Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 9 października 2003 r., V CK 277/02
Postanowienia określające sposób ustalenia wartości pojazdu na
podstawie ustaleń rynkowych (przy uwzględnieniu stanu technicznego,
przebiegu i wyposażenia) – zamieszczone w ogólnych warunkach
ubezpieczenia pojazdów lądowych od uszkodzeń i kradzieży – nie mogą być
uznane za niedozwolone postanowienia umowne (art. 3851
k.c.), jeżeli w ten
sposób ustala się wartość pojazdu zarówno przy zawieraniu umowy
ubezpieczenia (dla określenia sumy ubezpieczeniowej), jak i przy ustaleniu
wysokości odszkodowania.
Sędzia SN Gerard Bieniek (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Jan Górowski
Sędzia SN Marian Kocon
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Grzegorza S. przeciwko Towarzystwu
Ubezpieczeń i Reasekuracji "Warta" S.A., Oddział w B.-B. o zapłatę, po
rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 9 października 2003 r. kasacji
powoda od wyroku Sądu Okręgowego w Bielsku-Białej z dnia 12 kwietnia 2002 r.
oddalił kasację.
Uzasadnienie
Powód domagał się zasądzenia od pozwanego Towarzystwa Ubezpieczeń i
Reasekuracji „Warta” S.A. kwoty 13 200 zł, twierdził, że zawarł z pozwanym umowę
ubezpieczenia autocasco na kwotę 70 000 zł, jego samochód objęty tym
ubezpieczeniem został skradziony, a pozwany wypłacił mu kwotę 56 800 zł. Sąd
Rejonowy powództwo oddalił, ustalając, że powód był właścicielem samochodu
marki Volkswagen Passat 1,9 TDI, rok produkcji 1999. Pojazd był zakupiony w
Niemczech i sprowadzony do Polski w ramach prywatnego importu w 2000 r.
Samochód został zarejestrowany w dniu 28 września 2000 r., zaś od dnia 10
października 2000 r. objęty był ubezpieczeniem od uszkodzeń autocasco oraz od
kradzieży u strony pozwanej. W umowie ubezpieczenia wartość pojazdu ustalono
na 70 000. W dniu 5 listopada 2000 r. samochód powoda został skradziony.
Pozwany ubezpieczyciel dokonał wyceny samochodu i wypłacił powodowi
odszkodowanie w kwocie 56.800 zł. Wycena została dokonana na podstawie
systemu Info-Expert, zgodnie z którym wartość bazowa samochodu została
skorygowana, a wpływ na jej obniżenie miały wcześniejsze naprawy, niewłaściwe
serwisowanie pojazdu oraz prywatny import samochodu.
Oddalając powództwo Sąd Rejonowy wskazał, że podstawą
odpowiedzialności ubezpieczyciela jest art. 805 i nast. k.c. i ogólne warunki
ubezpieczenia autocasco oraz od kradzieży. Zgodnie z tymi warunkami wysokość
odszkodowania ustalana jest zgodnie z wariantem likwidacji szkody, według którego
zawarto umowę ubezpieczenia, nie może jednak przekroczyć wartości pojazdu
ustalonej przez ubezpieczyciela na podstawie notowań rynkowych pojazdu danej
marki, typu i roku produkcji, z uwzględnieniem stanu technicznego, przebiegu i
wyposażenia. Powód zaakceptował przez podpisanie umowy, że podstawą
ustalenia wartości jest katalog Info-Espert oraz wycena rzeczoznawcy. W ten
sposób ustalono wartość samochodu na 56 800 zł i takie odszkodowanie powodowi
wypłacono. Wskazano przy tym, że suma ubezpieczeniowa nie jest tożsama z
wartością ubezpieczenia, gdyż suma ubezpieczenia określa górną granicę
odpowiedzialności ubezpieczyciela, który wypłaca odszkodowanie, a nie sumę
ubezpieczenia.
Tę ocenę podzielił Sąd Okręgowy, który wyrokiem z dnia 12 kwietnia 2002 r.
oddalił apelację powoda. Sąd ten podniósł przy tym, że wbrew stanowisku powoda,
zawarta w umowie ubezpieczenia klauzula dotycząca sposobu ustalenia wysokości
odszkodowania, nie może być uznana za klauzulę abuzywną.
Wyrok ten powód zaskarżył kasacją. Jako podstawę kasacyjną wskazał
naruszenie prawa materialnego, tj. art. 3851
k.c. W związku z tym wniósł o zmianę
wyroku przez uwzględnienie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 39311
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach
zaskarżenia kasacją oraz jej podstaw. W niniejszej sprawie zaskarżając wyrok sądu
drugiej instancji, oddalający apelację od wyroku oddalającego powództwo,
wskazano jako podstawę kasacyjną jedynie naruszenie art. 3851
§ 1 i 3 k.c. Tak
sformułowana podstawa kasacyjna zakreśla ramy kontroli Sądu Najwyższego co do
zgodności zaskarżonego wyroku z powołanymi przepisami. Artykuł 3851
§ 1 k.c.
stanowi, że postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nie uzgodnione
indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób
sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszają jego interesy (tzw.
niedozwolone postanowienia umowne); nie dotyczy to postanowień określających
główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały
sformułowane w sposób jednoznaczny. Przepis art. 3851
§ 3 k.c. stanowi natomiast,
że nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść
konsument nie miał rzeczywistego wpływu; w szczególności odnosi się to do
postanowień umowy przyjętych ze wzoru umowy zaproponowanego konsumentowi
przez kontrahenta.
Powód odwołując się do tych postanowień zarzucił, że niedozwolonym
postanowieniem umownym jest klauzula zawarta w ogólnych warunkach
ubezpieczenia pojazdów lądowych i od kradzieży, którymi posługuje się pozwany
ubezpieczyciel, uprawniająca ubezpieczyciela do ustalenia wartości pojazdu dla
celów związanych z określeniem wysokości odszkodowania na podstawie notowań
rynkowych zawartych w informatorach (katalogach) i to w sposób odbiegający na
niekorzyść ubezpieczonego od ustalenia wartości pojazdu, przyjętej przy zawieraniu
umowy ubezpieczenia i określenia wysokości sumy ubezpieczenia. Zastosowanie
tej klauzuli w niniejszej sprawie spowodowało, że w umowie ubezpieczenia strony
określiły wartość pojazdu na kwotę 70 000 zł, (co miało miejsce dnia 10
października 2000 r.), zaś po kradzieży tego pojazdu dokonanej dnia 5 listopada
2000 r., pozwany ubezpieczyciel określił wartość samochodu na kwotę 58 800 zł i w
tej wysokości wypłacił odszkodowanie.
Wstępnie stwierdzić należy, że art. 3851
§ 1 k.c. zawierający klauzulę
generalną, dotyczącą niedozwolonych postanowień umownych, odnosi się do
wszelkich umów konsumenckich, niezależnie od tego, czy przy ich zawieraniu
przedsiębiorca posługiwał się wzorcem umowy. Nie ulega zatem wątpliwości, że
przepis ten znajduje zastosowanie także przy umowach ubezpieczenia. Jest także
poza sporem, że w ramach sądowej kontroli umów musi być dokonana ocena, czy
określone postanowienie umowne zawiera cechy postanowienia niedozwolonego,
to jest – nieuzgodnione indywidualnie z konsumentem – kształtuje jego prawa i
obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego
interesy. Z reguły też taka ocena dokonywana jest in concreto, w sporze między
konsumentem a przedsiębiorcą, jak w niniejszej sprawie.
Treść polisy ubezpieczeniowej stanowiącej dowód zawarcia umowy
ubezpieczenia przez powoda nie pozostawia wątpliwości, że wartość pojazdu
określono na 70 000 zł, obejmując go ubezpieczeniem autocasco i od kradzieży. W
polisie tej zawarto postanowienie, że do ubezpieczenia mają zastosowanie ogólne
warunki ubezpieczenia pojazdów lądowych od uszkodzeń i od kradzieży, które
powód otrzymał, jak też zastrzeżenie, iż podstawą ustalenia wartości pojazdu
będzie katalog „Info-Expert”. To ostatnie postanowienie zamieszczone w polisie
nawiązuje do § 1 pkt 6 ogólnych warunków ubezpieczeń. W postanowieniu tym
określono pojęcie „wartość pojazdu”, przyjmując, że rozumie się przez to wartość
ustaloną przez ubezpieczyciela na podstawie notowań rynkowych pojazdu danej
marki, typu i roku produkcji – z uwzględnieniem jego wyposażenia, przebiegu i
stanu technicznego. Notowania stanowiące podstawę do ustalenia wartości pojazdu
zawarte są w informatorach (katalogach) uznawanych przez ubezpieczyciela, a w
dokumencie ubezpieczenia odnotowuje się nazwę katalogu stanowiącego podstawę
ustalenia wartości pojazdu.
Ponadto w § 1 pkt 6 ogólnych warunków ubezpieczenia stwierdzono, że przy
braku notowań rynkowych danego pojazdu wartość przyjętą do ubezpieczenia
ustala się przyjmując średnią z wartości podobnych typów pojazdów, zaś wartość
nowego pojazdu potwierdzona fakturą zakupu jest aktualna dla celów
ubezpieczeniowych w okresie dwóch miesięcy od daty wystawienia, po tym terminie
zaś wartość ustalana jest na podstawie katalogu.
Niezbędne jest jeszcze zwrócenie uwagi na dwa postanowienia ogólnych
warunków ubezpieczenia. Pierwszy, zawarty jest w § 1 pkt 5 ogólnych warunków
ubezpieczenia, określa pojęcie „sumy ubezpieczenia”. Zgodnie z nim
postanowieniem przez „sumę ubezpieczenia” rozumie się zmniejszającą się w
czasie trwania umowy ubezpieczenia kwotę odpowiadającą wartości
ubezpieczonego pojazdu w danym momencie trwania umowy ubezpieczenia. Suma
ta jest podstawą od obliczania składki. Drugi, dotyczy § 1 pkt 8 ogólnych warunków
ubezpieczenia i określa pojęcie „odszkodowania”, jako kwotę ustaloną zgodnie z
ogólnymi warunkami, nie wyższą niż suma ubezpieczenia w odniesieniu do szkody
powstałej w pojeździe i nie wyższą niż wartość wyposażenia dodatkowego,
wynikającego z umowy ubezpieczenia.
Dokonując oceny tych postanowień w świetle art. 3851
§ 1 i 3 k.c. stwierdzić
należy jednoznacznie, że wbrew stanowisku powoda nie mogą one być
zakwalifikowane jako postanowienia niedozwolone.
Powód przytaczając treść art. 3851
§ 1 k.c. pomija ostatnie zdanie, które
stanowi, że przepis ten nie dotyczy postanowień określających główne świadczenia
stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane jednoznacznie.
Nie ulega przecież wątpliwości, że postanowienia ogólnych warunków
ubezpieczenia dotyczące określenia „sumy ubezpieczenia” i „odszkodowania”, a
przede wszystkim „wartości pojazdu”, będącej podstawą i dla ustalenia sumy
ubezpieczenia i dla ustalenia wysokości odszkodowania, określają główne
świadczenia ubezpieczyciela (wypłata odszkodowania) i ubezpieczonego (zapłata
składki). Można więc uznać, że już z tego względu zarzut naruszenia art. 3851
§ 1
k.c. nie jest uzasadniony.
Powód błędnie odczytuje treść § 1 pkt 6 ogólnych warunków ubezpieczenia,
która nie dotyczy jedynie określenia wartości pojazdu dla ustalenia wysokości
odszkodowania. Przyjęte w tym postanowieniu reguły ustalenia wartości pojazdu
mają zastosowanie zarówno przy zawieraniu umowy ubezpieczenia i ustaleniu
sumy ubezpieczenia, jak i przy ustaleniu wysokości odszkodowania. Oczywiste jest,
że z upływem czasu ulega obniżeniu pierwotna wartość pojazdu, a tym samym
ulega zmniejszeniu zarówno suma ubezpieczenia (wyraźnie o tym stanowi § 1 pkt 5
ogólnych warunków ubezpieczenia), jak i wysokość odszkodowania, szczególnie
przy utracie pojazdu. Pozwany ubezpieczyciel nie stosował innych reguł ustalenia
wartości pojazdu przy zawieraniu umowy ubezpieczenia i określaniu sumy
ubezpieczenia, a innych przy ustalaniu wysokości odszkodowania. Jedyny wyjątek,
zresztą w pełni usprawiedliwiony, dotyczy ubezpieczenia samochodu nowego,
którego wartość wynika z faktury zakupu i ten dokument jest podstawą ustalenia
wartości pojazdu. Dopiero po dwóch miesiącach ubezpieczyciel uprawniony jest do
zastosowania dla ustalenia wysokości odszkodowania, wartości według notowań
określonych w katalogach. Jeżeli zatem pozwany ubezpieczyciel byłby uprawniony
w ogólnych warunkach ubezpieczeń do stosowania odmiennych reguł ustalania
wartości pojazdu przy zawieraniu umowy ubezpieczenia i przy ustalaniu wysokości
odszkodowania i to reguł rażąco naruszających interesy ubezpieczonego, to takie
postanowienie należałoby uznać za niedozwolone w świetle art. 3851
§ 1 k.c. Taka
sytuacja nie występuje jednak w niniejszej sprawie.
Bliższa analiza reguł ustalania wartości samochodu ujętych w ogólnych
warunkach ubezpieczenia – jednakowych przy zawieraniu umowy ubezpieczenia i
ustalaniu odszkodowania – w żadnym razie nie pozwala uznać, aby pozostawały
one w kolizji z dobrymi obyczajami rażąco naruszając interesy ubezpieczonego.
W szczególności nie można zakwestionować, aby odwołanie się w tych
postanowieniach do wartości rynkowej pojazdów danej marki, typu i roku produkcji,
przy uwzględnieniu – co do konkretnego pojazdu – jego wyposażenia, przebiegu i
stanu technicznego (z wyjątkiem ubezpieczenia pojazdów nowych, co do których
wartość przy ubezpieczeniu określa cena nabycia z faktury), było sprzeczne z
dobrymi obyczajami, rażąco naruszając interesy ubezpieczonego. Przeciwnie, dla
tak określonych reguł trudno znaleźć inną rozsądną i uzasadnioną alternatywę.
Warunkiem jest jedynie to, aby te same reguły stosować przy zawieraniu umowy
ubezpieczenia (dla określenia sumy ubezpieczenia) i przy ustalaniu wysokości
szkody (dla celów odszkodowania). Takie wymagania spełniają zaś rozpatrywane
ogólne warunki ubezpieczenia. (...)
Z tych względów orzeczono, jak w sentencji (art. 39312
k.p.c.).