Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 7 maja 2003 r.
II UK 261/02
Nie nabywa prawa do wcześniejszej emerytury na podstawie § 1 ust. 1
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do
wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagający-
mi stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149 ze zm.) osoba, która w dacie wystąpienia
u dziecka stanu chorobowego, powodującego konieczność stałej opieki, pobie-
ra rentę z tytułu własnej niezdolności do pracy.
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN: Krystyna
Bednarczyk, Roman Kuczyński.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 7 maja 2003 r. sprawy z
wniosku Teresy O. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w C.
o prawo do wcześniejszej emerytury, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku
Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 24 kwietnia 2002 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach oddalił
odwołanie wnioskodawczyni Teresy O. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
w K. z dnia 31 października 2000 r. odmawiającej przyznania ubezpieczonej prawa
do emerytury dla osób opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki, ustala-
jąc że zaprzestanie wykonywania przez nią zatrudnienia spowodowane było niezdol-
nością do pracy ubezpieczonej, nie zaś koniecznością sprawowania opieki na cho-
rym dzieckiem. Sąd ten ustalił, że wnioskodawczyni od 15 maja 1991 r. pobierała
rentę inwalidzką dla trzeciej grupy inwalidów, ostatnio rentę z tytułu częściowej nie-
zdolności do pracy. Renta przyznawana była okresowo do sierpnia 2000 r. W czasie
pobierania tego świadczenia wnioskodawczyni urodziła niepełnosprawnego i wyma-
gającego stałej osobistej opieki syna Filipa. Jest też niewątpliwe, że do dnia przejścia
2
na rentę inwalidzką osiągnęła 20-letni okres zatrudnienia. W związku z odzyskaniem
przez ubezpieczoną zdolności do pracy, od dnia 1 października 2000 r. organ rento-
wy wstrzymał wypłatę renty.
W ocenie Sądu pierwszej instancji przepisy ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz.
1118 ze zm.) obowiązujące w chwili złożenia wniosku z dnia 9 października 2000 r.
nie przewidują prawa do wcześniejszej emerytury dla osób opiekujących się dziećmi
wymagającymi stałej opieki. Natomiast w czasie obowiązywania - do dnia 31 grudnia
1998 r.- przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie
uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wy-
magającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149) wnioskodawczyni nie spełniała wa-
runków do uzyskania prawa do wcześniejszej emerytury, bowiem nie była pracowni-
kiem, a niemożność podjęcia zatrudnienia spowodowana była jej własną niezdolno-
ścią do pracy.
Sąd Apelacyjny rozpatrując złożoną apelację wnioskodawczyni uznał, że Sąd
pierwszej instancji poczynił w sprawie prawidłowe ustalenia, jak również dokonał pra-
widłowej wykładni obowiązujących przepisów. Trafnie w szczególności podniósł Sąd
Okręgowy, że wniosek o prawo do wcześniejszej emerytury wnioskodawczyni złożyła
już pod rządami obowiązującej od dnia 1 stycznia 1999 r. ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, której prze-
pisy nie przewidują prawa do emerytury dla osób opiekujących się dziećmi wymaga-
jącymi stałej opieki. Z tych względów, mimo że ubezpieczona w chwili złożenia wnio-
sku spełniała warunki przewidziane w przepisach obowiązujących do dnia 31 grudnia
1998 r. co do stażu pracy, wykazała bowiem 20-letni okres zatrudnienia, oraz co do
niemożności kontynuowania zatrudnienia z powodu konieczności opieki nad synem
wymagającym stałej opieki (nie pobierała już renty z tytułu niezdolności do pracy wo-
bec uznania jej za zdolną do pracy), nie ma prawa do wcześniejszej emerytury w
związku z nieobowiązywaniem od 1 stycznia 1999 r. przepisów rozporządzenia z
dnia 15 maja 1989 r. Nie spełniała również warunków do przyznania jej tego świad-
czenia do dnia 31 grudnia 1998 r., bowiem ówczesne zaprzestanie wykonywania
zatrudnienia spowodowane było niezdolnością wnioskodawczyni do pracy, nie zaś
koniecznością opieki nad dzieckiem. W tym zakresie nadto sprawa korzysta z powagi
rzeczy osądzonej, bowiem decyzją z dnia 12 lipca 1996 r. organ rentowy odmówił
przyznania świadczenia, nieuwzględniając wniosku z dnia 15 maja 1996 r., a odwo-
3
łanie wnioskodawczyni od tej decyzji zostało oddalone prawomocnym wyrokiem
Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach z dnia
28 stycznia 1997 r. [...] (wyrok z dnia 24 kwietnia 2002 r. [...]).
W kasacji wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie przepisów prawa material-
nego przez błędne przyjęcie, iż obowiązujące obecnie i w czasie składania przez
ubezpieczoną wniosku o prawo do wcześniejszej emerytury, przepisy o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie przewidują prawa do wcześniej-
szej emerytury dla osób opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki, błędną
wykładnię § 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r., przez przyję-
cie, że przesłanką umożliwiającą ubieganie się o wcześniejszą emeryturę jest nie-
możność kontynuowania zatrudnienia wyłącznie z przyczyny wskazanej w tym prze-
pisie oraz naruszenie przepisów postępowania - art. 199 k.p.c., polegające na przy-
jęciu, iż mimo odmiennego stanu faktycznego, na który powołuje się ubezpieczona
jako podstawę swego żądania, odmowa przyznania emerytury wyrokiem w sprawie
wcześniejszej, również z wniosku ubezpieczonej, korzysta z powagi rzeczy osądzo-
nej. Wskazując na powyższe podstawy wniosła o zmianę w całości zaskarżonego
wyroku i „uwzględnienie wniosku”. Jako okoliczność uzasadniającą rozpoznanie ka-
sacji podniosła, że w sprawie występuje zagadnienie prawne wymagające rozstrzy-
gnięcia, czy rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie
uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wy-
magającymi stałej opieki, wydane na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, może być nadal stosowane,
biorąc pod uwagę art. 194 i 195 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych z dnia 17 grudnia 1998 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie należy przypomnieć - w związku z zarzutami kasacji - że decyzją
organu rentowego z dnia 12 lipca 1996 r. pierwszy wniosek o przyznanie wcześniej-
szej emerytury złożony w dniu 15 maja 1996 r. nie został uwzględniony przy stwier-
dzeniu, że niemożność kontynuowania zatrudnienia przez wnioskodawczynię była
spowodowana własną niezdolnością do pracy. Sprawa ta została już prawomocnie
osądzona, a odwołanie wnioskodawczyni zostało oddalone prawomocnym wyrokiem
Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach z dnia
4
28 stycznia 1997 r. [...]. W związku z tym trzeba wskazać, z powołaniem się na sta-
nowisko zawarte w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 sierpnia 1999 r., II
UKN231/99, (OSNAPiUS 2000 nr 19, poz. 734), iż powaga rzeczy osądzonej, z któ-
rej korzysta prawomocny wyrok sądu pracy i ubezpieczeń społecznych wydany w
sprawie o prawo do świadczenia z ubezpieczenia społecznego, wyłącza możliwość
ponownego wszczęcia postępowania o to samo świadczenie, zarówno przed orga-
nem rentowym, jak i przed sądem, nie dotyczy to jednak sytuacji gdy ocenie podle-
gają inne niż poprzednio oceniane okoliczności. Te nowe okoliczności dotyczą za-
gadnienia czy zaprzestanie pobierania renty z tytułu własnej niezdolności do pracy
po dniu 1 stycznia 1999 r., może uzasadniać przyznanie wcześniejszej emerytury, w
sytuacji gdy pozostałe warunki wystąpiły przed 1 stycznia 1999 r., a obecna niemoż-
ność podjęcia zatrudnienia wynika z konieczności sprawowania opieki nad dziec-
kiem, co podnosi nowy wniosek złożony w dniu 9 października 2000 r. W tej części
kasacja nie jest uzasadniona.
W wyroku z dnia 3 października 2000 r., II UKN 761/99 (OSNAPiUS 2002 nr 9,
poz. 216) został wyrażony pogląd, podzielany przez obecny skład, że utraciła moc
ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich ro-
dzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), na podstawie której wydane zostało rozporzą-
dzenie z dnia 15 maja 1989 r., co oznacza, że i ono utraciło moc (brak umocowania
prawnego do jego wydania), nowa zaś ustawa nie zawiera upoważnienia dla Rady
Ministrów do wydania przepisów odnoszących się do przechodzenia na wcześniejsze
emerytury osób opiekujących się dziećmi. Przepisy nowej ustawy utrzymały przy tym
możliwość skorzystania z dotychczasowych zasad przechodzenia na emerytury (w
tym na podstawie omawianego rozporządzenia z 1989 r.) jedynie dla tych osób, które
urodziły się przed dniem 1 stycznia 1949 r. i do dnia wejścia w życie ustawy (1 stycz-
nia 1999 r.) nie zgłosiły wniosku o emeryturę, mimo że spełniły warunki do nabycia
prawa do tego świadczenia (art. 186 ust. 3). Z mocy wyroku Trybunału Konstytucyj-
nego z dnia 4 stycznia 2000 r., K.18/99 (Dz.U z 2000 r. Nr 2, poz. 26), przepis ten
został uznany za niezgodny z art. 2 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, w zakresie
w jakim uzależnia od urodzenia się przed 1 stycznia 1949 r. stosowanie - do wnio-
sków o emeryturę zgłoszonych po dniu wejścia w życie ustawy - przepisów rozpo-
rządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r., przez to, że narusza zasadę
ochrony praw nabytych. Oznacza to, że wnioski o emeryturę zgłoszone po 31 grud-
nia 1998 r., przez osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r., które przed 1 stycznia 1999
5
r. spełniały wszystkie warunki nabycia prawa do emerytury z tytułu opieki nad dziec-
kiem specjalnej troski, podlegają rozpatrzeniu na podstawie przepisów obowiązują-
cych do dnia wejścia w życie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych. W rozpoznawanej sprawie sytuacja taka nie zachodzi. Wniosko-
dawczyni urodziła się w dniu 12 kwietnia 1951 r., a w chwili złożenia ponownego
wniosku, tj. w dniu 9 października 2000 r., spełniała co prawda warunki przewidziane
w przepisach obowiązujących do dnia 31 grudnia 1998 r., gdyż osiągnęła wymagany
20-letni staż pracy, zaś jej syn - Filip - wymaga w związku ze stanem zdrowia stałej
opieki matki, to jednak nie można podzielić poglądu zaprezentowanego w kasacji, że
niemożność podjęcia zatrudnienia wystąpiła również do tej daty. Sąd Apelacyjny traf-
nie przyjął, iż przesłanką umożliwiającą ubieganie się o wcześniejszą emeryturę jest
niemożność kontynuowania zatrudnienia wyłącznie z przyczyny wskazanej w § 1
rozporządzenia. Zasadniczą przesłanką dla nabycia prawa do dochodzonego świad-
czenia jest niemożność kontynuowania zatrudnienia, zaś sytuacja taka nie miała
miejsca w powyższej sprawie skoro wnioskodawczyni w momencie składania wnio-
sku de facto w zatrudnieniu nie pozostawała. Należy przypomnieć, że ustawa z 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym w słowniku zawartym w art. 5 definio-
wała zatrudnienie jako wykonywanie pracy w ramach stosunku pracy. Na podstawie
§ 1 ust. 1 wskazanego wyżej rozporządzenia prawo do wcześniejszej emerytury
przysługuje matce (lub ojcu ), która nie mogła lub nie może kontynuować zatrudnie-
nia z powodu stanu zdrowia dziecka. Uprawnienie przysługuje więc tylko takiemu
pracownikowi, który pozostaje w zatrudnieniu, lecz zamierza z niego zrezygnować z
uwagi na konieczność opieki nad dzieckiem oraz takiemu, który przerwał zatrudnie-
nie z powodu konieczności opieki nad dzieckiem. Warunkiem skorzystania z prawa
do wcześniejszej emerytury na podstawie wskazanego przepisu jest powstanie okre-
ślonego w nim stanu chorobowego dziecka w momencie, kiedy pracownik pozostaje
w zatrudnieniu na podstawie umowy o pracę. Nie spełnia tego warunku osoba, która
w dacie wystąpienia u dziecka stanu chorobowego powodującego konieczność stałej
opieki, przebywała na rencie z tytułu częściowej niezdolności do pracy. Chodzi o wy-
eksponowanie istoty zatrudnienia jako punktu wyjścia do uzyskania wcześniejszej
emerytury. W związku z tym osoba pozostająca na rencie, nie może być traktowana
na równi z pracownikiem, który rezygnuje z kontynuowania zatrudnienia, zaś skoro
niemożność podjęcia zatrudnienia z tych przyczyn wystąpiła po 1 stycznia 1999 r., w
czasie gdy wnioskodawczyni nie była pracownikiem, brak podstaw do uwzględnienia
6
kasacji. Pogląd taki został już zaprezentowany w orzecznictwie - por. np. wyrok z
dnia 10 maja 2000 r., II UKN 531/99 (OSNAPiUS 2001 nr 21, poz. 647). W wyroku
tym Sąd Najwyższy uznał, iż warunkiem skorzystania z prawa do wcześniejszej eme-
rytury na podstawie § 1 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r.
jest powstanie określonego w nim stanu chorobowego dziecka w czasie pozostawa-
nia osoby uprawnionej w stosunku pracy. Przepis art. 27 ust. 2a ustawy o z.e.p.
upoważniał Radę Ministrów do określenia w drodze rozporządzenia zasad wcze-
śniejszego przechodzenia na emeryturę pracowników opiekujących się dziećmi wy-
magającymi stałej opieki. Przepis używa określenia "pracownik", co oznacza osobę
zatrudnioną na podstawie umowy o pracę. Brzmienie tego przepisu wyklucza stoso-
wanie go do osób nie będących pracownikami. Na podstawie § 1 ust. 1 wskazanego
rozporządzenia prawo do wcześniejszej emerytury przysługuje matce, która nie mo-
gła lub nie może kontynuować zatrudnienia z powodu stanu zdrowia dziecka. Upraw-
nienie przysługuje więc takiemu pracownikowi, który pozostaje w zatrudnieniu, lecz
zamierza z niego zrezygnować z uwagi na konieczność opieki nad dzieckiem oraz
takiemu, który przerwał zatrudnienie z powodu konieczności opieki nad dzieckiem.
Warunkiem skorzystania z prawa do wcześniejszej emerytury na podstawie wskaza-
nego przepisu jest powstanie określonego w nim stanu chorobowego dziecka w mo-
mencie, kiedy pracownik pozostaje w zatrudnieniu na podstawie umowy o pracę. Nie
spełnia tego warunku osoba, która w dacie wystąpienia u dziecka stanu chorobowe-
go powodującego konieczność stałej opieki, pobierała rentę z tytułu własnej niezdol-
ności do pracy. Podobnie w postanowieniu z dnia 13 lutego 2003 r., II UK 291/02
(teza publikowana w OSNP 2003 nr 7), Sąd Najwyższy stwierdził, że osoba pozosta-
jąca na zasiłku dla bezrobotnych, nie może być traktowana na równi z pracownikiem,
który rezygnuje z kontynuowana zatrudnienia z uwagi na konieczność sprawowania
opieki nad chorym dzieckiem, mimo że okres ten uznawany jest za okres równorzęd-
ny z okresem zatrudnienia i w innych niż omawiany przypadkach może być wliczony
do okresów, od których zależy nabycie uprawnień do świadczeń emerytalno-rento-
wych (art. 30 ust. 1 ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu - jednolity
tekst: Dz.U. z 1997 r. Nr 25, poz. 128 ze zm. ). W ocenie składu rozpoznającego ni-
niejszą sprawę okres pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy po ustaniu za-
trudnienia nie może zostać uznany za okres pracy, bowiem rencista stracił status
pracownika.
7
Nie może także odnieść skutku powoływanie się w kasacji na pogląd Sądu
Najwyższego zawarty w wyroku z dnia 24 maja 2000 r., II UKN 572/99, (OSNAPiUS
2001 nr 22, poz. 679), według którego pracownica, której dziecko wymaga szczegól-
nej i stałej opieki, nabywa prawo do wcześniejszej emerytury na podstawie rozporzą-
dzenia z dnia 15 maja 1989 r., także wtedy gdy została zwolniona z pracy z przyczyn
ekonomicznych, skoro w rozpoznawanej sprawie do ustania zatrudnienia doszło wo-
bec własnej niezdolności wnioskodawczyni do pracy.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy w oparciu o przepis art. 39312
k.p.c. oddalił ka-
sację jako pozbawioną usprawiedliwionych podstaw.
========================================