Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 19 września 2002 r., III CZP 56/02
Sędzia SN Lech Walentynowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Antoni Górski
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Adama K., Danuty K. i Izabeli J. o wpis
własności, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 19
września 2002 r., zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w
Krakowie postanowieniem z dnia 5 czerwca 2002 r.
„Czy przy rozpoznaniu wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych na skutek
skargi na orzeczenie referendarza sądowego w postępowaniu
wieczystoksięgowym, w sprawie w której wniosek został złożony przed dniem
wejścia w życie ustawy z dnia 11 maja 2001 r. o zmianie ustawy o księgach
wieczystych i hipotece, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o
kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy – Prawo o notariacie (Dz.U.
2001 r. Nr 63, poz. 635), Sąd Rejonowy uwzględnia zakaz reformationis in peius?”
podjął uchwałę:
Sąd rejonowy, rozpoznając wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych
w następstwie skargi na orzeczenie referendarza sądowego w postępowaniu
wieczystoksięgowym, wszczętym przed wejściem w życie ustawy z dnia 11
maja 2001 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece, ustawy –
Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych oraz ustawy – Prawo o notariacie (Dz.U. Nr 63, poz. 635), nie jest
związany zakazem reformationis in peius.
Uzasadnienie
W sprawie o wpis do księgi wieczystej prawa własności nieruchomości,
wnioskodawczyni domagała się zwolnienia od kosztów sądowych. Referendarz
sądowy zwolnił wnioskodawczynię w połowie od opłaty wpisowej, oddalając
wniosek w części pozostałej. W następstwie skargi wnioskodawczyni, Sąd
Rejonowy dla Krakowa-Podgórza w Krakowie oddalił w całości jej wniosek o
zwolnienie od kosztów sądowych jako nieuzasadniony.
Przy rozpoznawaniu przez Sąd Okręgowy w Krakowie zażalenia
wnioskodawczyni wyłoniło się przedstawione zagadnienie prawne (art. 390 § 1
k.p.c.). Sąd drugiej instancji wskazał, że w razie wniesienia skargi orzeczenie
referendarza sądowego traci moc (art. 5181
§ 2 k.p.c.), co wskazywałoby na
możliwość rozpoznania przez Sąd Rejonowy wniosku o zwolnienie od kosztów
sądowych „od początku”. Z drugiej strony, wnioskodawczyni, wskutek złożenia
środka odwoławczego, pogorszyła swoją sytuację procesową, a to koliduje z
zasadą wyrażoną w art. 384 k.p.c., którą można by tu zastosować w drodze
analogii.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis art. 6261
§ 4 k.p.c., dodany ustawą z dnia 11 maja 2001 r. o zmianie
ustawy o księgach wieczystych i hipotece, ustawy – Kodeks postępowania
cywilnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy –
Prawo o notariacie (Dz.U. Nr 63, poz. 635), wyłączył możliwość ubiegania się o
zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu wieczystoksięgowym, z
wyjątkiem zwolnienia z opłat sądowych od wnoszonych środków zaskarżenia.
Trafnie jednak Sąd Okręgowy zauważył, że w rozpoznawanej sprawie
wnioskodawczyni mogła na dotychczasowych zasadach żądać zwolnienia od
kosztów sądowych (art. 113 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.), ponieważ
wniosek o wpis został złożony przed wejściem w życie tej ustawy (art. 5).
Przedstawione zagadnienie prawne ma w istocie szerszy zakres i dotyczy
charakteru orzeczeń wydawanych w postępowaniu wieczystoksięgowym przez
referendarza sądowego oraz skutków procesowych skargi złożonej na takie
orzeczenie.
Instytucja referendarza sądowego została utworzona ustawą z dnia 21
sierpnia 1997 r. o zmianie ustaw – Prawo o ustroju sądów powszechnych, Kodeks
postępowania cywilnego, ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz ustawy o
prokuraturze (Dz.U. Nr 117, poz. 752). Referendarze są zatrudniani w sądach
rejonowych do wykonywania określonych w ustawach czynności należących do
sądów w zakresie ochrony prawnej, a w szczególności postępowania w sprawach
związanych z prowadzeniem ksiąg wieczystych i rejestrów sądowych (art. 147 § 1
ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz.U. Nr
98, poz. 1070 ze zm.). Referendarz sądowy jest więc organem sądowym,
spełniającym funkcje o charakterze orzeczniczym, nie zaliczającym się do władzy
sądowniczej i nie sprawującym wymiaru sprawiedliwości (por. też ustawę z dnia 18
grudnia 1998 r. o pracownikach sądów i prokuratury – Dz.U. Nr 162, poz. 1125 ze
zm. oraz rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 czerwca 1998 r. w
sprawie referendarzy sądowych i aplikacji referendarskiej – Dz.U. Nr 80, poz. 520
ze zm.).
W postępowaniu wieczystoksięgowym kompetencje referendarza są szerokie,
gdyż może on wykonywać wszystkie czynności sądu w zakresie prowadzenia ksiąg
wieczystych (art. 5091
§ 1 k.p.c. oraz art. 23 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o
księgach wieczystych i hipotece, jedn. tekst: Dz.U. 2001, Nr 124, poz. 1361).
Kontrola sądowa orzeczeń referendarskich – będąca realizacją konstytucyjnego
prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) – uruchamiana jest przez środek
zaskarżenia w postaci skargi (art. 5181
§ 1 k.p.c.). W literaturze przedmiotu
wyrażony został pogląd, który należy podzielić, że skarga przysługuje na orzeczenia
co do istoty sprawy, na inne orzeczenia kończące postępowanie w sprawie oraz na
te orzeczenia, na które w postępowaniu sądowym przysługuje zażalenie. Na
odmowę referendarza zwolnienia wnioskodawczyni od kosztów sądowych skarga
zatem przysługuje.
Przedstawiając do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne, Sąd Okręgowy
wskazał na możliwość pogorszenia sytuacji procesowej uczestnika postępowania w
następstwie wniesienia przez niego środka odwoławczego od orzeczenia
referendarza sądowego. Istotnie, obowiązuje usankcjonowana procesowo zasada
prawna gwarantująca status quo stronie skarżącej, jeżeli inna strona nie wniosła
środka odwoławczego. Przepis art. 384 k.p.c. stanowi mianowicie, że sąd nie może
uchylić lub zmienić wyroku na niekorzyść strony wnoszącej apelację, chyba że
strona przeciwna również wniosła apelację.
Powyższa zasada, obowiązująca również w postępowaniu nieprocesowym na
podstawie art. 13 § 2 k.p.c., nie ma charakteru absolutnego, gdyż funkcjonuje na
styku kolizji dwóch wartości: ochrony strony skarżącej oraz wymogu zapewnienia
zgodności orzeczenia sądowego z obowiązującym prawem. Zakaz reformationis in
peius ma więc charakter wyjątkowy, nie dopuszczający interpretacji rozszerzającej.
Przede wszystkim jednak art. 384 k.p.c. ma zastosowanie wyłącznie w
postępowaniu odwoławczym o charakterze dewolutywnym (apelacyjnym i
kasacyjnym), wówczas, gdy dochodzi do uchylenia lub zmiany orzeczenia sądu
niższej instancji. Skarga na orzeczenia referendarza sądowego przysługuje
natomiast do sądu rejonowego, który rozpoznaje sprawę jako sąd pierwszej
instancji (art. 5181
§ 1 i 6 k.p.c.). Skarga ta nie ma charakteru dewolutywnego i
należy ją zaliczyć do tzw. innych środków zaskarżenia (obok sprzeciwu od wyroku
zaocznego, sprzeciwu od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym,
zarzutów od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym, skargi na czynności
komornika). W obrębie tych środków odwoławczych uregulowane zostały w sposób
wyczerpujący skutki ich wniesienia. Skutkiem wniesienia skargi na orzeczenie
referendarza sądowego jest utrata jego mocy (art. 5181
§ 2 k.p.c.). Unicestwione
orzeczenie nie istnieje i nie wywołuje skutków procesowych. W konsekwencji, sąd
rejonowy jako sąd pierwszej instancji rozpoznaje od nowa nie skargę, lecz sprawę,
w której wydano zaskarżone orzeczenie (art. 5181
§ 6 k.p.c.).
Odmiennie zostały jednak uregulowane skutki wniesienia skargi na wpis (jego
wykreślenie) w księdze wieczystej (art. 5181
§ 3 k.p.c.). Wówczas wpis nie traci
mocy, a rozpoznający sprawę sąd rejonowy orzeka merytorycznie lub wydaje inne
postanowienie kończące postępowanie w sprawie. Oznacza to, że skutki wniesienia
skargi na orzeczenie referendarza sądowego w postępowaniu wieczystoksięgowym
zostały uregulowane w sposób kompleksowy i zupełny.
Z poprzednich wywodów wynika, że przewidziany w art. 384 k.c. zakaz
reformationis in peius nie może mieć zastosowania przy rozpoznawaniu przez sąd
rejonowy sprawy w następstwie skargi na orzeczenie referendarza sądowego w
postępowaniu wieczystoksięgowym. Koncepcja zastosowania art. 384 k.p.c. w
drodze analogiae legis nie jest uzasadniona, ponieważ nie istnieje tu luka w prawie.
Można o niej mówić wówczas, gdy pewne kwestie nie zostały uregulowane, chociaż
powinny, a brak regulacji nie jest przez ustawodawcę zamierzony. Tymczasem
skutki wniesienia skargi na orzeczenie referendarza sądowego w postępowaniu
wieczystoksięgowym zostały wyczerpująco określone w ustawie (art. 5181
§ 2, 3, 5 i
6 k.p.c.). Przeciwko zastosowaniu analogii przemawia ponadto nadrzędność
sądowej kontroli orzeczenia niesądowego, mająca oparcie konstytucyjne (art. 45
ust. 1 i art. 175 ust. 1 Konstytucji), a także postulat zapewnienia zgodności
orzeczenia z obowiązującym prawem. (...)
W konsekwencji, należało rozstrzygnąć przedstawione zagadnienie prawne,
jak w uchwale.