Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 30 stycznia 2003 r., V CKN 1626/00
Po ogłoszeniu orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z
Konstytucją przepisu art. 2 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. o
zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych (Dz.U. Nr 99, poz.
486) Polski Związek Działkowców nie może skutecznie dochodzić
zobowiązania gminy do oddania mu nieodpłatnie w użytkowanie wieczyste
gruntów wchodzących w skład pracowniczych ogrodów działkowych.
Sędzia SN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Barbara Myszka
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Polskiego Związku Działkowców –
Zarządu Okręgowego w W. przeciwko Gminie W. – Zarządowi Miasta W. o
ustalenie, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 30 stycznia 2003 r. na rozprawie
kasacji strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 16
lutego 2000 r.
oddalił kasację.
Uzasadnienie
Z bezspornego stanu faktycznego sprawy wynika, że w rejestrze pracowniczych
ogrodów działkowych, prowadzonym przez Krajową Radę Polskiego Związku
Działkowców, figuruje – istniejący od 1969 r. – Pracowniczy Ogród Działkowy „B.”,
położony w W. W sierpniu i listopadzie 1996 r. powód zwracał się do pozwanej
Gminy o przekazanie mu – na podstawie art. 2 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. o
zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych (Dz.U. Nr 99, poz. 486,
dalej: "ustawa z dnia 23 czerwca 1995 r.") – nieodpłatnie w użytkowanie wieczyste
gruntów wchodzących w skład tego ogrodu. Uchwałą z dnia 8 maja 1998 r.,
pozwana odmówiła oddania tych gruntów w użytkowanie wieczyste, ponieważ
powód nie przedstawił decyzji administracyjnej stwierdzającej, że jest ich
użytkownikiem. Wojewoda W. dnia 19 czerwca 1998 r. stwierdził nieważność tej
uchwały, uznając, że grunty należące do Pracowniczego Ogrodu Działkowego „B.”
od chwili jego rejestracji są w nieprzerwanym użytkowaniu powoda.
Sąd Okręgowy we Wrocławiu, opierając się na przedstawionym stanie
faktycznym, wyrokiem z dnia 29 września 1999 r. zobowiązał pozwaną Gminę do
złożenia oświadczenia woli, że przekazuje powodowi nieodpłatnie w użytkowanie
wieczyste szczegółowo oznaczone w sentencji wyroku działki gruntu, wchodzące w
skład Pracowniczego Ogrodu Działkowego „B.”. Jako podstawę prawną
rozstrzygnięcia wskazał art. 2 ust.1 i 7 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r., uznając,
że powód spełnił wszystkie przesłanki określone w tym przepisie. Zdaniem Sądu,
pojęcie „użytkowanie gruntów” zawarte art. 2 ust. 1 tej ustawy oznacza stan
faktyczny, a nie użytkowanie w rozumieniu kodeksu cywilnego, nie ma zatem
podstaw, aby uzależniać uwzględnienie roszczenia powoda, opartego na
przytoczonym przepisie, od przedstawienia umowy bądź decyzji o oddaniu gruntów
w użytkowanie.
Wyrok zaskarżyła apelacją pozwana, zarzucając naruszenie art. 2 powołanej
ustawy przez uwzględnienie powództwa, mimo że powód nie wykazał, iż posiada
tytuł prawny do gruntów.
Sąd Apelacyjny zaskarżonym wyrokiem zmienił orzeczenie Sądu pierwszej
instancji i oddalił powództwo, uznając, że w art. 2 ustawy pojęcie „użytkowanie
gruntów” oznacza ograniczone prawo rzeczowe, które powstaje na podstawie
umowy albo decyzji administracyjnej. Powód, aby spełnić konieczną przesłankę
uzasadniającą dochodzone roszczenie, powinien zatem wykazać, że włada
gruntami na podstawie jednego z tych tytułów prawnych.
W kasacji opartej na pierwszej podstawie z art. 3931
k.p.c. powód zarzucił
naruszenie art. 4 k.c., art. 33 ustawy z dnia 6 maja 1981 r. o pracowniczych
ogrodach działkowych (Dz.U. Nr 12, poz. 58 ze zm.) i art. 2 ustawy z dnia 23
czerwca 1995 r. przez ich niezastosowanie oraz naruszenie art. 245 § 1 k.c. przez
ich niewłaściwe zastosowanie. Powołując się na tę podstawę wniósł o zmianę
zaskarżonego wyroku i oddalenie apelacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy ma wyrok Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 20 lutego 2002 r., K 39/00 (OTK-A 2002, nr 1, poz. 4),
którym Trybunał powtórnie – po oddaleniu przez Sejm wyroku z dnia 20 listopada
1996 r., K 27/95 (OTK Zbiór Urzędowy 1996, nr 1, poz. 50) – orzekł, że art. 2 ust. 1 i
3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. jest niezgodny z art. 165 ust. 1 oraz art. 167
ust. 1, 2 i 3 Konstytucji.
Trybunał Konstytucyjny uznał, że rozciągnięcie „uwłaszczenia” nieruchomościami
jednostek samorządu terytorialnego – stanowiącymi część mienia służącego
zaspakajaniu potrzeb ogólnospołecznych – na Polski Związek Działkowców i to na
preferencyjnych warunkach, powoduje nieuzasadnione konstytucyjnie ograniczenie
potencjalnych dochodów tych jednostek z majątku stanowiącego ich własność.
Podkreślił, że wprowadzenie odrębnych od ogólnych zasad dysponowania
nieruchomościami stanowiącymi własność podmiotów realizujących ważne cele
publiczne, jest nieuprawnione, zwłaszcza, że nie jest to konieczne dla prawidłowego
realizowania celów związanych z prowadzeniem pracowniczych ogrodów
działkowych. Ustawodawca nie może – stwierdził Trybunał – bez konstytucyjnie
uzasadnionych powodów, wprowadzać rozwiązań prawnych, które ograniczałyby
podmiotowość samorządu terytorialnego i godziłby w istotę własności komunalnej.
Przepis art. 2 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. – zgodnie z art. 190 ust.
3 Konstytucji – utracił moc z dniem 6 marca 2002 r. (Dz.U. Nr 18, poz. 184), a więc
po wydaniu zaskarżonego wyroku. Utrata mocy obowiązywania przez przytoczony
przepis przed zakończeniem procesu, którego przedmiotem jest roszczenie oparte
na tym przepisie, wymaga rozważenia, jaki wpływ ma orzeczenie Trybunału
Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją na toczące się postępowanie
sądowe.
Kwestia charakteru i skuteczności orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego,
stwierdzającego niezgodność przepisów ustaw (przepisów wydawanych przez
centralne organy państwowe) z Konstytucją – nie rozstrzygnięte wprost ani w
Konstytucji, ani w ustawie z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym
(Dz.U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) – nie są w orzecznictwie postrzegane jednolicie. W
praktyce sądy działają tak, jakby orzeczenie o niezgodności z Konstytucją
wywoływało skutek ex tunc, od daty wejścia w życie zakwestionowanego przepisu.
Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego wydaje się natomiast ciążyć ku koncepcji
skuteczności własnych orzeczeń ex nunc, od momentu wejścia w życie orzeczenia
o niekonstytucyjności (np. postanowienie z dnia 21 marca 2000 r., K 4/99, OTK
2000 nr 2, poz. 65).
Problem skutków ogłoszenia wyroku Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności
z Konstytucją był niejednokrotnie przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego.
Judykatura daje podstawę do stwierdzenia, że Sąd Najwyższy przyjmuje
konsekwentnie – choć z różnym uzasadnieniem – iż po ogłoszeniu orzeczenia o
niezgodności z Konstytucją, przepis objęty tym orzeczeniem nie może stanowić
podstawy prawnej rozstrzygnięcia w toczącym się postępowaniu sądowym (np.
postanowienie z dnia 7 grudnia 2000 r., III ZP 27/00, OSNAP 2001, nr 10, poz. 331,
uchwała z dnia 23 stycznia 2001 r., III ZP 30/00, OSNAP 2001, nr 23, poz. 685,
wyrok z dnia 10 listopada 1999 r., I CKN 204/98, OSNC 2000, nr 5, poz. 94, wyrok z
dnia 19 grudnia 1999 r., II CKN 632/98 i z dnia 19 kwietnia 2000 r., II CKN 272/00,
nie publ.).
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę podziela to
stanowisko. Argumentów wspierających je – w okolicznościach rozstrzyganej
sprawy – dostarcza przytoczony wyrok z dnia 20 lutego 2002 r., w którym Trybunał
Konstytucyjny ustosunkował się także do kwestii skutków swojego orzeczenia,
ponieważ – jak stwierdził – uznał to za konieczne ze względu na charakter sprawy i
treść wyroku.
Trybunał Konstytucyjny przypomniał, że w odniesieniu do podobnego stanu
prawnego w sprawie K 18/95 (OTK Zbiór Urzędowy 1996, nr 1, poz. 1) przyjął, że
jeżeli zaskarżone przepisy utracą moc w wyniku orzeczenia, to będzie to wywierać
skutki nie tylko na przyszłość – w sensie usunięcia podstaw prawnych dla nowych
rozporządzeń majątkowych na zasadach określonych w zakwestionowanych
przepisach – lecz może także mieć istotne znaczenie przy ocenie zaistniałych
skutków tych czynności. Przyjmując, że zakwestionowane przepisy art. 2 ust. 1 i 3
ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. obowiązywały do momentu ogłoszenia
orzeczenia w sprawie K 39/00, Trybunał podkreślił, że należy jednak zauważyć, iż
ich obowiązywanie miało charakter specyficzny, ponieważ zostało „wymuszone”
uchwałą Sejmu o odrzuceniu orzeczenia w sprawie K 27/95, stwierdzającego ich
niekonstytucyjność. Kwestionowana ustawa w tym zakresie nie może więc
korzystać z domniemania zgodności z Konstytucją. W tym kontekście – stwierdził
Trybunał Konstytucyjny – także ochrona praw nabytych nie ma konstytucyjnego
umocowania, opiera się bowiem na obowiązywaniu niekonstytucyjnych przepisów
prawnych. Ochrona praw Polskiego Związku Działkowców na poziomie ustawy,
przy jej niezgodności z Konstytucją, w konfrontacji z wartościami konstytucyjnie
chronionymi, jest ochroną tylko formalną, trwającą nie dłużej niż do czasu
wyeliminowania normy ustawowej z porządku prawnego.
Trybunał Konstytucyjny, wskazując, że kluczowe znaczenie dla określenia
skutków jego orzeczeń ma art. 190 ust. 4 Konstytucji, który przewiduje odpowiednie
procedury wznowieniowe, umożliwiające podjęcie działań pozwalających
doprowadzić do stanu zgodnego z Konstytucją, stwierdził, iż weryfikacji na
podstawie art. 190 ust. 4 Konstytucji, przy zachowaniu prawem przewidzianych
procedur, mogą podlegać także czynności konwencjonalne (np. zawarcie umowy o
ustanowienie użytkowania wieczystego), oparte na niekonstytucyjnych przepisach
prawnych. Uprawnione mogą być więc – poza wznowieniem postępowania – oparte
na art. 189 k.p.c. powództwa o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego
wynikającego z przepisu uznanego przez Trybunał za niezgodny z Konstytucją.
Inne rozumienie treści art. 190 ust. 4 Konstytucji prowadziłoby w rzeczywistości do
pozbawienia stron stosunku cywilnoprawnego prawa do sądu, a przez to także
możliwości zakwestionowania treści stosunków prawnych wywiedzionych z
niezgodnego z Konstytucją przepisu prawa.
Trybunał Konstytucyjny, podkreślając, że zaprezentowane ujęcie skutków jego
orzeczeń widzieć należy zawsze w perspektywie sprawy będącej przedmiotem
rozstrzygnięcia, z uwzględnieniem ważnych wartości konstytucyjnych, które mogą
czy też powinny mieć wpływ na pojmowanie skutków czasowych orzeczeń
Trybunału, stwierdził, iż w sprawie K 39/00 nie istnieją ważne wartości
konstytucyjne, które uzasadniałyby odejście od takiego pojmowania art. 190 ust. 4
Konstytucji.
Opierając się na przedstawionych racjach, Sąd Najwyższy uznał, że Polski
Związek Działkowców nie może dochodzić na drodze sądowej zobowiązania gminy
do oddania mu nieodpłatnie – na podstawie art. 2 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23
czerwca 1995 r. – w użytkowanie wieczyste gruntów wchodzących w skład
pracowniczych ogrodów działkowych, po ogłoszeniu orzeczenia o niezgodności z
Konstytucją przepisu prawa stanowiącego źródło tego roszczenia. To oznacza, że
kasacja powoda ulega oddaleniu, albowiem zaskarżony wyrok w ostatecznym
wyniku odpowiada prawu (art. 39312
in fine k.p.c.).