Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 11 października 2002 r., I CKN 997/00
Zastrzeżenie w umowie pożyczki – udzielonej przez Narodowy Fundusz
Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w celu realizacji inwestycji o
charakterze ekologicznym i służącej ochronie środowiska – kary pieniężnej o
funkcjach prewencyjno-represyjnych, motywującej dłużnika do wykonania
świadczenia niepieniężnego w terminie, jest dopuszczalne (art. 3531
k.c.).
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Zbigniew Strus
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Narodowego Funduszu Ochrony
Środowiska i Gospodarki Wodnej w W. przeciwko Bankowi Gospodarki
Żywnościowej S.A., Oddziałowi w R. i Spółdzielni Ogrodniczej w K. o zapłatę, po
rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 11 października 2002 r. na rozprawie kasacji
strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 29 grudnia
1999 r.
uchylił zaskarżony wyrok w pkt. Ia w części oddalającej powództwo o
zasądzenie kwoty 37 500 zł z odsetkami, i w pkt. Ic oraz w pkt. III i w tym zakresie
przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w Warszawie,
pozostawiając temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego;
oddalił kasację w pozostałym zakresie.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 13 października 1998 r. Sąd Wojewódzki w Radomiu m.in.
zasądził na rzecz powoda Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i
Gospodarki Wodnej w W. solidarnie od pozwanych Banku Gospodarki
Żywnościowej S.A., Oddział Wojewódzki w R. i Spółdzielni Ogrodniczej w K. kwotę
50 325 zł z ustawowymi odsetkami od kwoty 37 500 zł od dnia 26 kwietnia 1995 r. i
od kwoty 12 825 zł od dnia 3 czerwca 1994 r. Rozstrzygnięcie to oparł na
następujących ustaleniach i ocenach prawnych.
W dniu 13 listopada 1991 r. powód i Rejonowa Spółdzielnia Ogrodniczo-
Pszczelarska w K. zawarli umowę pożyczki z przeznaczeniem środków pieniężnych
na budowę oczyszczalni ścieków w określonym w umowie terminie. W umowie
ustalono warunki spłaty, zastrzeżono tzw. oprocentowanie stanowiące odsetki
kredytowe za korzystanie z pieniędzy Funduszu oraz odsetki za opóźnienie.
Dopuszczono też wypowiedzenie umowy i przewidziano obowiązek zapłaty przez
pożyczkobiorcę kary umownej wówczas, gdy zadanie inwestycyjne nie zostanie
zakończone w terminie lub gdy pożyczkobiorca odstąpi od jego realizacji. W tym
samym dniu powód zawarł z Bankiem Gospodarki Żywnościowej S.A., Oddział
Wojewódzki w R. umowę poręczenia tej pożyczki. Wypłacona kwota pożyczki
wynosiła 1 500 000 000 zł. Umowa nie została przez pożyczkobiorcę wykonana.
Wobec niewykonywania umowy powód wypowiedział ją pismami z dnia 23
marca 1994 r., skierowanymi do dłużników i zażądał łącznie zwrotu kwoty
1 670 395 000 zł, w tym kwoty 1 200 000 000 zł kapitału, kwoty 253 225 000 zł
tytułem oprocentowania i kwoty 217 170 000 zł tytułem odsetek za opóźnienie. W
dniu 3 czerwca 1994 r. Bank-poręczyciel zapłacił kwotę kapitału i odsetek
kredytowych, odmówił natomiast zapłaty kwoty 217 170 000 zł odsetek za
opóźnienie, zarzucając, że wierzyciel nie informował go o tym, że dłużnik opóźnia
się w spłacie długu. W toku procesu pozwany Bank uznał powództwo do kwoty
8 892 zł (po denominacji) i kwotę tę zapłacił w dniu 10 marca 1995 r. Co do tej
kwoty powód cofnął powództwo, rozszerzył je natomiast o żądanie zapłaty kwoty
37 500 zł (po denominacji) tytułem kary umownej i łącznie domagał się zapłaty 50
325 zł z odsetkami ustawowymi. Uwzględniając powództwo w stosunku do
Spółdzielni Ogrodniczej w K. (solidarnie z Bankiem), Sąd Wojewódzki wskazał, że
Spółdzielnia ta powstała z podziału Spółdzielni Ogrodniczo-Pszczelarskiej, która
otrzymała pożyczkę i zgodnie z art. 111 ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo
spółdzielcze (jedn. tekst: Dz.U. z 1995 r. Nr 54, poz. 288 ze zm.) jest
odpowiedzialna za zobowiązania powstałe przed podziałem, Bank natomiast
odpowiada jako poręczyciel solidarnie z dłużnikiem głównym. W ocenie tego Sądu,
powód powinien otrzymać zwrot kwoty 12 825 zł tytułem odsetek za opóźnienie z
odsetkami ustawowymi od dnia 30 czerwca 1994 r. oraz kwotę 37 500 zł tytułem
kary umownej, ponieważ inwestor nie zakończył zadania w terminie i odstąpił od
jego realizacji – z odsetkami od daty zgłoszenia żądania.
Rozpoznając sprawę na skutek apelacji pozwanego Banku, Sąd Apelacyjny w
Warszawie wyrokiem z dnia 22 grudnia 1999 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten
sposób, że zamiast zasądzonej kwoty 50 325 zł zasądził na rzecz powoda od
pozwanych solidarnie kwotę 798 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 3 czerwca
1994 r. oraz od pozwanej Spółdzielni kwotę 12 027 zł z odsetkami ustawowymi od
dnia 3 czerwca 1994 r., a w pozostałej części powództwo w stosunku do obu
pozwanych oddalił i oddalił apelację dalej idącą. Sąd drugiej instancji uznał apelację
za zasadną w części kwestionującej zasądzenie na rzecz powoda kwoty 37 500 zł
tytułem kary umownej. Powołał się na przepis art. 483 § 1 k.c., dopuszczający
zastrzeżenie w umowie kary umownej na wypadek niewykonania zobowiązania
niepieniężnego. Umowa pożyczki, z której powód wywodzi swoje roszczenia,
nakładała na dłużnika zobowiązanie stricte pieniężne. Postanowienia umowy,
nakładające na pożyczkobiorcę obowiązek terminowej realizacji inwestycji i
wykorzystania pożyczki na cel w umowie wskazany, a uprawniające
pożyczkodawcę do kontrolowania sposobu wykorzystania pożyczki, nie
przekształciły, zdaniem tego Sądu, zobowiązania w zobowiązanie niepieniężne.
Przyjęcie przez pożyczkobiorcę obowiązku terminowego wykonania inwestycji nie
uczyniło z powoda wierzyciela tego obowiązku. Sąd Apelacyjny wskazał ponadto,
że kara umowna stanowi surogat odszkodowania, a powód nie wykazał, by poniósł
szkodę przez to, że pożyczkobiorca ostatecznie nie zbudował oczyszczalni
ścieków, określonej jako cel pożyczki. Umowa zatem w części, w jakiej zastrzegała
kary umowne na wypadek niewykonania zadania w terminie, była bezwzględnie
nieważna. Z tych przyczyn Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok i powództwo o
zasądzenie kary umownej w kwocie 37 500 zł oddalił.
Powyższy wyrok zaskarżył powód kasacją opartą na pierwszej podstawie
kasacyjnej określonej w art. 3931
pkt 1 k.p.c.. Zarzucając naruszenie prawa
materialnego, tj. art. 483 § 1 k.c. przez przyjęcie, że zastrzeżone w umowie kary
dotyczą zobowiązania pieniężnego, oraz art. 65, 353, 3531
k.c. w związku z art. 87a
i 88a ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska
(Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.) w brzmieniu obowiązującym w dacie zawarcia umowy –
przez przyjęcie, że do elementów przedmiotowo istotnych pożyczek udzielanych
przez powoda należą wyłącznie zobowiązania stricte pieniężne. W konkluzji wnosił
o uchylenie zaskarżonego wyroku w punkcie Ia, Ib oraz w punkcie III i przekazanie
w tym zakresie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie można zgodzić się z przedstawionym w uzasadnieniu zaskarżonego
wyroku stanowiskiem Sądu drugiej instancji, zgodnie z którym zawarta w dniu 13
listopada 1991 r. umowa nakładała na pożyczkobiorcę zobowiązania o charakterze
ściśle pieniężnym, wobec czego jej postanowienia zastrzegające kary umowne na
wypadek niewykonania określonego w niej zadania były nieważne jako sprzeczne z
art. 483 § 1 k.c. Nie można też uznać, by do essentialiae negotii umowy zaliczone
mogły być wyłącznie te postanowienia, które właściwe są dla umowy pożyczki.
Wprawdzie umowa, o której mowa, została nazwana jako „umowa pożyczki”, to
jednak zawiera postanowienia wykraczające poza zakres określony w art. 720 k.c.
Przede wszystkim trzeba zwrócić uwagę, że udzielającym pożyczkę był
Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w W., utworzony na
podstawie ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska,
obecnie już nie obowiązującej, a sama umowa zawarta była również na podstawie
jej przepisów. Zgodnie z art. 87a środki, Funduszu przeznaczone były na
finansowanie ochrony środowiska i gospodarki wodnej, a do jego zadań należało –
jak stanowił art. 88a ust. 1 – wspomaganie działalności w sferze ochrony
środowiska i gospodarki wodnej. Na podstawie ust. 2 pkt 1 tego przepisu, Fundusz
mógł przeznaczać posiadane środki na udzielanie oprocentowanych pożyczek, a
pożyczki te mogły być częściowo lub całkowicie umarzane, pod warunkiem
terminowego wykonania zadania i osiągnięcia planowanych efektów (art. 88a ust. 3
ustawy). Cytowane przepisy wskazują, że Fundusz mógł udzielać pożyczek
celowych, ukierunkowanych na realizację ściśle określonych zadań (ochrona
środowiska i gospodarka wodna). Pożyczkobiorca z kolei mógł pożyczkę uzyskać
tylko wtedy, gdy zobowiązał się do wykonania określonej inwestycji o ekologicznym
charakterze. Wbrew zatem ocenie Sądu drugiej instancji, pożyczkobiorca zaciągał
nie tylko zobowiązanie pieniężne (pożyczka), ale także zobowiązanie o charakterze
niepieniężnym (realizacja inwestycji), obwarowane sankcją w postaci
wypowiedzenia umowy i kary pieniężnej.
Powstaje jednak pytanie, czy można uznać Fundusz za wierzyciela tego
zobowiązania. O ile jest to oczywiste w stosunku do zobowiązania pieniężnego, o
tyle wątpliwość dotycząca zobowiązania niepieniężnego może być wywołana
przeznaczeniem inwestycji, gdyż pożyczkobiorca nie realizował jej dla Funduszu.
Nie można też jednak uznać, by dokonywał tego wyłącznie dla siebie.
Oczyszczalnia ścieków, na budowę której udzielono pożyczki, miała także służyć
społeczności lokalnej i stanowić instrument ochrony środowiska całego kraju, a dla
wspomagania działalności w tym zakresie został właśnie powołany Fundusz. Nie
można więc pomijać faktu, że obowiązkiem powoda było racjonalne dysponowanie
posiadanymi środkami i czuwanie nad tym, by były przeznaczone na cele określone
w ustawie. Nie jest zatem wystarczające – dla wykluczenia możliwości zastrzeżenia
kary pieniężnej – stwierdzenie, że Fundusz nie był wierzycielem zobowiązania,
skoro oczyszczalni nie budowano dla niego.
Kolejne pytanie dotyczy charakteru kary pieniężnej, o której mowa w § 7 ust. 2
i 3 umowy. Analiza treści umowy, dokonana w świetle przepisów cytowanej ustawy,
wskazuje, że nie chodzi o karę umowną w rozumieniu art. 483 i 484 k.c., kara
umowna bowiem, jak wynika z brzmienia art. 483 § 1 k.c., stanowi odszkodowanie
za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy. Zakres odpowiedzialności z
tytułu kary umownej pokrywa się z zakresem ogólnej odpowiedzialności dłużnika
określonej w art. 471 k.c.; od określonego w tym przepisie odszkodowania kara
umowna różni się tylko tym, że przysługuje – jak wynika z art. 484 § 1 k.c. – bez
względu na wysokość szkody (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 marca 1968
r., II CR 419/67, nie publ. i z dnia 14 lipca 1976 r., I CR 221/76, OSNCP 1977, nr 4,
poz. 76).
Kara umowna jest więc surogatem odszkodowania, a skarżący Fundusz nie
poniósł szkody majątkowej bezpośrednio z tej przyczyny, że nie zbudowano
oczyszczalni ścieków (tego ustalenia faktycznego skarżący w kasacji nie
kwestionował). Szkoda stanowi uszczerbek majątkowy, skarżący tymczasem
zarzucał, że jego szkoda wyraża się w tym, że pożyczone pieniądze mógł
przeznaczyć na sfinansowanie w tym samym czasie innej inwestycji ekologicznej,
która mogła być zakończona i oddana do użytku. Z treści umowy nie wynika, jak
ustalił Sąd Apelacyjny, że określona jako kara umowna kwota ma służyć
naprawieniu szkody wynikłej wskutek niewykonania inwestycji w terminie.
Cel tego zastrzeżenia był zatem inny. Wykładnia treści umowy – przy
uwzględnieniu kryteriów określonych w art. 65 § 2 k.c. – wskazuje, że zastrzeżenie
kary pieniężnej w kwocie odpowiadającej 25 % pożyczonej kwoty spełniać miało
funkcje represyjne i motywacyjne jako gwarancja wybudowania przez
pożyczkobiorcę oczyszczalni ścieków w terminie. Tego rodzaju zastrzeżenie
umowne podlega ocenie w świetle art. 3531
k.c.
Przepis art. 3531
k.c. wyraża obowiązującą w prawie zobowiązaniowym
zasadę wolności umów. Zasada ta doznaje ograniczeń w zakresie treści i celu
umowy ze względu na właściwość (naturę) stosunku prawnego, ustawę oraz
zasady współżycia społecznego, z którymi nie mogą one pozostawać w
sprzeczności. Ze względu na te ograniczenia, niedopuszczalne jest takie
ukształtowanie przez strony treści stosunku zobowiązaniowego lub jego celu, które
prowadziłoby do naruszenia przepisów ustawowych o charakterze iuris cogentis
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 lutego 2001 r., IV CKN 244/00, OSNC
2001, nr 9, poz. 138). Poza tym strony mogą kształtować treść stosunku
zobowiązaniowego w sposób dowolny, byle był zgodny z naturą zobowiązania i
zasadami współżycia społecznego.
Należało zatem ocenić, biorąc pod uwagę cel zawarcia umowy pożyczki i
środki, z jakich ją finansowano, czy omawiane postanowienie umowy było
dopuszczalne w ramach swobody kształtowania umów. Ocena ta musi być
dokonana w świetle przepisów cytowanej ustawy. Jak wskazano wyżej, art. 88a ust.
3 pozwalał na umarzanie pożyczek w całości lub części w wypadku terminowego
wykonania zadań i osiągnięcia planowanych efektów. Możliwe zatem było
przyznanie swego rodzaju „nagrody” dla pożyczkobiorcy. Żaden przepis nie
zabraniał nałożenia „kary” na wypadek niewykonania lub niewłaściwego wykonania
umowy. Brak takiego zakazu oznacza, że zastrzeżenie – w umowie pożyczki
udzielonej przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w
celu realizacji inwestycji o charakterze ekologicznym i służącej ochronie środowiska
– kary pieniężnej o funkcjach prewencyjno-represyjnych, motywującej dłużnika do
wykonania świadczenia niepieniężnego w terminie jest w ramach swobody umów
dopuszczalne (art. 3531
k.c.). Nie sposób też racjonalnie twierdzić, by motywowanie
pożyczkobiorcy przez karę pieniężną do wykonania za pożyczone pieniądze w
umówionym terminie takiej inwestycji było sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego i z tej przyczyny tego rodzaju zastrzeżenie umowne było nieważne
(art. 58 § 2 k.c.).
Zasadność podnoszonych w kasacji zarzutów powoduje konieczność
uchylenia wyroku w zaskarżonej części i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania (art. 39313
k.p.c.).