Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 19 września 2002 r., V CKN 1223/00
Wpis do księgi wieczystej hipoteki przymusowej, zabezpieczającej
wierzytelność z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne, następuje na
rzecz Skarbu Państwa oraz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jako
dysponenta Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Sędzia SN Lech Walentynowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Antoni Górski
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
Oddział w W. przy uczestnictwie Bogdana M. i Antoniny M. o wpis, po rozpoznaniu
w Izbie Cywilnej w dniu 19 września 2002 r. na rozprawie kasacji wnioskodawcy od
postanowienia Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 5 listopada 1999 r.
oddalił kasację.
Uzasadnienie
Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Oddział w W. złożył w dniu 15 stycznia
1999 r. wniosek o wpis – na swoją rzecz – hipoteki przymusowej w księdze
wieczystej prowadzonej dla nieruchomości Bogdana i Antoniny M. Podstawą
złożenia wniosku był administracyjny tytuł wykonawczy wystawiony w dniu 30
grudnia 1998 r. przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, obejmujący zaległe składki
na ubezpieczenie społeczne obciążające uczestników.
Sąd Rejonowy w Oławie odmówił dokonania wpisu, ponieważ – w jego ocenie
– roszczenie o zapłatę składek ubezpieczeniowych przysługuje Skarbowi Państwa,
a nie Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych, który z początkiem 1999 roku nabył
osobowość prawną i stał się tylko dysponentem, nie właścicielem, Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych.
Stanowisko to podzielił Sąd Okręgowy we Wrocławiu, oddalając apelację
wnioskodawcy.
W kasacji wnioskodawca domagał się zmiany bądź uchylenia postanowienia
odwoławczego. Skarżący powołał się na naruszenie prawa materialnego przez
błędną wykładnię art. 109 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece (jedn. tekst Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 – dalej:
"u.k.w.h.") oraz art. 3 ust. 1 pkt 1, art. 24 ust. 3, art. 26, 51, 68 ust. 1 pkt 3, art. 115 i
116 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.). Wnioskodawca podkreślił, że jest od dnia 1
stycznia 1999 r. wyłącznym dysponentem Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, ma
ustawowy obowiązek wymierzania, pobierania i egzekwowania składek
ubezpieczeniowych, uprawniony jest więc do żądania ustanowienia hipoteki we
własnym imieniu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Problem hipotecznego zabezpieczania wierzytelności z tytułu składek na
ubezpieczenie społeczne ma swoją historię. Należności państwowe (Skarbu
Państwa) z tego tytułu miały charakter uprzywilejowany. W związku z
rozbieżnościami interpretacyjnymi wynikłymi na tle relacji między § 1 pkt 12
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 lutego 1989 r. w sprawie rozciągnięcia
przepisów ustawy o zobowiązaniach podatkowych na niektóre rodzaje świadczeń
pieniężnych oraz określenia właściwości organów podatkowych w zakresie
umarzania zaległości podatkowych (Dz.U. Nr 6, poz. 40 ze zm.) a art. 5 i 24 ustawy
z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (jedn. tekst: Dz.U. 1993 r.
Nr 108, poz. 486 ze zm.), Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia
11 czerwca 1996 r., III CZP 52/96 (OSNC 1996, nr 9, poz. 111) wyraził pogląd, że
Skarbowi Państwa (Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych) nie przysługuje hipoteka
ustawowa na zabezpieczenie zobowiązań pracodawcy z tytułu składek na
ubezpieczenie społeczne. Uchwała ta – obok względów ściśle jurydycznych – była
wyrazem dezaprobaty dla utrzymywania w porządku prawnym instytucji hipoteki
ustawowej, niebezpiecznej dla obrotu gospodarczego.
Hipoteka ustawowa utrzymana została jednak w art. 34 ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr 137, poz. 926 – dalej: "Ord.pod.")
oraz art. 26 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 – dalej: "u.s.u.s.") i obowiązywała do dnia 5
czerwca 2001 r., kiedy z mocy ustawy z dnia 11 kwietnia 2001 r. o zmianie ustawy –
Ordynacja podatkowa oraz zmiana niektórych ustaw (Dz.U. Nr 39, poz. 459)
przekształcono ją w hipotekę przymusową. Jednocześnie hipoteka ustawowa
została wyeliminowana z ustawy o księgach wieczystych i hipotece, przez uchylenie
jej art. 66 oraz zmianie art. 67. Nie było jednak wątpliwości co do tego, że
uprawnionemu z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne zawsze przysługiwała
hipoteka przymusowa (art. 109 u.k.w.h.). Taka hipoteka stała się od dnia 5 czerwca
2001 r. właściwym sposobem zabezpieczenia wierzytelności „składkowych”. Z takiej
możliwości skorzystał wcześniej Zakład Ubezpieczeń Społecznych, składając w
dniu 15 stycznia 1999 r. wniosek o wpis. Wówczas wnioskodawca miał już status
państwowej osoby prawnej, uzyskany na podstawie art. 66 ust. 1 u.s.u.s. (do końca
1998 r. był jednostką organizacyjną Skarbu Państwa).
W nowym usytuowaniu prawnym Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest
jednym z wykonawców określonych ustawą zadań z zakresu ubezpieczeń
społecznych, przede wszystkim jako dysponent Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (art. 3 ust. 1 pkt 1 i 51 ust. 2 u.s.u.s.). W ramach swych uprawnień
m.in. wymierza i pobiera składki na ubezpieczenie społeczne, a wystawione przez
niego dokumenty stwierdzające istnienie należności z tytułu składek oraz jej
wysokość są podstawą wpisu hipoteki do księgi wieczystej nieruchomości
stanowiącej własność zobowiązanego (art. 26 ust. 2 i 68 pkt 1 lit.c u.s.u.s.). W
powyższym zakresie istnieje wyłączność proregatyw Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, dlatego jego uprawnienie do składania wniosków o wpis hipoteki nie
budzi żadnej wątpliwości. To stwierdzenie nie rozstrzyga jednak uprawnienia
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych do uzyskania wpisu hipoteki przymusowej na
swoją rzecz.
Do realizacji zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych powołany został
Fundusz Ubezpieczeń Społecznych. Jest to państwowy fundusz celowy, stanowiący
wyodrębniony rachunek bankowy (art. 51 ust. 1 u.s.u.s. oraz art. 22 ust. 1, 2 i 3 pkt.
1 ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych, Dz.U. Nr 155, poz.
1014 ze zm.). Przychody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych pochodzą ze
składek ubezpieczeniowych, ale także z wpłat i dotacji budżetowych oraz ze
środków Funduszu Rezerwy Demograficznej (art. 52 u.s.u.s.). Zasoby Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych stanowią więc własność państwową (Skarbu Państwa),
a nie własność państwowej osoby prawnej. Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
powierzony został tylko zarząd Funduszem Ubezpieczeń Społecznych. Zakład jest
natomiast właścicielem mienia niezbędnego do prowadzenia jego działalności.
Nabył też status następcy prawnego działających do 1950 r. Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, ubezpieczalni społecznych i funduszy ubezpieczeniowych w zakresie
ubezpieczeń społecznych i jest uprawniony, jeżeli to nie narusza praw osób
trzecich, do występowania o zwrot nieruchomości stanowiących w podanym okresie
własność tych osób prawnych (art. 114 ust. 1, 115 i 116 ust. 2 u.s.u.s.).
Z przedstawionych przyczyn należy przyjąć, że Zakład Ubezpieczeń
Społecznych – jako dysponent Funduszu Ubezpieczeń Społecznych – zarządza na
zasadzie powiernictwa wydzielonym mieniem Skarbu Państwa, nie będąc
właścicielem tego mienia. Działa więc we własnym imieniu, ale na rzecz Skarbu
Państwa. Tym samym uprawnionym do hipotecznego zabezpieczenia państwowej
wierzytelności z tytułu składek ubezpieczeniowych jest Skarb Państwa, nie ma on
jednak własnego organu i działa przez właściwą jednostkę organizacyjną (art. 67 §
2 k.p.c.).
W sferze dysponowania zasobami Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie
działa już od 1 stycznia 1999 r. właściwa statio fisci, a wyłącznym dysponentem
tych zasobów został Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Zachodzi więc potrzeba
wskazania – przy wpisie hipoteki przymusowej – Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych jako osoby prawnej, której powierzono wykonywanie praw Skarbu
Państwa, obok uprawnionego. Takie rozwiązanie omawianego problemu znalazło
obecnie wsparcie normatywne, gdyż § 41 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości
z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów
dokumentów (Dz.U. Nr 102, poz. 1122) stanowi, że obok uprawnionego z tytułu
prawa własności Skarbu Państwa należy w dziale II księgi wieczystej wymienić
również osobę prawna, której powierzono wykonywanie praw Skarbu Państwa.
Zasada ta ma zastosowanie także przy wpisie hipoteki przymusowej na rzecz
Skarbu Państwa w dziale IV (por. § 46 ust. 4 cyt. rozporządzenia).
Podobny problem wystąpił przy wpisie do księgi wieczystej nieruchomości
wchodzącej w skład Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa, a należy wskazać
na znaczne podobieństwo statusu prawnego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i
Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych i Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa. Rozstrzygając ten
problem, Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 22 kwietnia
1994 r., III CZP 189/93 (OSNC 1994, nr 6, poz. 121) wyraził pogląd, że Agencja jest
instytucją powierniczą Skarbu Państwa, w związku z czym należy ją wpisać w
dziale II księgi wieczystej, obok Skarbu Państwa jako właściciela nieruchomości.
Przedstawione w tej uchwale wywody prawne aktualizują się również w sprawie o
wpis hipotecznego zabezpieczenia wierzytelności z tytułu składek
ubezpieczeniowych.
W uzasadnieniu uchwały z dnia 14 marca 2001 r., III CZP 56/00 (OSNC 2001,
nr 10, poz. 142) Sąd Najwyższy, odwołując się do uzasadnienia uchwały z dnia 11
czerwca 1996 r., III CZP 52/96, stwierdził, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych
również po uzyskaniu podmiotowości może zabezpieczyć swoje wierzytelności z
tytułu składek ubezpieczeniowych hipoteką przymusową. Skład orzekający w
rozpoznawanej sprawie nie podziela tego poglądu. Przede wszystkim, Sąd
Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 11 czerwca 1996 r., III CZP
52/96, co wynika jednoznacznie z jej treści, wypowiedział się o uprawnieniach
Skarbu Państwa i nie mógł „upodmiotowić” Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
przed dniem 1 stycznia 1999 r. Wprawdzie w uzasadnieniu tej uchwały
zamieszczono stwierdzenie, że „Zakład Ubezpieczeń Społecznych swoje
wierzytelności może zabezpieczyć hipoteką przymusową”, ale nie ma wątpliwości
co do tego, iż był to tylko skrót wypowiedzi w przedmiocie uprawnień Skarbu
Państwa reprezentowanego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych jako statio fisci
(art. 67 § 2 k.p.c.).
W uchwale z dnia 14 marca 2001 r., III CZP 56/00 oraz w innych orzeczeniach
dotyczących wpisu hipoteki przymusowej na podstawie tytułu wykonawczego
wystawionego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, nie omawiano relacji
między uprawnieniami Skarbu Państwa a uprawnieniami Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych w okresie od dnia 1 stycznia 1999 r. (m.in. w uchwale z dnia 11
czerwca 2001 r., III CZP 17/01, OSNC 2001, nr 12, poz. 172 i w uchwale z dnia 20
czerwca 2001 r., III CZP 34/01, OSNC 2002, nr 1, poz. 3). Uzasadnia to
podtrzymanie zajętego stanowiska.
Według stanu prawnego obowiązującego od 5 czerwca 2001 r., należności z
tytułu składek ubezpieczeniowych są zabezpieczane hipoteką przymusową i do tej
hipoteki stosuje się odpowiednio przepisy Ordynacji podatkowej (art. 26 ust. 3 i 4
u.s.u.s.). Znajduje tu zastosowanie art. 34 § 1 Ord.pod., który stanowi, że hipoteka
przymusowa – w odniesieniu do tych składek – przysługuje tylko Skarbowi
Państwa. Należy w konsekwencji uznać, że wpis do księgi wieczystej hipoteki
przymusowej, zabezpieczającej wierzytelności z tytułu składek na ubezpieczenia
społeczne, następuje na rzecz Skarbu Państwa oraz Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, jako dysponenta Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
W świetle tego poglądu kasacja wnioskodawcy nie jest uzasadniona. Żądał on
wpisania hipoteki przymusowej tylko na swoją rzecz, a sąd dokonuje wpisu w
granicach wniosku (art. 48 ust. 1 u.k.w.h.; obecnie art. 626-8
§ 1 k.p.c.). Tak
sformułowany wniosek nie mógł być więc uwzględniony. Ponadto, przedstawione w
kasacji argumenty uzasadniały bezsporne uprawnienia Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych do złożenia wniosku o wpis hipoteki przymusowej, nie przedstawiono
natomiast argumentów sprzeciwiających się istnieniu prawa Skarbu Państwa do
hipotecznego zabezpieczenia wierzytelności z tytułu składek ubezpieczeniowych.
W konsekwencji należało oddalić kasację (art. 393-12
k.p.c.).