Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA SKŁADU SIEDMIU SĘDZIÓW
Z DNIA 21 PAŹDZIERNIKA 2003 R.
I KZP 27/03
Z uwagi na treść art. 1 pkt 33, art. 5, 6 oraz 9 ustawy z dnia 10 stycz-
nia 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy –
Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku
koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 17, poz.
155) nie jest dopuszczalne po dniu 30 czerwca 2003 r. prowadzenie postę-
powań w przedmiocie stwierdzenia nieważności orzeczeń, wydanych przed
dniem wejścia w życie tej ustawy, tj. przed dniem 1 lipca 2003 r.
Przewodniczący: Pierwszy Prezes SN L. Gardocki.
Sędziowie SN: P. Kalinowski, W. Kozielewicz (sprawozdawca), D.
Rysińska, J. Sobczak, E. Strużyna, J. Szewczyk.
Zastępca Prokuratora Generalnego: R.A. Stefański.
Sąd Najwyższy w sprawie Marii B., po rozpoznaniu, przekazanego na
podstawie art. 441 § 1 w zw. z art. 518 k.p.k. przez skład trzech sędziów
Sądu Najwyższego, postanowieniem z dnia 3 lipca 2003 r., zagadnienia
prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy:
„Czy w związku z uchyleniem, ustawą z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie
ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Przepisy wprowadzają-
ce Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz usta-
wy o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 17, poz. 155) art. 101 – 104
k.p.k. dopuszczalne jest orzekanie, po dniu 30 czerwca 2003 r., w przed-
2
miocie stwierdzenia nieważności orzeczeń wydanych przed dniem 1 lipca
2003 r., w świetle regulacji zawartych w art. 5 i 6 ustawy?”
u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi j a k w y ż e j.
U Z A S A D N I E N I E
Zagadnienie prawne przedstawiono w następującej sytuacji proceso-
wej.
Sąd Apelacyjny w B., postanowieniem z dnia 15 maja 2003 r., odmó-
wił stwierdzenia nieważności wyroku Sądu Rejonowego w B. z dnia 23
września 2002 r., wydanego w sprawie Marii B. skazanej za przestępstwo
określone w art. 209 § 1 kk.
Orzeczenie to skazana zaskarżyła zażaleniem, które wpłynęło do
Sądu Najwyższego w dniu 25 czerwca 2003 r.
Rozpoznając na posiedzeniu w dniu 3 lipca 2003 r. ten środek odwo-
ławczy, Sąd Najwyższy w składzie trzech sędziów uznał, że wyłoniło się
zagadnienie prawne, wymagające zasadniczej wykładni ustawy, które
sprowadził do pytania: „Czy w związku z uchyleniem ustawą z dnia 10
stycznia 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, usta-
wy – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o
świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr
17, poz. 155), art. 101 – 104 k.p.k. dopuszczalne jest orzekanie, po dniu 30
czerwca 2003 r., w przedmiocie stwierdzenia nieważności orzeczeń wyda-
nych przed dniem 1 lipca 2003 r., w świetle regulacji zawartych w art. 5 i 6
ustawy?”.
Ustosunkowując się do przedstawionego zagadnienia prawnego Za-
stępca Prokuratora Generalnego wniósł o podjęcie uchwały: „uchylenie art.
3
101 – 104 k.p.k. przez ustawę z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy
– Kodeks postępowania karnego, ustawy – Przepisy wprowadzające Ko-
deks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o
ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 17, poz. 155) powoduje, iż nie-
dopuszczalne jest orzekanie po dniu 30 czerwca 2003 r. w przedmiocie
stwierdzenia nieważności orzeczeń wydanych przed dniem wejścia w życie
tej ustawy, tj. dniem 1 lipca 2003 r.”
Rozstrzygając zagadnienie prawne Sąd Najwyższy zważył, co nastę-
puje:
W doktrynie zwracano uwagę, że wprowadzenie w Kodeksie postę-
powania karnego z 1997 r. instytucji nieważności orzeczeń było wyrazem
powrotu do tradycji Kodeksu postępowania karnego z 1928 r. (por. S. Wal-
toś: Kodeks postępowania karnego z 1997 r. – między tradycją a wyzwa-
niem współczesności w: Nowy kodeks postępowania karnego. Zagadnienia
węzłowe, Kraków 1998, s. 12). Po dwóch latach niezbyt udanych doświad-
czeń praktyki z tą instytucją prawną ustawodawca zdecydował się w 2000
r. na jej bardzo głębokie zreformowanie (por. art. 1 pkt. 2 – 4 ustawy z dnia
20 lipca 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy
– Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego oraz ustawy –
Kodeks karny skarbowy Dz. U. Nr 62, poz. 717). Natomiast w 2003 r., po-
dzielając głosy krytyki oraz radykalne postulaty niektórych przedstawicieli
doktryny (por. S. Waltoś: Nieważność ipso iure, czyli przyczynek do hiper-
trofii środków zaskarżenia w polskim procesie karnym, w: Środki zaskarże-
nia w procesie karnym. Księga pamiątkowa ku czci prof. Zbigniewa Dody,
Kraków 2000, s. 325 i n.), ustawodawca zdecydował o skreśleniu z dniem
1 lipca 2003 r. art. 101 – 104 k.p.k. normujących instytucję nieważności
(por. art. 1 pkt 33 ustawy z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy –
Kodeks postępowania karnego, ustawy – Przepisy wprowadzające Kodeks
4
postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochro-
nie informacji niejawnych, Dz. U. Nr 17, poz. 155).
Po tej ostatniej decyzji ustawodawcy, w doktrynie pojawiły się dwa
rozbieżne poglądy co do możliwości stwierdzania po dniu 30 czerwca 2003
r. nieważności orzeczeń zapadłych w okresie od dnia 1 września 1998 r. do
dnia 30 czerwca 2003 r. (por. S. Zabłocki: Pożegnanie z nieważnością, Pal.
2003, z. 3 – 4, s. 93 – 95 oraz: A jednak pożegnanie z nieważnością, Pal.
2003, z. 5 – 6, s. 126 – 128; P. Hofmański: Ciszej nad trumną nieważności,
Pal. 2003, z. 5 – 6, s. 119 – 125).
Poza sporem jest, że w niniejszej sprawie zasadniczym problemem
jest kwestia stosowania do instytucji nieważności istniejącej w okresie od
dnia 1 września 1998 r. do dnia 30 czerwca 2003 r. przepisów i reguł tem-
poralnych prawa karnego procesowego.
W prawie karnym procesowym regułą jest zastosowanie przepisów
procesowych obowiązujących w czasie trwania postępowania, a więc prze-
pisów aktualnie obowiązujących. Skrótowo mówi się, że ustawa procesowa
„działa wstecz” bądź, że prawo procesowe „chwyta sprawę w locie” (por. M.
Cieślak: Polska procedura karna, Warszawa 1984, s. 182 – 183; M. Lip-
czyńska, Polski proces karny. Tom I. Zagadnienia ogólne, Warszawa,
1986, s. 33; K. Marszał: Proces karny, Katowice 1995, s. 30 – 31; R. Kmie-
cik, E. Skrętowicz: Proces karny. Część ogólna, Kraków 2002, s. 45).
Pozornie ma tu zastosowanie zasada „lex retro agit”, a w rzeczywi-
stości jest to tylko złudzenie, bowiem ustawa procesowa ma za przedmiot
nie czyn przestępczy, lecz postępowanie, które zawsze toczy się w czasie,
kiedy obowiązuje dana ustawa procesowa (por. W. Daszkiewicz: Proces
karny. Część ogólna, Poznań 1995, s. 25).
Jeśli więc „nowa” ustawa procesowa nie przewiduje przepisów przej-
ściowych to trzeba stosować tę „nową” ustawę, wobec utraty mocy prawnej
przez „starą” ustawę. W tej sytuacji nowe przepisy procesowe „chwytają w
5
locie” toczące się postępowanie. Czynności procesowe dokonane w czasie
obowiązywania „starej” ustawy nie wymagają powtórzenia, chyba że taki
obowiązek wynikałby z „nowej” ustawy.
W przypadku zaś, gdy „nowa” ustawa zawiera przepisy przejściowe,
które w zakresie nią określonym pozostawiają w mocy przepisy dotychczas
obowiązujące (czyli przepisy „starej” ustawy), to z mocy tych przepisów
przejściowych przepisy ustawy „starej” będą współobowiązywać z przepi-
sami ustawy „nowej”. Można więc stwierdzić, że w omawianej sytuacji
przepisy ustawy „starej” mogą być stosowane tylko w zakresie, w jakim zo-
stały zachowane na podstawie przepisów przejściowych zawartych w
ustawie „nowej”.
Ustawa z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks postę-
powania karnego ... (Dz. U. Nr 17, poz. 155) zawiera następujące przepisy
przejściowe. W art. 6 statuuje zasadę, iż czynności procesowe dokonane
przed wejściem jej w życie są skuteczne, jeżeli dokonano ich z zachowa-
niem przepisów dotychczasowych. Należy przy tym podkreślić, że przepis
ten dotyczy zarówno czynności procesowych stron, jak i czynności orga-
nów procesowych (por. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek: Kodeks po-
stępowania karnego. Komentarz, t. II Warszawa 1999, s. 1197; J. Grajew-
ski, L. Paprzycki: Kodeks postępowania karnego z komentarzem, Sopot
2000, s. 968).
Niesporne jest, że art. 5 omawianej ustawy zawiera z jednej strony
wyjątek od ogólnej reguły „chwytania w locie” postępowania przez „nowe”
przepisy, z drugiej zaś strony wprowadzając „wyjątek od wyjątku” powraca
w pewnych sytuacjach do tej reguły, gdyż stanowi, że „w razie zawieszenia
postępowania, odroczenia rozprawy lub ponownego rozpoznania sprawy
albo po zapadnięciu prawomocnego orzeczenia postępowanie toczy się
według przepisów tej ustawy” (tj. ustawy z 10 stycznia 2003 r. o zmianie
...). Trafna jest konstatacja S. Zabłockiego, że skoro dyspozycja zawarta w
6
art. 5 została ściśle powiązana z rozprawą główną, to uzasadnione jest
stwierdzenie, że chodzi tu jedynie o stosowanie przepisów ściśle powiąza-
nych z tokiem postępowania w ramach rozprawy głównej. Zatem treść art.
5 nie daje podstaw do przyjęcia, że wyraża on nakaz stosowania wszyst-
kich dotychczasowych przepisów procesowych (por. S. Zabłocki: Pożegna-
nie z nieważnością, op. cit. s. 95).
Z kolei w art. 9 zawarto ważną dyrektywę interpretacyjną dla organów
prowadzących postępowanie karne. Dyrektywa ta potwierdza na gruncie
postępowania karnego zasadę prymatu ustawy „nowej”.
Odnosząc rozważania dotyczące przepisów przejściowych ustawy z
dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ..., do realiów sprawy, w której przed-
stawiono zagadnienie prawne należy wskazać, iż wprawdzie skazana Ma-
ria B. złożyła przed dniem 1 lipca 2003 r. zażalenie na postanowienie o
odmowie stwierdzenia nieważności wyroku, to jednak po tej dacie zażale-
nie to nie może zostać rozpoznane, gdyż od dnia 1 lipca 2003 r. nie ma już
w kodeksie postępowania karnego unormowań dotyczących instytucji nie-
ważności orzeczeń.
Kolejną kwestią jest sposób procedowania w przypadku dostrzeżenia
przez sąd wadliwości orzeczenia wydanego w okresie od 1 września 1998
r. do 30 czerwca 2003 r. skutkującej w obowiązującym wówczas stanie
prawnym nieważnością takiego orzeczenia. Powszechnie w doktrynie pod-
kreśla się, że pojęciowym założeniem koncepcji nieważności orzeczeń ipso
iure jest to, że decyzję nieważną uważa się za nieistniejącą w obliczu pra-
wa i pozbawioną skutków prawnych. Ten stan istnieje z mocy prawa od
samego wydania decyzji, a nie dopiero od momentu orzeczenia w sprawie
nieważności (por. M. Cieślak: Nieważność orzeczeń w procesie karnym
PRL, Warszawa 1965, s. 25). Słusznie jednak, zdaniem Sądu Najwyższe-
go, podnosi się też, że nieważność orzeczenia ex tunc jest fikcją. Orzecze-
nie „pozostające pod podejrzeniem”, że jest nieważne traktuje się przecież
7
zawsze jak fakt prawny, dopóki nie stwierdzi się nieważności, bez względu
na założenie, że nieważność posiada skutek z mocą ex tunc. Jego więc
prawna bezskuteczność zaczyna się nie wcześniej jak z chwilą stwierdze-
nia nieważności (por. S. Waltoś: Pragmatyzm i antypragmatyzm w proce-
durze karnej w: Nowe prawo karne procesowe. Zagadnienia wybrane.
Księga ku czci prof. W. Daszkiewicza, Poznań 1999, s. 64 – 65).
Ustawodawca likwidując artykułem 1 pkt 33 ustawy z 10 stycznia
2003 r. instytucję nieważności orzeczeń w kodeksie postępowania karne-
go, jednocześnie w art. 1 pkt 177 tejże ustawy dokonał zmiany w art. 439 §
1 k.p.k., inkorporując do niego wszystkie powody nieważności orzeczeń
wymienione w skreślonym art. 101 § 1 k.p.k.
Jak trafnie wskazano w piśmiennictwie ujawnienie się przyczyny
nieważności orzeczenia wydanego w okresie od 1 września 1998 r. do 30
czerwca 2003 r. może być od 1 lipca 2003 r. traktowane jedynie w katego-
riach bezwzględnej przyczyny odwoławczej, pociągającej za sobą skutki
określone w art. 439 § 1 k.p.k., art. 537 § 1 k.p.k. w zw. z art. 523 § 1 k.p.k.
i art. 439 § 1 k.p.k. albo w art. 542 § 3 k.p.k. (por. S. Zabłocki: Pożegnanie
z nieważnością, op. cit. s. 95).
Natomiast w wypadkach, gdy postępowanie w przedmiocie nieważ-
ności nie zakończyło się przed dniem 1 lipca 2003 r., to po tej dacie powin-
no zostać umorzone, zaś w razie ujawnienia się jednego z uchybień wy-
mienionych w art. 439 § 1 k.p.k., należy wszcząć postępowanie w zakresie
wznowienia postępowania, pamiętając przy tym, że wznowienie postępo-
wania jedynie z powodów określonych w pkt. 9 – 11 może nastąpić tylko na
korzyść skazanego (por. T. Grzegorczyk: Kodeks postępowania karnego.
Komentarz, Kraków 2003, s. 338 – 340).
W doktrynie bowiem podnosi się, że wznowienie postępowania z
urzędu może nastąpić w wyniku uzyskania przez właściwy sąd wiadomości
o tym, że prawomocne orzeczenie dotknięte jest jednym z uchybień okre-
8
ślonych w art. 439 § 1 k.p.k. Wiadomości te mogą pochodzić z rozmaitych
źródeł, a mianowicie od osób urzędowych, osób prywatnych, a także z wła-
snych ustaleń danego sądu.