Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 16 kwietnia 2003 r., II CKN 1409/00
W sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym (art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i
hipotece, jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361) na pozwanym
nabywcy, którego nie chroni rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych,
spoczywa ciężar dowodu, że własność nieruchomości wpisanej w księdze
wieczystej na rzecz jednego z małżonków, nabytej w czasie trwania
wspólności ustawowej, stanowi majątek odrębny tego małżonka.
Sędzia SN Helena Ciepła (przewodniczący)
Sędzia SN Bronisław Czech (sprawozdawca)
Sędzia SN Marek Sychowicz
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Janiny G. działającej przez opiekuna
Tadeusza S. przeciwko Bogusławowi G. i Robertowi B. o uzgodnienie stanu
prawnego nieruchomości ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 26 marca 2003 r. na rozprawie
kasacji powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 23 maja 2000 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Poznaniu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Rodzice powódki – Antoni G. i Władysława G. zawarli małżeństwo dnia 22
kwietnia 1934 r. i pozostawali w nim aż do śmierci (żona Władysława zmarła dnia 5
maja 1988 r., mąż Antoni – dnia 6 sierpnia 1990 r.). Umów majątkowych
małżeńskich nie zawierali.
Krótko po drugiej wojnie światowej Antoni G. kupił działkę budowlaną przy ul.
Wyłom w Poznaniu i tylko on został wpisany w księdze wieczystej, jako jej
właściciel. Na działce tej małżonkowie G. wybudowali dom i zamieszkali w nim. W
związku z planowanym powstaniem osiedla mieszkaniowego na terenie do którego
należała ul. W., Antoni G. – na zasadach i w trybie przepisów o wywłaszczaniu
nieruchomości – aktem notarialnym z dnia 11 maja 1970 r. sprzedał Skarbowi
Państwa nieruchomość przy ul. W. za 374 115,65 zł (ówczesnych). Następnie
Antoni G. aktem notarialnym z dnia 21 maja 1970 r. kupił za 60 000 zł od Andrzeja
Stanisława J. udział w wysokości 1/2 w nieruchomości zabudowanej w P. przy ul. K.
nr 10, pod warunkiem, że Skarb Państwa nie skorzysta z prawa pierwokupu. W
akcie tym kupujący oświadczył, że udział w nieruchomości nabywa z majątku
odrębnego. Skarb Państwa nie skorzystał z prawa pierwokupu i w następstwie tego
aktem notarialnym z dnia 9 września 1970 r. Antoni G. nabył wymieniony udział we
współwłasności, oświadczając w tym akcie, że przedmiot umowy nabywa z majątku
odrębnego. W dniu 12 stycznia 1971 r. Antoni i Władysława małżonkowie G.
zaciągnęli w PKO kredyt na budowę domu przy ul. K., wspólnie budowali go i
zamieszkali w nim. Aktem notarialnym z dnia 4 stycznia 1972 r. Antoni G. i Andrzej
Stanisław J. znieśli współwłasność nieruchomości przy ul. K. w ten sposób, że
Antoni G. stał się wyłącznym właścicielem działki nr 67/1 i on wpisany został w
księdze wieczystej jako właściciel.
Pozwany Bogusław G., legitymując się testamentem Antoniego G.,
ustanawiającym go wyłącznym spadkobiercą, zawarł z pozwanym Robertem B. w
dniu 13 stycznia 1994 r. w formie aktu notarialnego umowę przedwstępną
sprzedaży przedmiotowej nieruchomości przy ul. K. nr 10A, o powierzchni 393 m2
,
opisanej w księdze wieczystej Sądu Rejonowego w Poznaniu nr (...), za cenę
500 000 000 zł, w terminie do końca kwietnia 1994 r., po uzyskaniu stwierdzenia
nabycia spadku po Antonim G. Sąd Rejonowy w Poznaniu postanowieniem z dnia
23 czerwca 1994 r., stwierdził, że spadek po Antonim G., zmarłym dnia 6 sierpnia
1990 r., nabył w całości Bogusław G. na podstawie testamentu. Pozwany Bogusław
G. odmówił wykonania umowy przedwstępnej i w związku z tym na skutek
powództwa Roberta B., Sąd Wojewódzki w Poznaniu wyrokiem z dnia 7 września
1995 r., zobowiązał Bogusława G. do złożenie oświadczenia woli przeniesienia
własności nieruchomości stosownie do wymienionej umowy przedwstępnej, przy
równoczesnym określeniu szczegółów dotyczących ceny. W toku tego procesu
Robert B. dowiedział się, że spadkobiercy po Władysławie G. zgłaszają roszczenia
do tej nieruchomości. Na podstawie wymienionego wyroku oraz – zawartej w
związku z nim – umowy z dnia 2 listopada 1995 r. przenoszącej własność, pozwany
Robert B. wpisany został dnia 26 lutego 1996 r. w księdze wieczystej nr (...), jako
właściciel przedmiotowej nieruchomości. Wcześniej jednak – na mocy
postanowienia Sądu Rejonowego w Poznaniu w sprawie o stwierdzenie nabycia
spadku po Władysławie G. „zabezpieczającego roszczenie Ireny S.” – w księdze
wieczystej wpisane zostało 13 maja 1995 r. ostrzeżenie o toczącym się tym
postępowaniu. Później ostrzeżenie to zostało wykreślone na mocy postanowienia
Sądu Rejonowego w Poznaniu z dnia 24 listopada 1997 r.
Spadek po Władysławie G. nabyli na podstawie ustawy: mąż Antoni G., córka
Janina G., córka Irena S. i syn Mirosław G. (zmarł dnia 10 sierpnia 1991 r.) – każdy
po 1/4 części (postanowienie Sądu Rejonowego w Poznaniu z dnia 13 stycznia
1999 r.). Z kolei spadek po Mirosławie G. nabyli po 1/3 części: Teresa G., Ewa G. i
Izabela R. (sprawa Sądu Rejonowego w Poznaniu z 1991 r.).
Powyższe okoliczności są w sprawie niesporne.
Powódka Janina G., po sprecyzowaniu powództwa, żądała usunięcia
niezgodności między stanem prawnym ujawnionym w przedmiotowej księdze
wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym przez wpisanie jako współwłaścicieli:
Roberta B. w 15/24 częściach, Janiny G. w 3/24 częściach, Ireny S. w 3/24
częściach, Teresy G. w 1/24 części, Ewy G. w 1/24 części i Izabeli R. w 1/24 części.
Sąd Okręgowy w poznaniu wyrokiem z dnia 22 listopada 1999 r. oddalił
powództwo, a Sąd Apelacyjny, wyrokiem zaskarżonym kasacją oddalił apelację
powódki.
Podstawą rozstrzygnięcia, przy wzięciu pod uwagę niespornych okoliczności
przytoczonych wyżej, stały się dla Sądu Apelacyjnego następujące ustalenia i
oceny prawne.
W wymienionych umowach zawartych przez Antoniego G. jako kupujący
występuje on sam i oświadczył w nich, że nabycie następuje do majątku odrębnego.
Wpisanie Antoniego G. jako właściciela do księgi wieczystej, a następnie jego
spadkobiercy Bogusława G. oraz dalej pozwanego Roberta B. miało swoją
podstawę prawną. Powódka, chcąc wykazać niezgodność wpisu Antoniego G. jako
właściciela z rzeczywistym stanem prawnym (tj. nabyciem nieruchomości do
wspólności majątkowej małżeńskiej obu małżonków G.), powinna była wykazać (art.
6 k.c.), że oświadczenie Antoniego G. o nabyciu własności przedmiotowej
nieruchomości (początkowo udziału w niej) do jego majątku odrębnego i ze środków
pochodzących z tego majątku, było niezgodne z prawdą, czego powódka nie
uczyniła. Zdaniem Sądu Apelacyjnego „jeżeli wpis dokonany wyłącznie na
Antoniego G. ma być uznany za sprzeczny z rzeczywistym stanem prawnym, że
nabyta nieruchomość wbrew oświadczeniu i woli nabywcy (...) jest objęta ustawową
wspólnością majątkową, wymaga udowodnienia w procesie, wytoczonym na
podstawie art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece,
Dz.U. Nr 19, poz. 147 ze zm. – dalej: u.k.w.h.). Prawo nie przewiduje domniemania
posiadania i dysponowania przez małżonków pozostających w ustawowej
wspólności majątkowej – wyłącznie środków należących do ich majątku wspólnego,
ani też nie ogranicza woli małżonków co do nabycia składnika majątkowego do ich
majątku wspólnego albo majątku odrębnego jednego z nich. Ciężar dowodu (art. 6
k.c.), że rzeczywisty stan prawny nieruchomości jest inny niż ujawniony w księdze
wieczystej, wobec konieczności obalenia w tym procesie domniemania,
wynikającego z art. 3 u.k.w.h., co do wpisu Antoniego G., a następnie Bogusława
G. (...) i w konsekwencji pozwanego (Roberta B.) – w zakresie zakwestionowanym
w pozwie – spoczywa na powodzie. Odmienne rozumowanie powódki, mianowicie,
że pozwany w niniejszym procesie winien dowieść posiadania przez Antoniego G.
środków z jego majątku odrębnego na zakup przedmiotowej nieruchomości, jest
chybione. Dowodzenie bowiem tej okoliczności przez pozwanego prowadziłoby w
istocie do wykazania prawa (potwierdzenia), które objęte jest domniemaniem
zgodności z rzeczywistym stanem prawnym (art. 3 ust. 1 ustawy).”
Powódka w kasacji zarzuciła naruszenie prawa materialnego – art. 32 § 1
k.r.o. w związku z art. 33 pkt. 3 k.r.o. „przez ich błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie”, a także (w uzasadnieniu kasacji) – art. 6 k.c. przez jego błędną
wykładnię oraz naruszenie art. 231 i 232 k.p.c. przez ich niezastosowanie.
Przytaczając wymienione podstawy kasacyjne, powódka wniosła o uchylenie
wyroków Sądów obu instancji i przekazanie sprawy „Sądowi drugiej instancji” do
ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Pozwany Bogusław G. wniósł o uwzględnienie kasacji.
Pozwany Robert B. wniósł o oddalenie kasacji i zasądzenie na jego rzecz od
powódki kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Jest w sprawie niesporne, że pierwotnie przedmiotową nieruchomość kupił
Antoni G. w czasie trwania jego małżeństwa i wspólności ustawowej z Władysławą
G. On też został wpisany do księgi wieczystej jako właściciel. Powódka twierdzi, że
nabycie to nastąpiło z funduszy stanowiących dorobek i z tej przyczyny żąda
uzgodnienia stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym, uwzględniającym również następstwo prawne zarówno po
Antonim G., jak i jego żonie Władysławie. W związku z tym powstają cztery
zagadnienia, których dotyczą przytoczone podstawy kasacyjne: rękojmi wiary
publicznej ksiąg wieczystych w odniesieniu do pozwanego Roberta B.,
przynależności do majątku dorobkowego lub odrębnego przedmiotów nabytych
przez jednego z małżonków (Antoniego G.) w czasie trwania wspólności ustawowej,
domniemania związanego z wpisem do księgi wieczystej małżonka (Antoniego G.)
jako właściciela nabytej nieruchomości oraz rozkładu – w takiej sytuacji – ciężaru
dowodu przy powództwie z art. 10 u.k.w.h.
2. Powódka zarzuciła jedynie naruszenie prawa materialnego. W związku z
tym Sąd Najwyższy związany jest ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę
zaskarżonego wyroku (art. 393-11
§ 3 k.p.c., zob. również wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 7 marca 1997 r., II CKN 18/97, OSNC 1997, nr 8, poz. 112 i z dnia 26 marca
1997 r., II CKN 60/97, OSNC 1997, nr 9, poz. 128).
3. Najpierw trzeba rozważyć, czy pozwanego Roberta B. chroniła rękojmia
wiary publicznej ksiąg wieczystych (art. 5 u.k.w.h.).
Z ustaleń przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia wynika, że umowę
przedwstępną kupna przedmiotowej nieruchomości zawarł ten pozwany z
Bogusławem G. w dniu 13 stycznia 1994 r. Następnie, na podstawie wyroku
zobowiązującego Bogusława G. do przeniesienia własności, Robert B. zawarł w
formie aktu notarialnego w dniu 2 listopada 1995 r. umowę przenoszącą własność,
na podstawie której dnia 26 lutego 1996 r. wpisany został w księdze wieczystej jako
właściciel. W dniach zawarcia obu wymienionych umów w księdze wieczystej
wpisany był Antoni G. jako właściciel przedmiotowej nieruchomości. Okoliczność ta
została także odnotowana w akcie notarialnym z dnia 2 listopada 1995 r. Wynika z
tego, że Robert B., zawierając z Bogusławem G. wymienione umowy wiedział, że
ten ostatni nie jest wpisany jako właściciel przedmiotowej nieruchomości. Jest to
równoznaczne ze złą wiarą Roberta B. w rozumieniu art. 6 ust. 2 u.k.w.h., co w
konsekwencji wyłącza jego ochronę z tytułu rękojmi wiary publicznej księgi
wieczystej. Okoliczność, że w dniu zawarcia umowy przeniesienia własności (2
listopad 1995 r.) był już złożony wniosek Bogusława G. o wpisanie go jako
właściciela (na podstawie stwierdzenia nabycia spadku po Antonim G. ) nie ma w
tej kwestii znaczenia, albowiem decydujący jest stan prawny nieruchomości
ujawniony w księdze wieczystej (art. 5 u.k.w.h.). W tej sytuacji wymagają
rozważenia pozostałe zagadnienia wymienione w ustępie 1.
4. W kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, przyjmującym jako zasadę reżym
ustawowej wspólności majątkowej, można skonstruować domniemanie faktyczne
(art. 231 k.p.c.), oparte na życiowym prawdopodobieństwie, według którego
(domniemania) określone rzeczy z transakcji dokonanej tylko przez jedno z
małżonków, zostały nabyte z majątku dorobkowego w interesie i na rzecz
ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej. Natomiast nabycie rzeczy z majątku
odrębnego małżonka musi wynikać wyraźnie nie tylko z oświadczenia tego
małżonka, ale przede wszystkim – z całokształtu okoliczności istotnych prawnie z
punktu widzenia przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. (zob. np. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 1985 r., III CRN 119/85, OSPiKA 1986, nr 9-10,
poz. 185; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 października 1997 r., I CKU
130/97, "Prokuratura i Prawo" 1998, nr 2, poz. 34, uzasadnienia postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 1984 r., III CRN 270/84, OSNC 1985, nr 9,
poz. 134, uchwały Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 1993 r., III CZP 172/92,
OSNC 1993, nr 6, poz. 110 oraz wyroku Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia
1999 r., II CKN 408/98, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 136). O zaliczeniu przedmiotów
majątkowych do dorobku decydujący jest przede wszystkim czas ich nabycia:
dorobkiem są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności
ustawowej przez oboje małżonków lub jednego z nich (art. 32 § 1 k.r.o.). Jedynie w
ściśle i wyczerpująco wymienionych przez k.r.o. wypadkach, nabyty w czasie
trwania ustroju wspólności ustawowej przedmiot majątkowy, nie zwiększa zasobów
dorobku, lecz staje się z mocy art. 33 k.r.o. przedmiotem majątku odrębnego.
Artykuł 32 k.r.o. wyraża zasadę ogólną, a art. 33 pkt 2-10 k.r.o. – wyjątki od tej
zasady. Z art. 33 k.r.o. wynika, że dorobkiem są przedmioty majątkowe nabyte
zarówno ze środków pochodzących z majątku wspólnego, jak i ze środków
pochodzących z majątku odrębnego każdego z małżonków. Wyjątek stanowi
surogacja przewidziana w art. 33 pkt 3 k.r.o.
Jeżeli idzie o surogację, to w postępowaniu dowodowym najpierw musi zostać
ustalone, że zostały spełnione jej warunki i dopiero na tej podstawie staje się
możliwe stwierdzenie, że przedmiot nabyty (w niniejszej sprawie nieruchomość)
zastąpił poprzedni składnik majątku odrębnego. Strona, która twierdzi, że nastąpiła
surogacja, obowiązana jest wykazać konkretnie środki finansowe z których
nastąpiło nabycie przedmiotu majątkowego.
5. Z przytoczonych okoliczności niespornych wynika, że w księdze wieczystej
właścicielem przedmiotowej działki wpisany został Antoni G.. Z mocy art. 3 § 1
u.k.w.h. istnieje domniemanie, że prawo jawne z księgi wieczystej jest wpisane
zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym. Domniemanie to może być obalone
przez wytoczenie powództwa z art. 10 § 1 u.k.w.h. Zdaniem powódki rzeczywisty
stan prawny ma wynikać z faktu, że przedmiotowa nieruchomość została nabyta
przez Antoniego G. do majątku wspólnego Antoniego i Władysławy małżonków G. i
stanowiła ich dorobek. Kwestia rozkładu ciężaru dowodu w analogicznej sytuacji
omówiona została m.in. w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9
stycznia 2001 r., II CKN 1194/00 (nie publ.) i wywody tam zawarte podziela Sąd
Najwyższy rozpoznający kasację w sprawie niniejszej.
6. Zagadnienie na kim – w razie sporu miedzy stronami stosunku
cywilnoprawnego – spoczywa obowiązek udowodnienia faktów mających istotne
znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jest zaliczane tradycyjnie do problematyki
prawa materialnego. Ogólną regułę stwarza tu art. 6 k.c. („ciężar udowodnienia
faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne”) i jako
podstawowy przepis w tym przedmiocie, stosowany w postępowaniu sądowym,
pozostaje w ścisłym związku i tłumaczony jest w powiązaniu z przepisami kodeksu
postępowania cywilnego, normującymi reguły dowodzenia. W procesie cywilnym
strony mają obowiązek twierdzenia i dowodzenia tych wszystkich okoliczności
(faktów), które stosownie do art. 227 k.p.c. mogą być przedmiotem dowodu. Tzw.
fakty negatywne mogą być dowodzone za pomocą dowodów faktów pozytywnych
przeciwnych, których istnienie wyłącza twierdzoną okoliczność negatywną. W
związku z tym w doktrynie przyjmuje się następujące reguły: a/ faktów, z których
wywodzone jest dochodzone roszczenie (tworzących prawo podmiotowe) powinien
w zasadzie dowieść powód; dowodzi on również fakty uzasadniające jego
odpowiedź na zarzuty pozwanego; pozwany dowodzi fakty uzasadniające jego
zarzuty przeciwko roszczeniu powoda; b/ faktów tamujących oraz niweczących
powinien dowieść przeciwnik tej strony, która występuje z roszczeniem, czyli z
zasady – pozwany.
7. Mając na uwadze powyższe zasady oraz niesporny w sprawie stan
faktyczny należy przyjąć, że a/ Janina G., wytaczając powództwo z art. 10 u.k.w.h.,
powinna była wykazać, że przedmiotowa nieruchomość nabyta została przez
Antoniego G. w czasie trwania jego wspólności ustawowej z żoną Władysławą G.,
b/ pozwany Robert B. powinien udowodnić – jeżeli w ogóle tak twierdzi, bo stan akt
jest w tej kwestii niejasny – że Antoni G. kupił wymienioną nieruchomość ze
środków finansowych pochodzących z jego majątku odrębnego, wymienionego w
art. 33 pkt. 1 i 2 k.r.o.; trzeba w tym miejscu zauważyć, że pozwany Bogusław G.
uznał powództwo, c/ powódka, kwestionując twierdzenie pozwanego Roberta B.,
mogła wykazywać (ale nie ciążył na niej taki obowiązek), że Antoni G. kupił
nieruchomość z funduszy stanowiących dorobek (okoliczności negatywnej, że
nieruchomość nie została zakupiona z majątku odrębnego wymienionego w art. 33
pkt. 1, 2 i 3 k.r.o. – z istoty swojej – nie można wykazać).
Jest w sprawie niesporne, że przedmiotową nieruchomość kupił Antoni G. w
czasie trwania jego małżeństwa i wspólności ustawowej z Władysławą G., zatem
wymaganie wymienione wyżej w punkcie a/ zostało spełnione, bez potrzeby
udowadniania go przez powódkę. Prowadzi to do obalenia domniemania z art. 3
ust. 1 u.k.w.h. Wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego – naruszającego art. 6 k.c.
oraz art. 231 i 232 k.p.c. – na powódce nie ciążył obowiązek udowodnienia, że
Antoni G. kupił przedmiotową nieruchomość ze środków finansowych majątku
wspólnego.
Skoro podstawy kasacji okazały się usprawiedliwione, Sąd Najwyższy orzekł,
jak w sentencji (art. 393 § 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 391 § 1 i art.
393-19
k.p.c.).