Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 5 grudnia 2002 r., III CZP 75/02
Sędzia SN Iwona Koper (przewodniczący)
Sędzia SN Bronisław Czech
Sędzia SN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Jana B. przeciwko Samodzielnemu
Publicznemu Centralnemu Szpitalowi Klinicznemu w W. oraz Skarbowi Państwa,
Ministrowi Zdrowia o ustalenie i zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 5 grudnia 2002 r., przy udziale prokuratora Prokuratury
Krajowej Iwony Kaszczyszyn, zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd
Okręgowy w Warszawie postanowieniem z dnia 22 kwietnia 2002 r.:
" Czy z chwilą przekształcenia szpitala klinicznego, działającego jako
jednostka budżetowa, w samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej w
rozumieniu przepisów art. 43a-43g w związku z art. 35 b ustawy z dnia 30 sierpnia
1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz.U. Nr 91, poz. 408 ze zm.),w brzmieniu
obowiązującym po wejściu w życie ustawy z dnia 10 grudnia 1998 r. o zmianie
ustaw: o zakładach opieki zdrowotnej, o zawodzie lekarza, o zawodach pielęgniarki
i położnej, o szkolnictwie wyższym oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U.
Nr 162, poz. 1115) – zobowiązania z tytułu odpowiedzialności deliktowej powstałe w
związku z działalnością tego szpitala klinicznego przed jego przekształceniem,
pozostają zobowiązaniami Skarbu Państwa, czy też stają się zobowiązaniami nowo
powstałego samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej ?"
podjął uchwałę:
Zobowiązania z tytułu odpowiedzialności deliktowej powstałe w związku
z działalnością szpitala klinicznego – jednostki budżetowej – pozostają
zobowiązaniami Skarbu Państwa po przekształceniu tego szpitala w
samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej w rozumieniu art. 35b ustawy
z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz.U. Nr 91, poz. 408
ze zm.).
Uzasadnienie
Powód po ostatecznym sprecyzowaniu powództwa wniósł o zasądzenie od
Skarbu Państwa – Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej (obecnie: Ministra Zdrowia)
i Samodzielnego Publicznego Centralnego Szpitala Klinicznego w W. kwoty 20 000
zł „tytułem odszkodowania” i kwoty 9000 zł „tytułem zadośćuczynienia za doznaną
krzywdę”. Kwot tych powód dochodził w związku z zarażeniem się wirusem
żółtaczki typu B podczas pobytu w Centralnym Szpitalu Klinicznym w W. w okresie
od dnia 23 stycznia do dnia 11 lutego 1991 r.
Początkowo powód pozwał Centralny Szpital Kliniczny w W., a w istocie Skarb
Państwa – Centralny Szpital Kliniczny w W. Do obecnego ukształtowania procesu
po stronie pozwanej doszło w następstwie przekształcenia Centralnego Szpitala
Klinicznego w W. w Samodzielny Publiczny Centralny Szpital Kliniczny w W.; wpis
Samodzielnego Publicznego Centralnego Szpitala Klinicznego w W. do rejestru
publicznych zakładów opieki zdrowotnej nastąpił w dniu 29 stycznia 1999 r.
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 13 listopada 2001 r. – wstępnym co do
pozwanego Skarbu Państwa – Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej i częściowym
co do pozwanego Samodzielnego Publicznego Centralnego Szpitala Klinicznego w
W. – uznał roszczenie powoda za usprawiedliwione co do zasady wobec Skarbu
Państwa – Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej i oddalił powództwo co do
Samodzielnego Publicznego Centralnego Szpitala Klinicznego w W.
Początkowo powód skarżył apelacją zarówno wyrok wstępny, jak i częściowy,
następnie jednak cofnął apelację w odniesieniu do wyroku wstępnego. W apelacji
podniósł w szczególności zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. oraz art. 526 k.c. W
jej uzasadnieniu podkreślił, że Sąd Rejonowy nie ustalił, jak ukształtowana została
odpowiedzialność za zobowiązania powstałe w związku z działalnością Centralnego
Szpitala Klinicznego w W. przed dniem 29 stycznia 1999 r. Jego zdaniem, w
okolicznościach sprawy możliwy jest do obrony pogląd, według którego za
zobowiązania te ponoszą na podstawie art. 526 k.c. solidarną odpowiedzialność
Skarb Państwa – Minister Zdrowia i Samodzielny Publiczny Centralny Szpital
Kliniczny w W.
Przy rozpoznawaniu apelacji Sądowi Okręgowemu nasunęło się przytoczone
wyżej zagadnienie prawne. U jego źródeł leży w szczególności, z jednej strony,
przepis art. 19 ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. o zmianie ustawy o zakładach
opieki zdrowotnej oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 661
ze zm.– dalej: "ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r."), przewidujący, ujmując rzecz
ogólnie, pozostanie dotychczasowych zobowiązań szpitali klinicznych
zobowiązaniami Skarbu Państwa, i przepis art. 40 § 1 k.c., według którego
państwowe osoby prawne nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania Skarbu
Państwa, a z drugiej strony, niezamieszczenie w ustawie z dnia 10 grudnia 1998 r.
o zmianie ustaw: o zakładach opieki zdrowotnej, o zawodzie lekarza, o zawodach
pielęgniarki i położnej, o szkolnictwie wyższym oraz o zmianie niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1115 – dalej: "ustawa z dnia 10 grudnia 1998 r.")
odpowiednika art. 19 ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r., zawarcie natomiast w
zarządzeniu nr 2/98 Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 4 grudnia 1998 r. w
sprawie przekształcenia Centralnego Szpitala Klinicznego w Warszawie w
Samodzielny Publiczny Centralny Szpital Kliniczny w Warszawie postanowienia o
następstwie prawnym tego ostatniego podmiotu względem jednostki
przekształconej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Artykuł 63 ust. 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki
zdrowotnej (Dz.U. Nr 91, poz. 408 ze zm. – dalej "u.z.o.z.") w brzmieniu ustawy z
dnia 20 czerwca 1997 r. nadawał szpitalowi klinicznemu status jednostki
organizacyjnej państwowej uczelni medycznej lub państwowej uczelni prowadzącej
działalność dydaktyczną i badawczą w dziedzinie nauk medycznych. Artykuł 18
ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. w pierwotnym brzmieniu postanawiał, że z dniem
wejścia w życie tej ustawy, tj. w dniu 1 stycznia 1998 r. – w zakresie obejmującym
ów przepis – grunty stanowiące własność Skarbu Państwa lub gminy będące w
posiadaniu szpitali klinicznych staną się przedmiotem użytkowania wieczystego
państwowej uczelni medycznej lub państwowej uczelni prowadzącej działalność
dydaktyczną i badawczą w dziedzinie nauk medycznych, a budynki, urządzenia
oraz inne składniki mienia szpitala klinicznego – własnością państwowej uczelni
medycznej lub państwowej uczelni prowadzącej działalność dydaktyczna i
badawczą w dziedzinie nauk medycznych. Z kolei art. 19 ustawy z dnia 20 czerwca
1997 r. w pierwotnym brzmieniu przewidywał, że zobowiązania szpitali klinicznych,
które powstały przed dniem wejścia w życie ustawy, pozostaną zobowiązaniami
Skarbu Państwa.
Wysiłek ustawodawcy włożony w opracowanie przepisów art. 18 i 19 ustawy z
dnia 20 czerwca 1997 r. okazał się jednak zbędny, obu bowiem tym przepisom
nadano nową treść na podstawie ustawy z dnia 4 grudnia 1997 r. zmieniającej
ustawę o zmianie ustawy o zakładach opieki zdrowotnej oraz o zmianie niektórych
innych ustaw (Dz.U. Nr 158, poz. 1041) – z mocą od dnia 24 grudnia 1997 r., a więc
jeszcze przed ich wejściem życie. Znowelizowany art. 18 wskazywał jako datę
nabycia użytkowania wieczystego i własności przez państwową uczelnię medyczną
lub państwową uczelnię prowadzącą działalność dydaktyczną i badawczą w
dziedzinie nauk medycznych dzień przejęcia przez nią szpitala klinicznego.
Podobnie, znowelizowany art. 19 określał jako zobowiązania Skarbu Państwa
zobowiązania szpitali klinicznych powstałe przed dniem przejęcia szpitala
klinicznego przez państwową uczelnię medyczną lub państwową uczelnię
prowadzącą działalność dydaktyczną i badawczą w dziedzinie nauk medycznych.
Według art. 21 ust. 3 i ust. 4 omawianej ustawy w brzmieniu ustawy nowelizującej,
Minister Zdrowia i Opieki Społecznej w porozumieniu z rektorem państwowej
uczelni medycznej lub państwowej uczelni prowadzącej działalność dydaktyczną i
badawczą w dziedzinie nauk medycznych miał określić w drodze zarządzenia
sposób, tryb i termin przejęcia szpitala klinicznego przez każdą z uczelni; termin ten
nie mógł być wyznaczony na dzień późniejszy niż dzień 31 grudnia 1998 r.
Zbędny okazał się również trud przedstawionej nowelizacji art. 18 i 19 ustawy
z dnia 20 czerwca 1997 r. W ustawie z dnia 10 grudnia 1998 r., która weszła w
życie dnia 30 grudnia 1998 r., przyjęto nowe założenie; zrezygnowano z nadania
szpitalom klinicznym statusu jednostek organizacyjnych państwowych uczelni
medycznych lub państwowych uczelni prowadzących działalność dydaktyczną i
badawczą w dziedzinie nauk medycznych, a szpitale te postanowiono przekształcić
w samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej w rozumieniu art. 35b u.z.o.z.,
czyli w jednostki mające od chwili wpisu do sądowego rejestru publicznych
zakładów opieki zdrowotnej osobowość prawną. Zmiana ta zmierzała do
dostosowania uregulowań ustawy o zakładach opieki zdrowotnej do rozwiązań
ustawy z dnia 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (Dz.U.
Nr 28, poz. 153 ze zm.), której art. 57 w brzmieniu obowiązującym od dnia 1
stycznia 1999 r. przewidywał, że kasy chorych zawierają umowy ze szpitalami
będącymi samodzielnymi publicznymi lub niepublicznymi zakładami opieki
zdrowotnej w rozumieniu ustawy o zakładach opieki zdrowotnej, a zatem nie
obejmował szpitali mających status jednostek organizacyjnych uczelni
państwowych. Ustawą z dnia 10 grudnia 1998 r. dodano nowy przepis do art. 14
ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. (ust. 2), zgodnie z którym Minister Zdrowia i
Opieki Społecznej do dnia 15 grudnia 1998 r. przekształci szpital kliniczny będący
publicznym zakładem opieki zdrowotnej w samodzielny publiczny zakład opieki
zdrowotnej, o którym mowa w art. 35b u.z.o.z. Jednocześnie ustawa ta wprowadziła
do ustawy o zakładach opieki zdrowotnej w miejsce dawnego nowy rozdział o
szpitalach klinicznych (art. 43a – 43g) oraz uchyliła art. 18 i 19 ustawy z dnia 20
czerwca 1997 r.
Zarządzenie nr 2/98 Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 4 grudnia
1998 r. w sprawie przekształcenia Centralnego Szpitala Klinicznego w W.,
będącego jednostką budżetową (zob. art. 35c u.z.o.z.), w Samodzielny Publiczny
Centralny Szpital Kliniczny w W. jest aktem, który ma na względzie art. 14 ust. 2
ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. W związku z tym, że data wymieniona w tym
przepisie jest wcześniejsza od daty ogłoszenia i wejścia w życie statuującej go
ustawy z dnia 10 grudnia 1998 r., celu tego przepisu należy się dopatrywać w
sankcjonowaniu podjętych wcześniej, dostosowanych do założeń ustawy z dnia 10
grudnia 1998 r. aktów przekształcenia szpitali klinicznych (zob. też art. 77 ustawy z
dnia 24 lipca 1998 r. o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje
organów administracji publicznej – w związku z reformą ustrojową państwa, Dz.U.
Nr 106, poz. 668, nowelizujący ustawę o zakładach opieki zdrowotnej z dniem 1
stycznia 1999 r.). Artykuł 19 ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. nie mógł mieć zatem
zastosowania do przekształcenia dokonanego wymienionym zarządzeniem,
zakładał bowiem przejęcie szpitala klinicznego przez państwową uczelnię, a
przepisy o tym przejęciu nie zostały wobec zmiany modelu reorganizacji szpitali
klinicznych wykonane przed ich uchyleniem.
Niemniej nieistnienie po dniu 30 grudnia 1998 r. odpowiednika art. 19 ustawy z
dnia 20 czerwca 1997 r. nie dawało podstaw do przyjęcia, że zobowiązania z tytułu
odpowiedzialności deliktowej powstałe w związku z działalnością szpitala
klinicznego – jednostki budżetowej – z chwilą przekształcenia tego szpitala w
samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej w rozumieniu art. 35b u.z.o.z.
przeszły ze Skarbu Państwa na ten zakład. Samo nieistnienie przepisu o podobnej
treści nie wystarczało do wywołania skutku w postaci przejścia zobowiązań Skarbu
Państwa związanych z działalnością szpitala klinicznego – jednostki budżetowej –
na powstały w wyniku jego przekształcenia samodzielny publiczny zakład opieki
zdrowotnej.
Byłoby inaczej, gdyby przekształcenie to można było ująć jako sukcesję
uniwersalną. Jakkolwiek zmiana formy prawnej prowadzenia szpitala klinicznego, tj.
zastąpienie Skarbu Państwa – publicznego zakładu opieki zdrowotnej (jednostki
budżetowej) mającym osobowość prawną samodzielnym publicznym zakładem
opieki zdrowotnej, przypomina inne przypadki zmiany formy prawnej prowadzenia
określonej działalności, które są ujmowane w kategoriach sukcesji uniwersalnej (np.
przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w spółkę; zob. art. 1.1 ustawy z
dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji, jedn. tekst Dz.U. z 2002 r.
Nr 171, poz. 1397), to jednak w odniesieniu do przekształceń polegających na
zastąpieniu osobą prawną państwowej jednostki organizacyjnej nie mającej
osobowości prawnej w zasadzie odrzuca się konstrukcję sukcesji uniwersalnej.
Automatyczne przejście w każdym przypadku takiego przekształcenia wszystkich
zobowiązań związanych z działalnością jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa
na nowo powstałą osobę prawną byłoby na ogół nie do pogodzenia z celami
reorganizacji polegającej na wspomnianych przekształceniach (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 9 czerwca 1999 r., III CZP 11/99, OSNC 2000, nr 1, poz. 2,
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1999, II CKN 511/96, nie publ., wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 2001 r., I CKN 561/99, nie publ., wyrok
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 27 czerwca 2000 r., K 20/99, OTK Zbiór
Urzędowy 2000, nr 5, poz. 140, wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 5 czerwca
2001 r., K 18/00, OTK Zbiór Urzędowy 2001, nr 5, poz. 118). Według tego
stanowiska, przejście określonych zobowiązań związanych z działalnością
przekształconej państwowej jednostki organizacyjnej na nowo powstałą osobę
prawną wymaga więc szczególnej podstawy w ustawie.
Przepis art. 19 ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. pozostawał w ścisłym
związku z art. 18 tej ustawy. Można sądzić, że celem ustanowienia art. 19 było
jednoznaczne usunięcie wątpliwości, jakie mógłby wywoływać sam art. 18; czy
przewidziane w nim „uwłaszczenie” państwowych uczelni medycznych lub
państwowych uczelni prowadzących działalność dydaktyczną i badawczą w
dziedzinie nauk medycznych nie uzasadnia także przejęcie przez uczelnie
zobowiązań związanych z działalnością przejmowanych szpitali. O podobną
wątpliwość trudniej na tle rozwiązania przewidującego przekształcenie przez
Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej szpitali klinicznych będących publicznymi
zakładami opieki zdrowotnej w samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej w
rozumieniu art. 35b u.z.o.z. (por. art. 53 u.z.o.z. w brzmieniu ustawy z dnia 20
czerwca 1997 r.).
Skutek w postaci przejścia zobowiązań Skarbu Państwa związanych z
działalnością szpitala klinicznego – jednostki budżetowej – na powstały w wyniku
jego przekształcenia samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej mógłby zatem
nastąpić, gdyby został wyraźnie przewidziany w ustawie. Pomijając zobowiązania
pracownicze (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 2000 r., III ZP 16/00,
OSNAPUS 2000, nr 23, poz. 847 i dotyczące jej wypowiedzi piśmiennictwa), brak
jednak przepisu przewidującego taki skutek, w szczególności w odniesieniu do
objętych rozpatrywanym zagadnieniem prawnym zobowiązań z tytułu
odpowiedzialności deliktowej. Samo zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki
Społecznej z dnia 4 grudnia 1998 r. w sprawie przekształcenia Centralnego Szpitala
Klinicznego w W. – jednostki budżetowej w Samodzielny Publiczny Centralny
Szpital Kliniczny w W. nie mogło zatem spowodować przejścia na Samodzielny
Publiczny Centralny Szpital Kliniczny zobowiązań związanych z działalnością
Centralnego Szpitala Klinicznego – jednostki budżetowej (zob. wyrok Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 27 czerwca 2000 r., K 20/99, OTK Zbiór Urzędowy 2000, nr
5, poz. 140).
Nie ma także przepisu, który, zakładając, że zobowiązania związane z
działalnością szpitali klinicznych – jednostek budżetowych – pozostają
zobowiązaniami Skarbu Państwa, przewidywałby za te zobowiązania również
odpowiedzialność samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej. W
konsekwencji w odniesieniu do Samodzielnego Publicznego Centralnego Szpitala
Klinicznego w związku z zobowiązaniami Skarbu Państwa wynikłymi z działalności
Centralnego Szpitala Klinicznego znajdowała zastosowanie reguła wyrażona w art.
40 § 1 zdanie pierwsze k.c., wykluczająca odpowiedzialność Samodzielnego
Publicznego Centralnego Szpitala Klinicznego za te zobowiązania.
Odpowiedzialności Samodzielnego Publicznego Centralnego Szpitala
Klinicznego za rozpatrywane zobowiązania Skarbu Państwa solidarnie ze Skarbem
Państwa nie uzasadnia także art. 526 k.c. Samodzielny Publiczny Centralny Szpital
Kliniczny nabył z chwilą uzyskania osobowości prawnej, tj. w dniu wpisu do
sądowego rejestru publicznych zakładów opieki zdrowotnej, określone prawa do
zespołu składników majątkowych stanowiących bazę działalności prowadzonej
uprzednio przez Centralny Szpital Kliniczny w następstwie zarządzenia Ministra
Zdrowia i Opieki Społecznej. Tymczasem art. 526 k.c. przewidzianą w nim
odpowiedzialność łączy niewątpliwie tylko z nabyciem w drodze czynności prawnej
(pod tytułem szczególnym). Już więc ta okoliczność jednoznacznie wyklucza
zastosowanie tego przepisu do nabycia będącego następstwem takiego aktu, jak
wymienione zarządzenie.
Z przytoczonych powodów przedstawione zagadnienie prawne rozstrzygnięto,
jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).