Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 2 października 2003 r.
I PK 416/02
Zastrzeżenie dla obu stron w umowie o pracę okresu wypowiedzenia
dłuższego, niż przewidziany w Kodeksie pracy, nie musi być automatycznie
uznane za niekorzystne dla pracownika, jeżeli w jego efekcie uzyskiwał dłuższy
okres wypowiedzenia przez pracodawcę, a sytuacja na rynku pracy w konkret-
nych okolicznościach, przy uwzględnieniu miejsca wykonywania pracy oraz
zapotrzebowania na pracę określonego rodzaju, mogła czynić praktycznie
nierealną możliwość wypowiedzenia przez pracownika.
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza (sprawozdawca), Sędziowie
SN: Andrzej Kijowski, Jadwiga Skibińska-Adamowicz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 2 października 2003 r.
sprawy z powództwa Kazimierza K. przeciwko „E.-Z.” SA w W. o odszkodowanie i
odprawę, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z
dnia 28 lutego 2002 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo ponad kwotę
10.500 zł i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu we Wrocławiu do
ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy we Wrocławiu wyrokiem z dnia 29 czerwca 2001 r. zasądził od
„E.-Z.” SA w W. na rzecz Kazimierza K. kwotę 70.500 zł, umorzył postępowanie „w
części ograniczającej powództwo” oraz orzekł o kosztach postępowania i rygorze
natychmiastowej wykonalności. Sąd ten ustalił, że powód zatrudniony był u strony
pozwanej od 3 stycznia 2000 r. do 31 lipca 2000 r. na postawie umowy o pracę na
czas nieokreślony w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowisku dyrektora Biura
Obsługi Przemysłu i Budownictwa. W umowie o pracę uregulowano warunki zatrud-
2
nienia i okresy wypowiedzenia. Zgodnie z punktem VI okres wypowiedzenia wynosił
sześć miesięcy, a w wymienionych wypadkach miało nastąpić zastosowanie okresów
wypowiedzenia z Kodeksu pracy. Zarząd Spółki wyznaczył jednostce kierowanej
przez powoda osiągnięcie do 31 grudnia 2000 r. wartości zamówień zdobytych na
kwotę 35 milionów zł oraz wartości sprzedaży na poziomie 35 milionów zł. Powód
podjął starania o osiągnięcie wzrostu wskaźników ekonomicznych kierowanej przez
siebie jednostki. Na 30 czerwca 2000 r. wartość osiągnięta przez Biuro wynosiła
11,61 milionów zł, gwarantowane zlecenia oszacowano na 10,415 milionów zł, a
wartość zamówień zdobytych wynosiła 10.315 milionów zł. Według Sądu, starania
powoda o osiągnięcie poprawy sytuacji ekonomicznej pozwanej Spółki „odzwiercie-
dla także potencjał rynku oraz zestawienie ofert projektów ważnych i czynnych skie-
rowanych do klientów.” Prezes Zarządu - Ryszard Z. w piśmie z 28 czerwca 2000 r.
rozwiązał z powodem umowę o pracę za dwutygodniowym wypowiedzeniem, poda-
jąc jako przyczynę niespełnianie przez niego oczekiwań strony pozwanej, a w szcze-
gólności nieosiąganie zaplanowanych wyników ekonomicznych przez Biuro kierowa-
ne przez powoda. Z dniem 1 marca 2000 r. wszedł w życie nowy schemat organiza-
cyjny pozwanej Spółki, w którym nie uwzględniono funkcjonowania Biura Obsługi
Przemysłu i Budownictwa. Powstała natomiast nowa struktura organizacyjna - Biuro
Obsługi Przemysłu Energetycznego i Budownictwa.
W ocenie Sądu pierwszej instancji, podana przez pracodawcę przyczyna wy-
powiedzenia uzasadniałaby - w świetle umowy łączącej strony - zastosowanie okresu
wypowiedzenia z Kodeksu pracy, a nie okresu sześciomiesięcznego przyjętego
umownie jako reguła. Sąd uznał, że nie można zarzucić powodowi „braku wyników
ekonomicznych”, gdyż podjęte przez niego starania skutkować będą wzrostem eko-
nomicznym strony pozwanej w przyszłości. W związku z tym Sąd uznał za zasadne
roszczenie o odszkodowanie za nieuzasadnione wypowiedzenie umowy o pracę.
Zasądzone odszkodowanie odpowiada wysokości sześciomiesięcznych zarobków
powoda, gdyż Sąd uznał, powołując się na art. 471
k.p., że winno ono odpowiadać
okresowi wypowiedzenia, który zgodnie z umową przysługiwał powodowi. Niezależ-
nie od odszkodowania powodowi przysługuje odprawa z art. 8 ustawy z dnia 28
grudnia 1989 r. Prawdziwą przyczyną wypowiedzenia była likwidacja stanowiska
pracy powoda, restrukturyzacja i „redukcja” firmy. Zmiany organizacyjne, które zaszły
u strony pozwanej Sąd ocenił jako poważne, nastąpiła bowiem centralizacja pionu
3
energetycznego i przemysłowego, zmiana podległości dyrektora nowo utworzonego
biura oraz liczby zatrudnionych w nim osób.
Wyrok ten zaskarżyła strona pozwana. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu wyro-
kiem z dnia 28 lutego 2002 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądzoną
kwotę 70.500 zł obniżył do kwoty 10.500 zł, oddalił dalej idące powództwo i apelację
w pozostałej części. Sąd drugiej instancji uznał za niezasadny zarzut apelacji naru-
szenia art. 8 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązy-
wania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy. Zda-
niem Sądu, prawdziwą i wyłączną przyczyną wypowiedzenia była likwidacja Biura
Obsługi Przemysłu i Budownictwa oraz związana z tym likwidacja zajmowanego
przez powoda stanowiska dyrektora. Natomiast podana przez pracodawcę w jego
piśmie przyczyna miała służyć zastosowaniu okresu wypowiedzenia zgodnego z Ko-
deksem pracy. Negatywna ocena osiągnięć Biura kierowanego przez powoda była
przedwczesna, gdyż nałożone zadania przewidziane były na cały rok 2000. W ocenie
Sądu Apelacyjnego, powód niesłusznie żąda odszkodowania w wysokości sześcio-
miesięcznego wynagrodzenia za nieuzasadnione wypowiedzenie umowy o pracę.
Zawarta w umowie o pracę klauzula przewidująca sześciomiesięczny okres wypowie-
dzenia dla obu stron stosunku pracy jest - zdaniem Sądu drugiej instancji - nieważna.
Odwołując się do art. 18 § 2 k.p., Sąd uznał bowiem, że rozważana z punktu widze-
nia daty zawarcia umowy o pracę jest ona niekorzystna dla powoda. Okres wypowie-
dzenia wynikający z art. 36 § 1 k.p. daje pracownikowi prawo do rozwiązania umowy
o pracę w krótszym terminie. W sytuacji, gdy pracownik ma możliwość otrzymania
lepiej płatnej pracy, wyższego stanowiska - czego w dacie zawarcia umowy o pracę z
przedłużonym okresem wypowiedzenia nie może przewidzieć - tak długi okres wy-
powiedzenia przez niego umowy może zniweczyć jego plany. Sąd Apelacyjny po-
dzielił pogląd wyrażony w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 1994 r., I
PZP 46/94, zgodnie z którym z reguły klauzuli o przedłużeniu okresu wypowiedzenia
dla obu stron stosunku pracy nie można uważać za korzystniejszą dla pracownika od
ogólnie ustalonych kodeksowych okresów wypowiedzenia umowy o pracę.
Powód zaskarżył ten wyrok „w części obniżającej zasądzoną kwotę do wyso-
kości 10.500 zł i oddalającej dalej idące powództwo” oraz orzekającej o kosztach
postępowania, podnosząc w kasacji zarzut naruszenia art. 18 § 2 Kodeksu pracy i
punktu VI 1 umowy o pracę przez przyjęcie, że „zawarte przez strony w umowie o
pracę obydwa postanowienia o okresie wypowiedzenia umowy o pracę obowiązują-
4
cym strony są nieważne” oraz art. 328 k.p.c. (w sposób, który mógł mieć wpływ na
wynik sprawy) przez niewyjaśnienie „czy w przedmiotowej sprawie obowiązujący po-
woda okres wypowiedzenia umowy o pracę dłuższy niż wskazany w Kodeksie pracy
faktycznie był dla niego niekorzystny a także niewskazanie dowodów, na podstawie
których Sąd Apelacyjny wysnuł taki wniosek.” Na tych podstawach powód domagał
się zmiany tego wyroku w zaskarżonej części i zasądzenia od strony pozwanej na
rzecz powoda dalszej kwoty 60.000 zł tytułem odszkodowania za nieuzasadnione
wypowiedzenie umowy o pracę i orzeczenia o kosztach postępowania, ewentualnie
uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do po-
nownego rozpoznania przy uwzględnieniu kosztów postępowania odwoławczego.
W uzasadnieniu kasacji podniesiono, że punkt VI 1 (o brzmieniu „ okres wy-
powiedzenia umowy wynosi sześć miesięcy jeżeli umowę wypowiada Pracownik i
sześć miesięcy jeżeli stroną wypowiadającą jest E.-Z. SA”) łączącej strony umowy
zawierał dwa niezależne od siebie postanowienia ustalające okresy wypowiedzenia,
jedno dotyczące pracodawcy a drugie - pracownika. Tym samym, zgodnie z art. 18
k.p., nieważne jest jedynie postanowienie mniej korzystne dla pracownika, ustalające
obowiązujący go okres wypowiedzenia na sześć miesięcy. Natomiast postanowienie
o obowiązującym pracodawcę sześciomiesięcznym okresie wypowiedzenia, jako ko-
rzystne dla pracownika, pozostaje w mocy. Z powołanej przez Sąd Apelacyjny
uchwały Sądu Najwyższego nie można, zdaniem powoda, wyprowadzić wniosku, że
każde przedłużenie obowiązującego pracownika okresu wypowiedzenia jest dla
niego niekorzystne. Sąd Apelacyjny, stwierdzając niekorzystność klauzuli umownej
dla powoda, zaniedbał dokonania oceny „bilansu zysków i strat”, jakie niosła dla
niego ta klauzula, w szczególności nie przesłuchał powoda na tę okoliczność. Roz-
ważania Sądu są czysto hipotetyczne.
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:
Kasacja ma usprawiedliwione podstawy. Zastosowanie wynikającego z art. 18
§ 2 k.p. kryterium korzystności dla pracownika, służącego ocenie dopuszczalności
odstępstw od norm prawa pracy (w tym przypadku - kodeksowych), wymaga doko-
nania pogłębionej analizy postanowień umownych. Analiza ta, choć w miarę zobiek-
tywizowana, winna być odniesiona do konkretnej osoby, realnych okoliczności i
czasu zawarcia umowy. Nieuprawnione są wszelkie generalizacje i ogólnikowe hi-
5
potezy. Odtworzeniu podlegać musi proces uzgodnień treści umowy dla dokonania
„bilansu zysków i strat” z punktu widzenia interesów pracownika. W tym kontekście
podlegać będzie ocenie zagwarantowanie obu stronom, ale w oddzielnych postano-
wieniach umownych, sześciomiesięcznego okresu wypowiedzenia. Ocena winna być
kompleksowa, choć możliwe jest uznanie w jej efekcie nieważności tylko jednego z
tych postanowień. W uchwale z dnia 9 listopada 1994 r., I PZP 46/94 (OSNAPiUS
1995 nr 7, poz. 87), Sąd Najwyższy zasadniczo zajmował się tylko dopuszczalnością
zastrzeżenia dłuższego niż określony w Kodeksie pracy okresu wypowiedzenia
umowy o pracę przez pracodawcę. Poglądy przedstawione w tym orzeczeniu po-
dziela skład rozpoznający niniejszą sprawę, choć nie mogą być one przeniesione
wprost do jej rozstrzygnięcia. Ponownie trzeba podkreślić, że korzystność dla pra-
cownika analizowanego postanowienia umownego nie może być oceniana w świetle
sytuacji powstałej w chwili rozwiązania umowy o pracę. Ocenie podlega treść wyne-
gocjowanego, stosunku pracy ustalonego w umowie. Przydatne może być przeanali-
zowanie całej umowy, a nie tylko fragmentu dotyczącego okresu wypowiedzenia.
Zastrzeżenie dłuższego okresu wypowiedzenia umowy, również przez pracownika,
nie musi być uznane automatycznie za niekorzystne, jeżeli w efekcie zamieszczenia
takiego postanowienia uzyskiwał on dłuższy okres wypowiedzenia przez pracodaw-
cę, a sytuacja na rynku pracy w konkretnych okolicznościach, przy uwzględnieniu
miejsca wykonywania pracy, branży, rodzaju pracy i zapotrzebowania na nią mogła
czynić praktycznie nierealną możliwość wypowiedzenia przez pracownika. Są to jed-
nak tylko generalne spostrzeżenia, które wymagają weryfikacji w okolicznościach
konkretnej sprawy.
Problematyka dopuszczalności zastrzeżenia dłuższego niż kodeksowy okresu
wypowiedzenia nie wyczerpuje jednak problemów wyłaniających się na tle tej
sprawy. Przeciwnie, ma ona znaczenie pośrednie, a nie pierwszoplanowe dla roz-
strzygnięcia o zgłoszonym roszczeniu odszkodowawczym. Oddalając powództwo,
Sąd Apelacyjny poprzestał na stwierdzeniu, że pracodawca zastosował właściwy,
ustawowy okres wypowiedzenia. Tymczasem powód nie dochodził wynagrodzenia
za dłuższy okres wypowiedzenia, czyli roszczenia z art. 49 k.p., które musiałoby
podlegać oddaleniu w całości przy takiej konstatacji. Okres wypowiedzenia ma dla
dochodzonego przez powoda roszczenia odszkodowawczego z art. 47 k.p. znacze-
nie tylko w zakresie wysokości, nie zaś zasadności. Ustalenie, że pracodawca zasto-
sował odpowiedni okres wypowiedzenia nie prowadzi do całkowitego oddalenia po-
6
wództwa odszkodowawczego, co najwyżej może skutkować jego tylko częściowym
uwzględnieniem. Wysokość należnego odszkodowania za nieuzasadnione lub nie-
zgodne z prawem wypowiedzenie umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony zo-
stała w art. 47 k.p. powiązana z okresem wypowiedzenia i okres wypowiedzenia ma
znaczenie tylko dla oceny należnej pracownikowi sumy odszkodowania. Między uza-
sadnieniem zaskarżonego wyroku a rozstrzygnięciem powstał więc pewien dyso-
nans, a w każdym razie niedostatecznie zostały wyjaśnione przesłanki rozumowania,
które doprowadziły Sąd Apelacyjny do całkowitego oddalenia powództwa o odszko-
dowanie.
Z tych przyczyn kasacja została uwzględniona, a wyrok uchylony i sprawa
przekazana do ponownego rozpoznania na podstawie art. 39313
§ 1 k.p.c.
========================================