Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 19 czerwca 2002 r., II CKN 997/00
Prawomocny wyrok zobowiązujący pozwanego – zgodnie z żądaniami
pozwu – do zawarcia z powodami umowy przenoszącej na nich prawo
własności nieruchomości, stanowi podstawę wpisu tego prawa w księdze
wieczystej.
Sędzia SN Helena Ciepła (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Kazimierz Zawada
Sędzia SN Tadeusz Żyznowski
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Małgorzaty i Antoniego małżonków S.
przy uczestnictwie Skarbu Państwa – Oddziału Terenowej Agencji Własności Rolnej
Skarbu Państwa w P. o wpis własności, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na
rozprawie w dniu 19 czerwca 2002 r. kasacji wnioskodawców od postanowienia
Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 30 listopada 1999 r.
uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w
Poznaniu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w Trzciance, Wydział Zamiejscowy w Czarnkowie w dniu 5
maja 1999 r. dokonał w księdze wieczystej Kw (...) wpisu prawa własności
nieruchomości, objętej tą księgą wieczystą, na rzecz Małgorzaty i Antoniego
małżonków S. Jako podstawę wpisu powołał prawomocny wyrok Sądu
Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 23 maja 1996 r., zobowiązujący Agencję
Własności Rolnej Skarbu Państwa do zawarcia z wymienionymi małżonkami
umowy w formie aktu notarialnego o przeniesieniu przez Agencję na ich rzecz
prawa własności nieruchomości za kwotę wynikającą z protokołu przetargu z dnia
21 października 1993 r.
Na skutek apelacji Agencji Sąd Okręgowy w Poznaniu uchylił ten wpis i
wniosek oddalił, stwierdzając, że wyrok Sądu Apelacyjnego, zobowiązujący Agencję
do zawarcia w formie aktu notarialnego umowy przeniesienia własności
nieruchomości, uznany przez Sąd pierwszej instancji za ważną podstawę wpisu, nie
stanowi zastępczego oświadczenia woli w rozumieniu art. 64 k.c. Dopóki więc
umowa taka nie zostanie zawarta, dopóty – zdaniem Sądu Okręgowego – nie
nastąpi przejście własności na małżonków S. i zachodzi brak podstawy wpisu w
rozumieniu obowiązującego wówczas art. 46 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o
księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 –
dalej "u.k.w.h.").
Wnioskodawcy w kasacji opartej na obu podstawach wymienionych w art.
3931
k.p.c. zarzucili naruszenie art. 64 k.c. w związku z art. 46 u.k.w.h. przez błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że powołany wyrok
Sądu Apelacyjnego nie zastępuje oświadczenia woli pozwanej Agencji. W ramach
drugiej podstawy zarzucili naruszenie art. 352 k.p.c. przez dokonanie przez Sąd
Okręgowy wykładni wyroku Sądu Apelacyjnego, do czego był uprawniony tylko ten
Sąd Apelacyjny. W konkluzji wnieśli o zmianę zaskarżonego postanowienia przez
oddalenie apelacji Agencji od dokonanego wpisu, bądź jego uchylenie i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacji, w zakresie pierwszej podstawy kasacyjnej, nie można odmówić
trafności, albowiem zarzut wypełniający tę podstawę w sposób skuteczny podważa
argumentację prawną przedstawioną przez Sąd Okręgowy.
Problem, który wyczerpuje istotę rozpoznawanej sprawy, a także jest
przedmiotem zarzutu kasacyjnego, sprowadza się do udzielenia odpowiedzi na
pytanie, czy wyrok zobowiązujący Agencję do zawarcia z powodami umowy
przeniesienia własności określonej nieruchomości stanowi zastępcze oświadczenie
woli o przeniesieniu prawa własności w rozumieniu art. 64 k.c. i czy w
okolicznościach tej sprawy była podstawa do stwierdzenia, że wyrok zastępuje tę
umowę.
Dla udzielenia odpowiedzi celowe jest odwołanie się do uchwały składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1967 r., III CZP 32/66
(OSNCP 1968, nr 12, poz. 199), mającej moc zasady prawnej, w której Sąd
Najwyższy wyjaśnił, że prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek
strony do złożenia oznaczonego oświadczenia woli zastępuje tylko to oświadczenie
(art. 64 k.c. i 1047 k.p.c.). Jeżeli więc oświadczenie to ma stanowić składnik
umowy, która ma być zawarta pomiędzy stronami, do jej zawarcia konieczne jest
złożenie odpowiedniego oświadczenia woli przez drugą stronę, z zachowaniem
wymaganej formy, z tym wyjątkiem, że jeśli sąd uwzględnia powództwo o
stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy całkowicie zgodnie z żądaniem powoda,
wówczas orzeczenie sądu zastępuje umowę.
Wprawdzie Sąd Najwyższy w motywach tej uchwały oparł się przede
wszystkim na analizie przepisów dotyczących umowy przedwstępnej, jednakże
roszczenie o zawarcie umowy w zakresie istotnym dla omawianej problematyki
przedstawia się tak samo w innych wypadkach. Przede wszystkim należy
podkreślić, że kodeks cywilny nie wymienia taksatywnie wszystkich roszczeń, jakie
wynikają z jego przepisów. Jeśli chodzi o zawarcie umowy, to już z przepisów art.
156 i 158 k.c. wynika, że zobowiązanie do przeniesienia własności nieruchomości
może mieć źródło nie tylko w uprzednio zawartej umowie, lecz także w zapisie,
bezpodstawnym wzbogaceniu lub innym zdarzeniu. W tych wypadkach ustawa
przyznaje wierzycielowi implicite roszczenie o zawarcie odpowiedniej umowy.
Rozważając zagadnienie skutków prawnych orzeczenia stwierdzającego
obowiązek złożenia oświadczenia woli, Sąd Najwyższy w powołanej uchwale
odwołał się do przepisów art. 64 k.c. i 1047 k.p.c., które mają na celu przymusowe
stworzenie surogatu tego „oznaczonego oświadczenia woli”, do złożenia którego
pozwany jest obowiązany w myśl przepisu prawa materialnego. Orzeczenie zatem
nie może stwarzać jakichkolwiek skutków prawnych dalej idących niż te, które by
powstawały, gdyby dłużnik dobrowolnie uczynił zadość swemu obowiązkowi. W
drodze wykładni tych przepisów Sąd Najwyższy wyszedł z założenia, że wyrażona
przez wniesienie pozwu wola zawarcia umowy pozwala sądowi na przyjęcie na
podstawie art. 64 k.c., że także na powodzie ciąży obowiązek złożenia
oświadczenia woli koniecznego dla dojścia do skutku umowy, której zawarcia się
domaga, a istnienie po obu stronach obowiązku złożenia oświadczenia woli
oznaczonej treści daje podstawę do stwierdzenia zawarcia umowy przyrzeczonej.
Tak więc orzeczenie sądu uwzględniające powództwo o zawarcie umowy zastępuje
oświadczenia woli obu stron, z tym że oświadczenie powoda, konieczne do
wywołania dochodzonego skutku prawnego w postaci zawarcia umowy, zawarte
jest w pozwie.
Za trafnością przyjętego przez Sąd Najwyższy rozwiązania, poza przytoczoną
argumentacją, przemawia także dwustronność i niepodzielność przedmiotu
rozstrzygnięcia, związanych ze ścisłym iunctim oświadczeń woli pozwanego i
powoda w wypadkach, w których powód dochodzi zawarcia umowy. Z istoty rzeczy
takie żądanie i uwzględniający je wyrok muszą implikować nie tylko oświadczenie
woli pozwanego wymuszane w procesie, lecz także odpowiednie oświadczenie
powoda. Umowa dochodzi do skutku w ten sposób, że zostają złożone z chwilą
prawomocności wyroku – w drodze fikcji prawnej – zgodne oświadczenia woli stron.
Oczywiście, nie dotyczy to sytuacji, gdy powód żąda jedynie stwierdzenia
obowiązku złożenia oświadczenia woli przez pozwanego. Wówczas przedmiotem
osądu jest to żądanie. Wtedy jednak sąd, stwierdzając obowiązek złożenia
oświadczenia woli tylko jednej strony umowy, powinien, przy zastosowaniu w
drodze analogii przepisu art. 1047 § 2 k.p.c., zakreślić powodowi termin do złożenia
korelatywnego oświadczenia woli, by nie pozostawiać pozwanego w stanie
niepewności, czy umowa dojdzie do skutku. Stosowanie analogii jest uzasadnione
luką prawną wobec nieuregulowania roszczenia o zawarcie umowy.
Przenosząc te rozważania na grunt rozpoznawanej sprawy trzeba zanegować
pogląd Sądu Okręgowego, że powołany wyrok Sądu Apelacyjnego nie stanowi
zastępczego oświadczenia woli w rozumieniu art. 64 k.c. Uszło uwagi Sądu, że
umowa jest też oświadczeniem woli co najmniej dwu stron i stanowisko Sądu
Najwyższego w powołanej uchwale wypływa właśnie z założenia, iż oświadczenie
woli powoda jest zawarte w pozwie. Wówczas bowiem stwierdzenie w wyroku
obowiązku złożenia przez pozwanego oświadczenia tej samej treści – zgodnie z
żądaniem pozwu – z chwilą prawomocności wyroku, w drodze fikcji prawnej,
zastępuje umowę. Oczywiście, chodzi o identyczność wytyczoną celem, jaki powód
chce osiągnąć w wyniku procesu, a nie o językową dosłowność.
Nie miał też Sąd Okręgowy na względzie konstytutywnego charakteru
orzeczenia sądu stwierdzającego obowiązek złożenia oświadczenia woli, które nie
nadaje się do wykonania w drodze egzekucji, gdyż stwarza, taki skutek, jak gdyby
dłużnik złożył określone oświadczenie woli. Inaczej mówiąc, ustawodawca stworzył
fikcję prawną, że oświadczenie woli dłużnika zostało już złożone z chwilą
uprawomocnienia się orzeczenia sądu nakazującego jego złożenie. Artykuł 1047
k.p.c. jako przepis szczególny wyłącza zatem stosowanie art. 1050 k.p.c., a
postępowanie egzekucyjne jest w ogóle zbędne.
Sąd Okręgowy, wychodząc z błędnego założenia, konsekwentnie pozostawił
poza zakresem rozważań kwestię, czy treść wyroku Sądu Apelacyjnego jest zgodna
z żądaniem powodów, co spowodowało, że orzekł w sprawie nie dojrzałej do
stanowczego rozstrzygnięcia. Stwierdzenie tej zgodności byłoby równoznaczne z
zawarciem umowy przenoszącej na powodów własność przedmiotowej
nieruchomości już w chwili prawomocności wyroku, z tą datą staliby się oni
właścicielami, co jest istotne z punktu widzenia wzajemnych rozliczeń między
właścicielem a posiadaczem, uregulowanych w przepisach art. 224 i nast. k.c..
Bezprzedmiotowe więc dla nabycia prawa własności, a tym samym dla istnienia
materialnoprawnej podstawy wpisu tego prawa w księdze wieczystej, byłoby
złożone przez małżonków S. w dniu 13 kwietnia 1999 r. oświadczenie woli o
nabyciu przedmiotowej nieruchomości. W przeciwnym razie, tj. przy braku
wspomnianej zgodności, do zastępczego zawarcia umowy przeniesienia własności
doszłoby dopiero w dniu 13 kwietnia 1999 r. Wówczas wymienione oświadczenie
łącznie z powołanym wyrokiem Sądu Apelacyjnego, stanowiłoby podstawę wpisu
prawa własności w księdze wieczystej.
Zaniechanie przez Sąd Okręgowy dokonania ustaleń w przedmiocie
wymienionej zgodności przesądza o naruszeniu przepisów art. 64 k.c. i art. 46
u.k.w.h. (obecnie art. 626 § 2 k.p.c.), uzasadnia więc podstawę kasacyjną
wywiedzioną z art. 3931
pkt 1 k.p.c. Przytoczone okoliczności nie pozwalają na
przyjęcie, jak wnioskuje skarżący, że istnieją warunki do ostatecznego
rozstrzygnięcia sprawy.
Nie naruszył natomiast Sąd Okręgowy przepisu art. 352 k.p.c. Wprawdzie ma
rację skarżący twierdząc, że wykładni wyroku może dokonywać tylko sąd, który go
wydał, jednakże Sąd Okręgowy wykładni takiej nie dokonywał, gdyż nie zachodziła
taka konieczność.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39313
k.p.c.).