
wych jest niezgodny z art. 2 oraz z art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej przez
to, że wprowadza nierówne traktowanie pracodawców oraz osób uprawnionych do
odszkodowania i po drugie: art. 32 ust. 1 pkt 2 tej ustawy w części, w której ograni-
cza odpowiedzialność Zakładu Ubezpieczeń Społecznych tylko do pracowników nie-
uspołecznionych zakładów pracy i członków ich rodzin, jest niezgodny z art. 2 oraz
art. 32 Konstytucji. Wprawdzie orzeczenie to zapadło po wydaniu zaskarżonego wy-
roku, jednak nie można uznać za błąd odstąpienie przez Sąd Apelacyjny od stoso-
wania przepisu, który następnie został uznany za niekonstytucyjny. W wyroku z dnia
7 kwietnia 1998 r., I PKN 90/98 (OSNAPiUS z 2000 r. nr 1, poz. 6), Sąd Najwyższy
stwierdził, że sądy powszechne są uprawnione do badania zgodności stosowanych
przepisów ustawowych z Konstytucją. W uzasadnieniu tego wyroku zawarte jest
stwierdzenie, że sąd powszechny, odmawiając w konkretnej sprawie zastosowania
przepisu prawnego, niezgodnego jego zdaniem z Konstytucją, nie wchodzi w kom-
petencje Trybunału Konstytucyjnego, gdyż nie orzeka o zgodności przepisu prawa z
Konstytucją. Ten ostatni pogląd został zakwestionowany w glosach S. Rudnickiego
(Monitor Prawniczy z 2001 r. nr 19, poz.986) i A. Józefowicza (Przegląd Sejmowy
2001 r. nr 2, str. 88). Zdaniem glosatorów w przypadku uznania przepisu, który ma
6
być zastosowany, za niekonstytucyjny, sąd nie może sam odmówić jego stosowania
lecz powinien zwrócić się z pytaniem do Trybunału Konstytucyjnego.
W niniejszej sprawie Sąd Apelacyjny nie zastosował przepisu art. 32 ust. 1 pkt
1 z innych przyczyn niż jego niezgodność z Konstytucją. Przy ocenie w postępowa-
niu kasacyjnym zgodności zaskarżonego wyroku z prawem nie występują już nieja-
sności w kwestiach kompetencyjnych co do stwierdzania konstytucyjności przepisów
ustawy. Sąd Najwyższy mając wątpliwości co do zgodności przepisu z Konstytucją
nie ma potrzeby zwracania się do Trybunału Konstytucyjnego skoro kwestia ta zo-
stała przez Trybunał rozstrzygnięta. Orzekając w postępowaniu kasacyjnym Sąd
Najwyższy nie może stosować przepisu sprzecznego z Konstytucją. W konsekwencji
należy uznać, że nie ma usprawiedliwionych podstaw kasacja oparta na zarzucie na-
ruszenia prawa materialnego przez zaniechanie zastosowania obowiązującego w
dacie wyrokowania przepisu ustawy, który następnie został uznany orzeczeniem
Trybunału Konstytucyjnego za niezgodny z Konstytucją.
Uznając, że zaskarżony wyrok mimo błędnego uzasadnienia odpowiada
prawu, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
k.p.c. oddalił kasację.
========================================