Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CKN 985/00
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 października 2002 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Bronisław Czech (sprawozdawca)
SSN Henryk Pietrzkowski
w sprawie z powództwa Ewy i Józefa małżonków G.
przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń Spółce Akcyjnej – Inspektoratowi
w P.
o odszkodowanie,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 15 października 2002 r.
na rozprawie
kasacji pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 1 lutego 2000,
oddala kasację i zasądza od pozwanego na rzecz powodów kwotę
3.000 zł (trzy tysiące złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.-
2
Uzasadnienie
W dniu 16 maja 1998 r. na jadącą rowerem Marię G. (mającą wówczas 12 lat)
uderzył samochód dostawczy kierowany przez nietrzeźwego Leszka P.
W następstwie tego doznała ona wielonarządowych obrażeń i zmarła tego samego
dnia w szpitalu.
W związku z tym z powództwem przeciwko pozwanemu ubezpieczycielowi
wystąpili rodzice zmarłej – Ewa i Józef małżonkowie G. – żądając zasądzenia
odszkodowania z tytułu pogorszenia ich sytuacji życiowej w kwocie po 15.000 zł dla
każdego z nich i kwoty 10.000 zł z tytułu kosztów pogrzebu oraz wystąpili
z powództwem bracia zmarłej – powodowie, wówczas małoletni, Marek G. i Marcin
G. żądając zasądzenia kwot po 15.000 zł odszkodowania z tytułu pogorszenia
sytuacji życiowej.
Sąd Okręgowy w S. wyrokiem z dnia 3 lipca 1999 r.:
1/ zasądził od pozwanego na rzecz: a/ powodów Ewy i Józefa małżonków G.
kwotę 10.000 zł z odsetkami tytułem kosztów pogrzebu, b/ powódki Ewy G. kwotę
25.000 zł tytułem odszkodowania z art. 446 § 3 k.c., c/ „powodów” kwotę 8.300 zł z
tytułu kosztów procesu,
2. oddalił powództwo Józefa G. oraz Marcina G. i Marka G. o zasądzenie
odszkodowania z art. 446 § 3 k.c.,
3. orzekł o kosztach sądowych.
Sąd Apelacyjny wyrokiem zaskarżonym kasacją z apelacji powoda Józefa G.
zmienił wyrok Sądu Okręgowego i zasądził na rzecz tego powoda kwotę 15.000 zł z
odsetkami z tytułu odszkodowania z art. 446 § 3 k.c., z apelacji pozwanego zmienił
zaskarżony wyrok zasądzając wymienione w nim koszty procesu solidarnie na rzecz
powodów Ewy i Józefa małżonków G., oddalił apelację pozwanego w pozostałej
części oraz w całości apelację powodów Marcina G. i Marka G.,
Podstawą rozstrzygnięcia stały się m. in. następujące ustalenia i oceny
prawne:
Maria G. miała 12 lat i uczęszczała do piątej klasy szkoły podstawowej. Była
najmłodszym dzieckiem Ewy i Józefa małż. G., była dobrą uczennicą. W chwili
wyrokowania przez Sąd Okręgowy powód Marcin G. miał 15 lat, a Marek G. 17 lat.
Śmierć Marii G. wywołała wstrząs psychiczny dla rodziny. Najbardziej utratę córki
przeżyła jej matka, u której zdarzały się omdlenia, straciła przytomność, była
3
trzykrotnie hospitalizowana. Rozpoczęła też leczenie w Poradni Zdrowia
Psychicznego i w Poradni Neurologicznej z powodu zespołu lękowo-depresyjnego
reaktywnego oraz depresji stopnia większego. Leczenie to trwa do chwili obecnej.
Była ona zatrudniona jako szwaczka za wynagrodzeniem 570 zł. brutto, po wypadku
przebywała na zwolnieniu lekarskim do 16 listopada 1998 r., a następnie na rok
otrzymała rentę w kwocie 319 zł. brutto.
Ojciec ofiary wypadku od 1991 r. był inwalidą grupy trzeciej z powodu
dyskopatii i choroby kręgosłupa. Do czerwca 1999 r. otrzymywał rentę w kwocie
490 zł. brutto. Od tego czasu uznany został za zdolnego do pracy w gospodarstwie
rolnym.
Rodzice dziecka są właścicielami gospodarstwa rolnego o powierzchni 4 ha.,
hodują trzodę chlewną i 5 krów. Bracia zmarłej otrzymali promocję do następnych
klas. Marek G. uczęszcza do liceum ekonomicznego, a Marcin G. uczęszcza do
ostatniej klasy szkoły podstawowej.
W ocenie Sądu I instancji istotne pogorszenie sytuacji życiowej nastąpiło
tylko po stronie matki ofiary wypadku, która doznała wstrząsu psychicznego
skutkującego potrzebą leczenia, osłabienia sił życiowych, zmniejszenia dochodów
i zwiększenia wydatków na leczenie. Pobierana renta okresowa była istotnie niższa
od uzyskiwanego wcześniej wynagrodzenia. Nie bez znaczenia jest też poczucie
krzywdy, samotności, tragicznych okoliczności wypadku. Nastąpiła również utrata
możliwości oczekiwanego wsparcia w życiu codziennym i w różnych sytuacjach
życiowych. Stąd należnym odszkodowaniem z tego tytułu – zdaniem Sądu pierwszej
instancji - jest dla niej kwota 25.000 zł., którą Sąd ten zasądził na mocy art. 446 § 3
k.c. i art. 321 § 2 k.p.c.
Odszkodowanie z art. 446 § 3 k.c. obejmuje – zdaniem Sądu Apelacyjnego -
szeroko rozumiane szkody majątkowe, często niewymierne, w związku ze znacznym
pogorszeniem sytuacji życiowej. Dotyczy to także skutków śmierci dających się
przewidzieć na przyszłość. Ma na to wpływ także pogorszenie stanu zdrowia
bliskich, co rzutuje na ich aktywność życiową.
W ocenie Sądu Apelacyjnego pogorszenie sytuacji życiowej w rozumieniu
art. 446 § 3 k.c. nastąpiło również po stronie ojca zmarłej. Rzecz bowiem w tym,
że nie sposób w ustalonym stanie faktycznym stopniować przeżyć psychicznych
każdego z rodziców po tragicznej śmierci dziecka wchodzącego w okres dorastania
i ich wpływu na sytuację życiową. Wprawdzie matka Marii G. przeżyła jej śmierć w
4
sposób bardziej emocjonalny, co wywarło istotny wpływ na jej zdrowie psychiczne i
potrzebę leczenia oraz wywołało pogorszenie sytuacji życiowej. Sąd pierwszej
instancji uwzględnił to zasądzając odszkodowanie w wysokości ponad żądanie
(25.000 zł). W istotnym zakresie niższe żądanie ojca zmarłej o zasądzenie 15.000 zł.
jest – zdaniem Sądu Apelacyjnego - uzasadnione w ustalonym stanie faktycznym.
Cierpienia psychiczne same przez się nie podlegają uwzględnieniu w ramach
odszkodowania z art. 446 § 3 k. c. Nie jest tak, gdy skutkują one osłabienie
aktywności życiowej poszkodowanego, co w konsekwencji może powodować
pogorszenie warunków życiowych w stopniu znacznym. Pogorszenie sytuacji
życiowej to nie tylko uszczerbek w aktualnej sytuacji materialnej, lecz także w realnej
możliwości polepszenia warunków życiowych w przyszłości i w ograniczeniu planów
życiowych. Taka sytuacja. odnosi się do obojga rodziców, choć w stosunku do matki
dziecka w większym stopniu. Także ojciec zmarłej mógł liczyć na pomoc i wsparcie
ze strony wszystkich dzieci, zwłaszcza że zmarła wchodziła w okres dorastania.
W warunkach wiejskich typowy jest podział obowiązków na wszystkich członków
rodziny. Jest to cechą gospodarstw indywidualnych. Ojciec zmarłej mógł liczyć na to,
że szczególnie córka w miarę dorastania może pomagać matce zwłaszcza przy
prowadzeniu gospodarstwa do domowego. To z kolei pozwoliłoby matce w większym
stopniu zająć się gospodarstwem rolnym i pomocą mężowi. Najmłodsze dziecko
często pozostaje z rodzicami, a jeśli nawet nie, to jest z nimi najdłużej i stąd jego
pomoc jest rozciągnięta w czasie. Niezależnie od tego skutki śmierci córki
„przeniosły” się i na ojca także o tyle, że obniżenie aktywności życiowej żony, jej
dolegliwości psychiczne - i to wymagające stałej terapii - ograniczyły jej
zaangażowanie tak w prowadzeniu domu, jak i w pracy w gospodarstwie. To
zwiększyło obowiązki ojca zmarłej. Taki stan istnieje do chwili obecnej, a można
przewidywać, iż utrzymywać się będzie dalej. Z tych wszystkich względów Sąd
Apelacyjny uznał, że roszczenie ojca zmarłej o 15.000 zł. odszkodowania odpowiada
przesłankom z. art. 446 § 3 k.c.
Gdy idzie o koszty nagrobka, jako składnik kosztów pogrzebu, Sąd Apelacyjny
– tak, jak Sąd Okręgowy – przyjął, ze nagrobki cementowe w obecnym czasie są
wykonywane w coraz mniejszym zakresie. Nie wykracza poza zwyczaje
środowiskowe sposób upamiętniania osób najbliższych nagrobkiem granitowym
o wartości typowej dla tego materiału. Sposób ów jest tym bardziej uzasadniony
i zrozumiały w przypadku śmierci i to tragicznej, nagłej, niespodziewanej
5
ukochanej osoby. Zwykłą ludzką reakcją najbliższych jest wola upamiętnienia tej
osoby w sposób trwały będący wyrazem i uczuć i szacunku dla miejsca pochówku,
które staje się miejscem skupienia, zadumy, często modlitwy tychże najbliższych.
Zwyczajem ostatnich lat jest częste odwiedzanie miejsc wiecznego spoczynku osób
zmarłych. Dlatego Sąd I instancji nie naruszył – zdaniem Sądu Apelacyjnego -
art. 446 § 1 k.c. zasądzając kwotę 8.400 zł z tytułu kosztów nagrobka.
Pozwany w kasacji zarzucił:
1. naruszenie prawa materialnego „przez błędną jego wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie, w szczególności przepisów art. 446 § 3 k.c. i art. 446 § 1 k.c., przez
przyjęcie, iż u powodów Ewy i Józefa małż. G. wskutek śmierci córki Marii G.
nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej oraz że zasadnym jest
zasądzenie zwrotu kosztów wystawienia dla 12-letniego dziecka granitowego
nagrobka, w kwocie 8.400 zł.”,
2. naruszenie przepisów postępowania, a mianowicie: a/ „art. 233 k.p.c. tj.
przekroczenie granicy swobodnej oceny dowodów polegające na takiej ocenie
dowodów w niniejszej sprawie, która doprowadziła do przyjęcia, że Sąd I instancji nie
naruszył art. 446 § l i § 3 k.c.”, b/ „art.100 k.p.c. polegające na niezachowaniu
zasady stosunkowego rozdzielenia kosztów.”
W skazując na powyższe podstawy pozwany wniósł o zmianę zaskarżonego
wyroku i poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego w S. z dnia 9 lipca 1999 r.
poprzez:
1. oddalenie powództwa Ewy i Józefa małż. G. z tytułu znacznego
pogorszenia ich sytuacji i życiowej wskutek śmierci córki Marii,
2. zasądzenie na rzecz powodów Ewy i Józefa małż. G. kwoty 2.500 zł
tytułem roszczeń określonych wart. 446 § 1 k.c. ,
3. zasądzenie na rzecz powodów Ewy i Józefa G. kwoty 2.000 zł tytułem
zwrotu kosztów procesu, za wszystkie instancje,
4. zasądzenie od powodów Ewy i Józefa małż. G. na rzecz pozwanego kwoty
8.000 zł tytułem zwrotu kosztów procesu za wszystkie instancje.
Powodowie wnieśli o oddalenie kasacji i zasądzenie na ich rzecz od
pozwanego kosztów postępowania kasacyjnego w kwocie 6.000 zł.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarżący nie wykazuje w uzasadnieniu kasacji na czym polega – jego
zdaniem – naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. Nie można bowiem uznać za takie
uzasadnienie stwierdzenia, że naruszenie to polega „na takiej ocenie dowodów
w niniejszej sprawie, która doprowadziła do przyjęcia, że Sąd I instancji nie naruszył
art. 446 § l i § 3 k.c.”, Twierdzenie starzącego, że jest inaczej niż przyjął Sąd
Apelacyjny odnośnie zwyczajów miejscowych dotyczących budowy nagrobków nie
zostało przez skarżącego wykazane w postępowaniu przed Sądami obu instancji.
Zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. nie jest zatem usprawiedliwiony.
Skoro zarzut naruszenia prawa procesowego nie jest usprawiedliwiony, przeto
Sąd Najwyższy podstawę kasacji z art. 3931
pkt 1 k.p.c. ocenia przy uwzględnieniu
stanu faktycznego, na którym oparto zaskarżone orzeczenie (art.39311
§ 2 k.p.c.,
por. wyroki SN z dnia 7 marca 1997 r., II CKN 18/97, OSNC 1997, nr 8, poz. 112
i z dnia 26 marca 1997 r., II CKN 60/97, OSNC 1997, nr 9, poz. 128).
Nie jest również zasadny zarzut naruszenia prawa materialnego. Przytoczone
wyżej obszernie motywy Sądu Apelacyjnego odnośnie do wykładni art. 446 § 3 k.c.
podziela Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym kasację w niniejszej sprawie.
Wykładnia ta jest zgodne zarówno z judykaturą, jak i z poglądami wyrażanymi
w piśmiennictwie. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego można przykładowo
przytoczyć: uchwałę składu 7 sędziów z dnia 26 października 1970 r., III CZP 22/70
(OSNCP 1971, nr 7-8, poz. 120, wyroki z dnia 8 maja 1969 r., II CR 114/69 (OSNCP
1970, nr 7-8, poz. 129), z dnia 13 maja 1969r., II CR 128/69 (OSPiKA 1970,
poz. 122), z dnia 8 lipca 1974 r., I CR 361/74 (OSPiKA 1975, poz. 204). Zauważyć
przy tym trzeba, że w art. 446 § 3 k.c. mowa jest o „stosownym” odszkodowaniu.
Cecha „stosowności” jest wynikiem oceny dokonywanej przez Sąd meriti i dopiero
wykazanie, że przyznane odszkodowanie jest rażąco wysokie, mogłoby prowadzić
do jego obniżenia. W sprawie niniejszej w świetle poczynionych - i skutecznie nie
podważonych - ustaleń sytuacja taka jednak nie zachodzi.
Na szczególne podkreślenie i aprobatę zasługuje pogląd Sądu Apelacyjnego,
że wprawdzie cierpienia psychiczne same przez się nie podlegają uwzględnieniu
w ramach odszkodowania z art. 446 § 3 k. c., to jednak - gdy wywołują one skutek
w postaci osłabienia aktywności życiowej poszkodowanego, co w konsekwencji
może powodować znaczne pogorszenie sytuacji życiowej – mają wpływ na
określenie wysokości tego odszkodowania. Pogorszenie sytuacji życiowej, to
7
bowiem nie tylko aktualny uszczerbek materialny, lecz także utrata możliwości
polepszenia warunków życiowych w przyszłości lub konieczność ograniczenia
planów życiowych. Taka sytuacja w sprawie odnosi się do obojga rodziców, choć
w stosunku do matki dziecka w większym stopniu, co zresztą znalazło wyraz
w zróżnicowaniu wysokości przyznanych im odszkodowań.
Należy zatem przyjąć, że śmierć małoletniego dziecka może - w rozumieniu
art. 446 § 3 k.c. - stanowić przyczynę znacznego pogorszenia sytuacji życiowej jego
rodziców, nie tylko wtedy, gdy wywołała aktualny uszczerbek materialny, ale także
wówczas, jeżeli ich cierpienia psychiczne osłabiły aktywność życiową, powodując
utratę możliwości polepszenia warunków życia w przyszłości lub konieczność
niekorzystnego ograniczenia planów życiowych.
Koszty nagrobka, jako element kosztów pogrzebu (art. 446 § 1 k.c.) powinny
odpowiadać – jak trafnie przyjął Sąd Apelacyjny - zwyczajom panującym
w środowisku do którego zmarły należał. Przyznana powodom Ewie i Józefowi
małżonkom G. z tego tytułu kwota, w szczególnych okolicznościach niniejszej
sprawy, odpowiada tym kryteriom.
W końcu nie jest trafny zarzut naruszenia art. 100 k.p.c., orzeczenie
o kosztach procesu odpowiada bowiem zdaniu drugiemu tego artykułu, albowiem
należna powodom suma zależała od oceny Sądu.
Skoro podstawy kasacji okazały się nieusprawiedliwione, a brak jest
nieważności postępowania uwzględnianej z urzędu, Sąd Najwyższy orzekł jak
w sentencji (art. 39312
k.p.c. oraz art. 98 § 1 i art. 108 § 1 k.p.c. w zw. z art. 39319
i 391 k.p.c.).