Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 21 stycznia 2003 r.
I PK 21/02
Stwierdzenie przez sąd pracy, że roszczenia nie podlegają rozpoznaniu w
postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy, nie uzasadnia
oddalenia powództwa, lecz nakazuje przekazanie sprawy do rozpoznania w
postępowaniu procesowym „zwykłym”.
Przewodniczący SSN Herbert Szurgacz, Sędziowie SN: Beata Gudowska
(sprawozdawca), Roman Kuczyński.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 21 stycznia 2003 r.
sprawy z powództwa Zofii W. przeciwko Biuru Podróży „U." w W. - Jana M. o wyna-
grodzenie i inne roszczenia, na skutek kasacji powódki od wyroku Sądu Apelacyjne-
go w Warszawie z dnia 11 lipca 2001 r. [...]
1. u c h y l i ł zaskarżony wyrok w części uwzględniającej apelację pozwa-
nego co do roszczeń powódki o zapłatę kwot 6.800 zł tytułem zwrotu kosztów mate-
riałów budowlanych oraz 3.162 zł tytułem zwrotu kosztów paliwa i narzędzi, zasą-
dzonych wyrokiem Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia
15 grudnia 2000 r. i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w War-
szawie do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi orzeczenie o kosz-
tach postępowania kasacyjnego,
2. w pozostałym zakresie kasację oddalił.
U z a s a d n i e n i e
Zofia W. domagała się od Jana M., właściciela Biura Podróży „U.” w W. za-
płaty kwoty 8.100 zł tytułem wynagrodzenia za cztery i pół miesiąca pracy oraz 6.800
zł jako zwrotu udzielonej mu pożyczki. Ostatecznie, po zmianach powództwa i prze-
kazaniu roszczenia cywilnego właściwemu sądowi, Sąd Okręgowy w Warszawie wy-
rokiem z dnia 15 grudnia 2000 r. zasądził od pozwanego na jej rzecz kwotę 7.653 zł
tytułem wynagrodzenia za pracę w okresie od dnia 15 maja do dnia 30 września
2
1997 r., kwotę 6.800 zł tytułem zwrotu kosztów za materiały budowlane, kwotę 3.162
zł tytułem zwrotu kosztów paliwa i narzędzi, kwotę 1.112. zł tytułem kosztów wyży-
wienia własnego oraz kwotę 2.008 zł tytułem kosztów wyżywienia młodzieży i perso-
nelu - wszystkie z ustawowymi odsetkami od dnia 26 stycznia 1998 r.
Sąd oddalił powództwo o wypłacenie diet i umorzył postępowanie w części
dotyczącej zwrotu kosztów zakwaterowania. Sąd pierwszej instancji ustalił, że mię-
dzy powódką a właścicielem Biura Podróży „U.” została w dniu 14 maja 1997 r. za-
warta umowa o pracę na czas określony, do dnia 30 września 1997 r. Powódka miała
świadczyć pracę w Centrum Rozrywki Wakacyjnej w S. jako kierownik gastronomii za
miesięcznym wynagrodzeniem w kwocie brutto 1.800 zł. Pozwany zobowiązał się do
zakwaterowania jej w miejscu świadczenia pracy oraz do pokrycia kosztów jednego
posiłku dziennie. Powódka świadczyła pracę od dnia ustanowionego w umowie do
dnia 15 lipca 1997 r., do dnia likwidacji działalności przez pracodawcę. Podczas
świadczenia pracy, na prośbę pracodawcy, powódka ponosiła koszty materiałów bu-
dowlanych niezbędnych do budowy Centrum Rozrywki oraz opłacała paliwo i zakupy
narzędzi. Ponadto poniosła koszty wyżywienia własnego i młodzieży pomagającej
przy budowie. Mimo zobowiązania, powód tytułem wynagrodzenia i zwrotu wydatków
wpłacił powódce w toku procesu tylko 447 zł.
Na skutek apelacji pozwanego, Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Warszawie wyrokiem z dnia 11 lipca 2001 r. zmienił zaskarżony wy-
rok i oddalił powództwo co do kwot 6.800 zł, 3.162 zł, 1.112. zł i 2.008 zł, a w pozo-
stałym zakresie apelację oddalił. Sąd drugiej instancji odmiennie ocenił materiał do-
wodowy zebrany w sprawie, podnosząc, że roszczenia o te kwoty nie zostały przez
powódkę dostatecznie sprecyzowane ani udowodnione. Wydatki objęte tymi kwotami
Sąd określił jako roszenia nie wynikające z umowy o pracę, lecz mające charakter
cywilny, „których powódka może dochodzić w drodze powództwa cywilnego”.
W kasacji powódki, opartej na podstawie naruszenia przepisów postępowania
- art. 386 § 1 k.p.c., art. 382 k.p.c., art. 233 § 1 k.p.c. i art. 13 ust. 1 k.p.c. w związku
z art. 476 § 1 pkt 1 oraz art. 200 k.p.c. - jej pełnomocnik zarzucił przede wszystkim,
że Sąd Apelacyjny, przy założeniu, iż oddalone roszczenia nie pozostają w związku z
umową o pracę, rozpoznał je w niewłaściwym trybie, równocześnie twierdząc, że
mogą być - mimo to - dochodzone w trybie właściwym. Przy ich oddaleniu natomiast
dokonał odmiennych ustaleń od poczynionych przez Sąd pierwszej instancji, z naru-
3
szeniem art. 382 k.p.c., zdaniem skarżącej, dowolnie i pobieżnie oceniwszy materiał
dowodowy zebrany przez ten Sąd.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpoznanie kasacji wymaga odpowiedzi na pytanie, czy sformułowane przez
powódkę żądanie w sensie ogólnym mieści się w ramach stosunku pracy i może być
wywiedzione z praw objętych treścią zawartej przez nią umowy lub treścią stosunku
pracy. Chodzi o to, czy Sąd Apelacyjny miał rację, kwalifikując wszystkie (poza rosz-
czeniem o wynagrodzenie) roszczenia powódki jako niezwiązane ze stosunkiem
pracy. Rozstrzygnięcie tej kwestii dotyka nie tylko podniesionego w kasacji zagad-
nienia konkurencji postępowań odrębnych, lecz także powagi rzeczy osądzonej wy-
roku wydanego przez sąd pracy i jej skutków dla dochodzenia roszczeń w procesie
cywilnym „zwykłym”, na którego drogę kierował powódkę Sąd Apelacyjny. Kolejne
zagadnienie wynika z pytania, czy roszczenie takie zasługuje na uwzględnienie ze
względu na stan faktyczny sprawy i jego ocenę dokonaną przez Sąd drugiej instancji.
Zgodnie z art. 476 § 1 pkt 1 k.p.c., sprawy z zakresu prawa pracy - rozpozna-
wane, stosownie do art. 459 k.p.c., według przepisów postępowania zawartych w
dziale III tytułu VII księgi pierwszej Kodeksu postępowania cywilnego, regulujących
postępowania odrębne - obejmują roszczenia ze stosunku pracy oraz roszczenia z
nim związane. Sprawami ze stosunku pracy są sprawy, w których podstawą docho-
dzonego roszczenia jest niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania wy-
nikającego z umowy o pracę lub z przepisów prawa pracy, w tym również z po-
nadzakładowego układu zbiorowego lub regulacji zakładowych. Sprawami związa-
nymi ze stosunkiem pracy są natomiast sprawy, w których podstawa prawna wynika
nie z bezpośredniej realizacji praw i obowiązków stron stosunku pracy, lecz z innych
ustawowych lub umownych obowiązków zakładu pracy wobec pracownika. W ocenie
Sądu Najwyższego, żądania zgłaszane przez powódkę nie mogą być traktowane z
tego punktu widzenia jednolicie. Inaczej należy kwalifikować te, które dotyczą wyna-
grodzenia i zwrotu kosztów wyżywienia, oczywiście związanych z realizacją jej pra-
cowniczych obowiązków w miejscu świadczenia pracy poza siedzibą pracodawcy i
mieszczących się w ramach stosunku pracy w ujęciu art. 476 k.p.c., co do których
Sąd drugiej instancji nie miał podstaw do zastosowania art. 464 § 1 k.p.c., a inaczej
dochodzone przez powódkę koszty poniesione na budowę i organizację jej przyszłe-
4
go miejsca pracy, jak też pokrywania wydatków na wyżywienie młodzieży pomocnej
przy budowie.
Sprawy zainicjowane zgłoszonymi przez powódkę roszczeniami o zwrot wy-
datków na materiały budowlane, paliwo i narzędzia nie mogą być zakwalifikowane
jako sprawy przewidziane w art. 476 pkt 1 k.p.c. Należy zważyć, że łącząca strony
umowa o pracę nie przenosiła na powódkę należącego do pracodawcy obowiązku
ponoszenia dochodzonych kosztów. Obowiązków takich nie przewidują również
przepisy prawa pracy, nakazujące pracownikowi wykonywanie pracy sumiennie i sta-
rannie oraz stosowanie się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, nie-
sprzecznych z przepisami prawa lub umową o pracę (art. 100 k.p.). Tak więc rosz-
czenia o zwrot dochodzonych kwot nie mogą być uznane za roszczenia ze stosunku
pracy. Roszczeń tych nie można także potraktować jako związanych ze stosunkiem
pracy. Wprawdzie nie jest wykluczone stanowisko, że zasadnicze znaczenie dla ta-
kich roszczeń, przesądzające o ich związku ze stosunkiem pracy, ma element pod-
miotowy, tj. relacja zachodząca między pracownikiem i pracodawcą, oraz że każdy
spór między stronami stosunku pracy jest dochodzeniem roszczeń związanych ze
stosunkiem pracy, to jednak pogląd ten należy odrzucić, pomija on bowiem przesłan-
kę przedmiotową i nie uwzględnia tego, że między zgłoszonym roszczeniem a treścią
stosunku łączącego te strony nie zachodzi żadne powiązanie; powstają jedynie „przy
okazji” istnienia stosunku pracy, bez łączności z tym stosunkiem, co oznacza, że
roszczenia takie mogłyby powstać bez względu na istniejący stosunek pracy (por.
orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 1978 r., I PZP 36/78, OSPiKA 1979
nr 6, poz. 101, z dnia 5 sierpnia 1986 r., III PZP 48/86, OSNCP 1987 nr 7, poz. 9, z
dnia 17 lipca 1987 r., III PZP 27/87, OSNCP 1998 nr 10, poz. 140 oraz z dnia 3 lute-
go 1989 r., III PZP 54/88, OSNCP 1990 nr 2-3, poz. 39).
Z oczywistych względów roszczenia powódki nie mogą być również uznane za
należące do roszczeń, o których mowa w art. 476 § 1 pkt 2 i 3 k.p.c. W tej sytuacji,
zważywszy na bezumowne źródło roszczeń powódki, brak zobowiązania jej do
świadczeń dokonywanych przy okazji wykonywania obowiązków nałożonych umową
o pracę, a także brak innej podstawy prawnej, należy potraktować je jako roszczenia
mogące wynikać z bezpodstawnego wzbogacenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z
29 stycznia 1975 r., III PRN 67/74, OSNCP 1975 nr 7-8, poz. 123). Należy przy tym
wyraźnie podkreślić, że roszczenia te różnią się od roszczeń o zwrot kosztów zakupu
na rachunek pracownika i używania własnych narzędzi czy odzieży roboczej, czyli
5
tzw. pracowniczych roszczeń kompensacyjnych, powstających w toku wykonywania
podstawowych obowiązków pracowniczych i w związku ze świadczeniem pracy (por.
orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 1959 r., 3 CR 18/59, OSPiKA 1960
nr 5, poz. 117 i z dnia 29 stycznia 1975 r., II PRN 67/74, OSNCP 1975 nr 7-8, poz.
123).
W tym stanie rzeczy uzasadniony jest wniosek, że sprawa wszczęta przez
powódkę w omawianym zakresie nie należy do spraw rozpoznawanych w postępo-
waniu przewidzianym dla spraw z zakresu prawa pracy. Zgodnie jednak z utrwalo-
nym orzecznictwem, rozpoznanie w pierwszej instancji sprawy z zakresu prawa cy-
wilnego przez sąd pracy w postępowaniu odrębnym przewidzianym dla spraw z za-
kresu prawa pracy (lub odwrotnie) nie powoduje nieważności postępowania, chyba
że pogwałcone zostały przepisy, z których naruszeniem ustawa wiąże skutek nie-
ważności; nie jest ono też samo przez się uchybieniem procesowym mającym wpływ
na wynik sprawy, chyba że naruszone zostały takie przepisy, których pogwałcenie
miało wpływ na wynik sprawy (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 2 października
1986 r., III PZP 57/86, OSNCP 1987 nr 10, poz. 152 oraz z dnia 24 listopada 1993 r.,
II PZP 3/93, OSP 1994 nr 10, poz. 192). Skarżąca zresztą nie oparła kasacji na pod-
stawie naruszeń tych przepisów postępowania, lecz trafnie podniosła brak konse-
kwencji Sądu Apelacyjnego, który przy zakwalifikowaniu tych roszczeń powódki jako
cywilnoprawne w znaczeniu ścisłym i z tego powodu - nie odnosząc się do nich me-
rytorycznie w uzasadnieniu wyroku - objął je orzeczeniem oddalającym, przy zmianie
wyroku Sądu pierwszej instancji. Oczywiste jest, że wyrok w odniesieniu do tych
roszczeń ma powagę rzeczy osądzonej, co przekreśla możliwość dochodzenia ich w
drodze wskazanej przez Sąd Apelacyjny.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok w części
uwzględniającej apelację pozwanego co do roszczeń o zapłatę kwot 6.800 zł i 3.162
zł, obejmujących dochodzone wydatki na materiały budowlane, paliwo i narzędzia
(art. 39313
k.p.c.).
W pozostałym zakresie kasacja jest bezzasadna. Sąd drugiej instancji odniósł
się merytorycznie do dwu roszczeń powódki: związanego ze stosunkiem pracy rosz-
czenia o zwrot wydatków na własne wyżywienie w miejscu świadczenia pracy oraz
nie wynikającego ze stosunku pracy roszczenia o zwrot wydatków na wyżywienie
młodzieży i personelu pomocnych przy budowie Centrum Rozrywki Wakacyjnej, a
następnie trafnie - co do obydwu - stwierdził, że nie zostały udowodnione. Powódka
6
zresztą nie przedstawiła żadnych dowodów pokrycia tych kosztów nie tylko w postaci
dokumentów, lecz nawet przyznała, że nikt faktu ich pokrycia nie może potwierdzić
[...].
W tym zakresie kasacja została zatem oddalona (art. 39312
k.p.c.).
========================================