Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 28 listopada 2002 r.
II UK 77/02
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie upraw-
nień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wy-
magającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149 ze zm.), przyznające prawo do
wcześniejszej emerytury tylko pracownikom, nie jest sprzeczne z art. 32 Kon-
stytucji RP.
Przewodniczący SSN Beata Gudowska, Sędziowie SN: Roman Kuczyński,
Herbert Szurgacz (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 28 listopada 2002 r.
sprawy z wniosku Elżbiety S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w R. o wcześniejszą emeryturę, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wy-
roku Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 11 października 2001 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 25 kwietnia 2001 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Rzeszowie oddalił odwołanie Elżbiety S. od decyzji Zakładu Ubezpie-
czeń Społecznych-Oddział w R., odmawiającej wnioskodawczyni prawa do emerytu-
ry z tytułu opieki nad dzieckiem wymagającym stałej opieki. Sąd ustalił, że wniosko-
dawczyni była zatrudniona na podstawie umowy o pracę do dnia 30 listopada 1993 r.
Jeszcze będąc pracownikiem rozpoczęła prowadzenie działalności gospodarczej,
którą kontynuowała do dnia 30 czerwca 2000 r. Po ustaniu działalności gospodarczej
sprawowała opiekę nad synem Dominikiem urodzonym 8 sierpnia 1994 r. Wcześniej
w opiece tej pomagała jej matka. Na dzień 31 grudnia 1998 r. wnioskodawczyni mo-
gła wykazać się posiadaniem łącznie 20 lat 2 miesiący i 7 dni okresów składkowych i
nieskładkowych.
2
Zdaniem Sądu, rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w
sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się
dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149 ze zm., dalej powoływane
jako rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r.) nie przewiduje prawa do
wcześniejszej emerytury dla osób prowadzących działalność gospodarczą, jego za-
kres podmiotowy został ograniczony do ubezpieczonych mających status pracow-
nika.
W apelacji wnioskodawczyni domagała się przyznania prawa do wcześniejszej
emerytury argumentując, że rozstrzygnięcie jest krzywdzące dla jej dziecka i uznała
za oburzające ograniczenie uprawnienia do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki
nad dziećmi wymagającymi opieki, do osób mających status pracowniczy. Wyrokiem
z dnia 11 października 2001 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Rzeszowie oddalił apelację. W uzasadnieniu Sąd wskazał na podstawę
prawną rozporządzenia Rady Ministrów z 1989 r., którą był art. 27 ust. 3 ustawy z
dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U.
Nr 40, poz. 267 ze zm.) oraz na jednoznaczne ograniczenie zakresu podmiotowego
rozporządzenia jedynie do osób pozostających w stosunku pracy.
W kasacji od tego wyroku wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie art. 32 Kon-
stytucji, przewidującego, że wszyscy są wobec prawa równi. Sprzeczne z wymienio-
nym przepisem i dyskryminujące dla dzieci są rozstrzygnięcia Sądów obu instancji,
pozbawiające prawa do wcześniejszej emerytury rodziców, którzy prowadzą działal-
ność gospodarczą .
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut kasacji sprowadza się do wydania przez Sądy orzekające orzeczenia
na podstawie przepisów sprzecznych z art. 32 Konstytucji. Zdaniem skarżącej
sprzeczność ta polega na tym, że wbrew konstytucyjnej zasadzie równości obywateli,
przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień
do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi
stałej opieki, ograniczają prawo do wcześniejszej emerytury do pracowników. Ogra-
niczenie to nie powinno mieć zastosowania do osób prowadzących działalność go-
spodarczą, spełniających warunki dotyczące okresów składkowych i sprawowania
opieki.
3
Zarzut ten nie jest usprawiedliwiony. Na wstępie należy stwierdzić, że w do-
tychczasowym orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego ukształtował się pogląd,
który Sąd w składzie orzekającym akceptuje, że do badania konstytucyjności treści
normy prawnej miarodajny jest stan konstytucyjny z dnia orzekania, zaś do oceny
kompetencji prawotwórczej jest miarodajny stan uregulowań konstytucyjnych z chwili
wydania wyroku (por. wyrok z dnia 25 listopada 1997 r., K 26/97, OTK ZU 1997 nr 5-
6). W tej sytuacji powołanie przez skarżącą wzorców konstytucyjnych z Konstytucji
obecnie obowiązującej (art. 32), mimo iż przedmiotem oceny jest akt sprzed 1997 r.,
uzasadnia dokonanie takiej oceny.
W dotychczasowym orzecznictwie Trybunał Konstytucyjny zwracał uwagę, że
nie ma bezwzględnej równości obywateli. Z konstytucyjnej zasady równości wynika
nakaz jednakowego traktowania wszystkich obywateli w obrębie określonej klasy
(kategorii). Wszystkie podmioty charakteryzujące się w równym stopniu daną cechą
istotną powinny być traktowane równo, a więc według jednakowej miary, bez zróżni-
cowań, zarówno dyskryminujących, jak i faworyzujących (por. wyrok z dnia 5 listopa-
da 1997 r., K. 22/97, OTK ZU 1997 Nr 3-4). W wyroku z dnia 12 maja 1998 r
(U.17/97, OTK ZU 1998 Nr 3) Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę, że samo od-
stępstwo od równego traktowania nie prowadzi jeszcze do uznania wprowadzających
je przepisów za niekonstytucyjne. Nierówne traktowanie podmiotów podobnych nie
musi oznaczać dyskryminacji lub uprzywilejowania, a w konsekwencji niezgodności z
art. 32 Konstytucji. Konieczna jest jeszcze ocena kryterium, na podstawie którego
dokonano zróżnicowania. Powinno ono (one) być odpowiednio przekonywające, tj.
mieć charakter istotny i racjonalnie uzasadniony. Waga interesu, któremu ma służyć
zróżnicowanie, musi pozostawać w odpowiedniej proporcji do wagi interesów, które
zostaną naruszone w wyniku nierównego potraktowania podmiotów podobnych oraz
pozostawać w jakimś związku z innymi wartościami, zasadami czy normami konsty-
tucyjnymi, uzasadniającymi odmienne traktowanie podmiotów podobnych (por. orze-
czenie z dnia 23 października 1995 r., K. 4/95, OTK 1995 cz. II, s. 93).
Sąd Najwyższy w składzie orzekającym jest zdania, że wymienione ogólne
zasady oceny konstytucyjności aktu (przepisu) prawnego, aczkolwiek sformułowane
na gruncie innych spraw niż stanowiąca przedmiot rozpoznania, mogą zostać wyko-
rzystane w ocenie zgodności z art. 32 Konstytucji rozporządzenia z 1989 r., ograni-
czającego prawo do wcześniejszych emerytur do grupy pracowników. Emerytury, od
czasu ich wprowadzenia przez przepisy prawa ubezpieczenia społecznego w niektó-
4
rych państwach europejskich w końcu XIX stulecia, nie miały charakteru powszech-
nego. Również prawo ubezpieczenia społecznego w Polsce okresu międzywojenne-
go ograniczało prawo do emerytury do pracowników. Począwszy od lat 60-tych
ubezpieczenia społeczne w Polsce, w tym świadczenia w postaci emerytur, były roz-
szerzane na inne grupy pracujących, w tym na rolników indywidualnych, zatrudnio-
nych na podstawie umowy agencyjnej i zlecenia na rzecz podmiotów uspołecznio-
nych, tzw. samodzielnie zarobkujących oraz na osoby prowadzące działalność go-
spodarczą. Nie występowała więc sytuacja, w której osoby prowadzące działalność
gospodarczą korzystały wcześniej z prawa do emerytury na zasadach pracowniczych
i prawo to zostało im następnie odebrane, względnie ograniczono zakres posiada-
nych przez nie wcześniej uprawnień emerytalnych. Świadczenia z ubezpieczenia
społecznego, w tym zwłaszcza emerytury, należą do świadczeń kosztownych, pocią-
gających za sobą wydatki budżetowe w związku z czym proces ich rozszerzania na
nowe grupy ludności, a także proces niwelowania różnic w zakresie poziomu i ro-
dzaju świadczeń między ubezpieczeniem pracowniczym a ubezpieczeniem pozosta-
łych grup ludności dokonywał się stopniowo. Korzystali z niego również prowadzący
działalność gospodarczą, np. w zakresie prawa do renty z tytułu niezdolności do
pracy.
Na gruncie ubezpieczenia społecznego (emerytalnego) pracowników wcze-
śniejsze emerytury stanowią odstępstwo od zasad, na których opiera się system
ubezpieczenia społecznego, w szczególności zasady uzyskiwania prawa do świad-
czeń pod warunkiem opłacania składek na ubezpieczenie przez odpowiednio długi
okres oraz osiągnięcia wieku emerytalnego. W przypadku pracowników sprawują-
cych opiekę nad dziećmi wymagającymi osobistej opieki odstępstwo to wynikało z
potrzeby uwzględnienia faktu, że z jednej strony dochód z pracy dla wielu matek (i
ich rodzin) stanowił jedyne źródło utrzymania, a z drugiej - świadczenie pracy w ra-
mach stosunku pracy uniemożliwiałoby sprawowanie koniecznej osobistej opieki nad
dzieckiem. Pod tym względem, przeciętnie, osoby prowadzące działalność gospo-
darczą znajdują się w innej sytuacji życiowej. Należy w związku z tym dodać, że pro-
wadzący działalność gospodarczą nie byli jedyną grupą społeczną, która nie miała
prawa do wcześniejszej emerytury w myśl przepisów rozporządzenia z 1989 r. Z
prawa tego nie korzystali również rolnicy indywidualni. Stanowisko takie wyraźnie
zostało wypowiedziane w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca 2001 r. (II UKN
532/00, OSNAP - wkładka 2001 nr 30, poz. 3).
5
Wcześniejsze emerytury z omawianego tytułu zostały wprowadzone w szcze-
gólnym okresie, mianowicie głębokiego kryzysu ekonomicznego oraz rozpoczętych
reform mających na celu racjonalizację zatrudnienia, co skutkowało zwolnieniami z
pracy. Wcześniejsze emerytury miały na celu ułatwienie przeprowadzenia reform
gospodarczych, a równocześnie objęcie socjalną osłoną znajdujących się w szcze-
gólnie trudnej sytuacji matek opiekujących się dziećmi wymagającymi opieki. Wska-
zuje to w sumie na szczególny, ale i przejściowy (w założeniu) charakter tej regulacji.
W wyroku z dnia 4 stycznia 2001 r. (K 18/99, OTK 2000 Nr 1, poz. 1) Trybunał Kon-
stytucyjny podkreślił, że uprawnienie do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad
dziećmi specjalnej troski nie należy do istoty prawa do zabezpieczenia społecznego,
zagwarantowanego w art. 67 ust. 1 i 2 Konstytucji,
Reforma emerytalna dokonana ustawą z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze
zm.) między innymi miała na celu przywrócenie w pewnym stopniu zaburzonych za-
sad ubezpieczenia społecznego. Konsekwencją było zniesienie możliwości uzyski-
wania wcześniejszych emerytur w związku z opieką nad dziećmi wymagającymi oso-
bistej opieki. Oczywiście, nie likwidowało to realnego problemu społecznego. Dla
jego rozwiązywania wprowadzono jednak inne narzędzie, mianowicie możliwość
uzyskiwania świadczenia pomocy społecznej w postaci zasiłku stałego z tej pomocy.
Stosownie do art. 27 ust. 1 znowelizowanej ustawy z dnia 29 listopada 1990 r. o po-
mocy społecznej (jednolity tekst: Dz.U. 1998 r. Nr 64, poz.414) zasiłek stały przysłu-
guje osobie zdolnej do pracy, lecz niepozostającej w zatrudnieniu ze względu na ko-
nieczność sprawowania opieki nad dzieckiem wymagającym stałej pielęgnacji, pod
warunkiem nieprzekroczenia określonej ustawą granicy dochodowej. Ustawa o eme-
ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wprowadziła do ustawy o
pomocy społecznej przepis (art. 31b ust. 7), który umożliwia skorzystanie z wcze-
śniejszej emerytury niektórym osobom sprawującym opiekę nad dzieckiem specjalnej
troski. Zgodnie z art. 31b ust. 7 ustawy o pomocy społecznej, osoby uprawnione do
zasiłku stałego, za które ośrodek pomocy społecznej opłacał składkę na ubezpiecze-
nie społeczne przed 1 stycznia 1999 r., nabywają prawo do emerytury bez względu
na wiek, jeżeli 1 stycznia 1999 r., ukończyły co najmniej 45 lat życia i mają okres
ubezpieczenia (składkowy i nieskładkowy) określony w ustawie. Okres ten wynosił
pierwotnie co najmniej 20 lat dla kobiet i dla mężczyzn, obecnie 20 lat w przypadku
kobiet i 25 lat w przypadku mężczyzn.
6
Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że rozporządzenie Rady Mini-
strów z dnia 15 maja 1989 r., ograniczające prawo do wcześniejszych emerytur do
pracowników nie jest sprzeczne z art. 32 Konstytucji. Rozporządzenie zostało wyda-
ne na podstawie art. 27 ust. 2a ustawy o z.e.p. Sąd Najwyższy, będąc związany gra-
nicami kasacji nie oceniał zgodności tego przepisu ustawy o z.e.p. z Konstytucją.
Można tylko zaznaczyć, że rozporządzenie, określając zakres podmiotowy prawa do
wcześniejszych emerytur, nie wykroczyło poza upoważnienie ustawowe.
Z przytoczonych motywów, w oparciu o art. 39312
orzeczono jak w sentencji
wyroku.
========================================