Pełny tekst orzeczenia

CHWAŁA Z DNIA 21 PAŹDZIERNIKA 2003 R.
I KZP 33/03
Karta uprawniająca do podjęcia pieniędzy z automatu bankowego nie
jest „rzeczą ruchomą” w rozumieniu art. 284 §1 k.k.
Przewodniczący: sędzia SN W. Kozielewicz.
Sędziowie SN: J. Sobczak, E. Strużyna (sprawozdawca).
Zastępca Prokuratora Generalnego: R. Stefański.
Sąd Najwyższy w sprawie Sebastiana Z., po rozpoznaniu przekaza-
nego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Apelacyjny w K., postano-
wieniem z dnia 20 sierpnia 2003 r., zagadnienia prawnego wymagającego
zasadniczej wykładni ustawy:
„Czy karta uprawniająca do podjęcia pieniędzy z automatu bankowego jest
cudzą rzeczą ruchomą w rozumieniu art. 284 § 1 k.k., czy też stanowi do-
kument stwierdzający prawo majątkowe innej osoby w rozumieniu art. 275
§ 1 k.k. ?
u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi jak wyżej.
U Z A S A D N I E N I E
Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne powstało
na tle następującego stanu faktycznego.
2
Do Sądu Okręgowego w K. wpłynął akt oskarżenia przeciwko Seba-
stianowi Z., w którym zarzucono mu, m.in. popełnienie przestępstw okre-
ślonych w art. 275 §1 k.k., polegających na przywłaszczeniu sobie dwóch
kart bankomatowych VISA Elektron.
Sąd Okręgowy w K., wyrokiem z dnia 13 grudnia 2002 r., popełnione
przez Sebastiana Z. czyny zakwalifikował jako przestępstwa określone w
art. 284 §1 k.k. w zw. z art. 91 §1 k.k. Sąd ten uznał bowiem, że karta
uprawniająca do podjęcia pieniędzy z bankomatu stanowi, zgodnie z defi-
nicją zawartą w art. 115 § 9 k.k., środek płatniczy albo dokument uprawnia-
jący do otrzymania sumy pieniężnej, a więc jest „mieniem ruchomym”.
Wyrok zaskarżony został apelacją prokuratora, w której podniesiono
zarzut obrazy prawa materialnego, tzn. art. 284 §1 k.k., przez błędne przy-
jęcie, że przywłaszczenie karty do bankomatu stanowi przestępstwo przy-
właszczenia określone w tym przepisie, a więc przestępstwo przeciwko
mieniu. Prokurator wskazał na pogląd prezentowany w doktrynie (przez M.
Dąbrowską – Kardas i P. Kardasa w: Kodeks karny. Część szczególna.
Komentarz do k.k. t. 3, pod red. A. Zolla, Kraków 1999, s.18), że karta ban-
komatowa nie mieści się w pojęciu „dokumentu uprawniającego do otrzy-
mania sumy pieniędzy” zawartym w art. 115 § 9 k.k. Zdaniem oskarżyciela
publicznego do treści art. 284 k.k. nie wprowadzono bowiem typu prze-
stępstwa przywłaszczenia karty, jak ma to miejsce w przypadku kradzieży
(art. 278 § 5 k.k.). Karta uprawniająca do podjęcia pieniędzy z automatu
bankowego jest natomiast, w rozumieniu art. 115 § 14 k.k., dokumentem, z
którym jest związane określone prawo majątkowe, a zatem przywłaszcze-
nie karty należy traktować jako przestępstwo określone w art. 275 § 1 k.k.
Uzasadniając swoje wystąpienie Sąd Apelacyjny podniósł, że wątpli-
wości wynikają z braku odrębnego uregulowania w art. 284 k.k. przywłasz-
czenia karty bankomatowej. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, typ przestęp-
stwa kradzieży karty uprawniającej do podjęcia pieniędzy z bankomatu
3
utworzono „z tego powodu, że wprowadzenie w kodeksie karnym cywili-
stycznego pojęcia «cudza rzecz ruchoma» (w miejsce poprzedniego okre-
ślenia «mienie»), wykluczało możliwość przyjęcia, iż w zakresie desygna-
tów tego pojęcia mieścić się może karta bankomatowa”. Skoro karta taka
nie jest cudzą rzeczą ruchomą w rozumieniu art. 278 § 1 k.k., nie może nią
być w rozumieniu art. 284 § 1 k.k. Gdyby bowiem przyjąć, że karta upraw-
niająca do podjęcia pieniędzy z bankomatu, na gruncie art. 284 k.k. odpo-
wiada temu pojęciu, to w grę wchodziłby problem tzw. przestępstw przepo-
łowionych.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego nie można także przyznać racji prokura-
torowi. Przepis art. 275 § 1 k.k. chroni bowiem dokumenty, w tym także do-
kumenty stwierdzające prawa majątkowe, nie tylko przed przywłaszcze-
niem, ale również przed kradzieżą. Stąd za zupełnie nieracjonalne należa-
łoby uznać uregulowanie zawarte w art. 278 § 5 k.k. Nie do przyjęcia jest
bowiem rozumowanie, że przed kradzieżą karta bankomatowa jest chro-
niona jako „szczególna kategoria dokumentów”, natomiast przed przy-
właszczeniem, już tylko jako dokument „zwykły”.
Ustosunkowując się do przedstawionego zagadnienia prawnego Za-
stępca Prokuratora Generalnego wniósł o podjęcie uchwały, że „karta
uprawniająca do podjęcia pieniędzy z automatu bankowego nie jest rzeczą
ruchomą w rozumieniu art. 284 § 1 k.k., a stanowi dokument stwierdzający
prawo majątkowe innej osoby, o którym mowa w art. 275 § 1 k.k.”
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Należy zgodzić się z Sądem Apelacyjnym, że zachodzą poważne
wątpliwości, jak w świetle przepisów obowiązującego Kodeksu karnego,
traktować czyn polegający na przywłaszczeniu karty uprawniającej do pod-
jęcia pieniędzy z bankomatu. Słusznie w szczególności wskazano, że
wprowadzenie w Rozdziale XXXV Kodeksu karnego obejmującym prze-
stępstwa przeciwko mieniu, w art. 278 § 5 k.k., penalizacji kradzieży karty
4
uprawniającej do podjęcia pieniędzy z bankomatu, jako odrębnego typu
przestępstwa kradzieży, wywołuje poważne trudności interpretacyjne, a od
rozstrzygnięcia przedstawionego problemu zależy zakres odpowiedzialno-
ści oskarżonego. Uznać więc trzeba, że w sprawie wyłoniło się zagadnienie
prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy.
Wyodrębnienie w art. 278 § 5 k.k., obok kradzieży energii, kradzieży
karty uprawniającej do podjęcia pieniędzy z bankomatu wywołało kompli-
kacje w praktyce orzeczniczej.
W tym miejscu, trudno nie zauważyć, że wymieniony przepis ma już
jednak brzmienie nieco archaiczne, gdyż współcześnie banki nie emitują
kart służących wyłącznie do podejmowania pieniędzy z bankomatu, ale
karty łączące tę funkcję z innymi, przy czym głównie z funkcję płatniczą.
Z uzasadnienia rządowego projektu kodeksu karnego wynika, że kra-
dzież energii została wyodrębniona, „gdyż nie obejmuje jej nazwa «cudza
rzecz ruchoma»” (Nowe kodeksy karne z uzasadnieniami, Warszawa 1997,
s. 206). Motywów wyodrębnienia typu przestępstwa kradzieży karty upraw-
niającej do podjęcia pieniędzy z automatu bankowego nie określono w
uzasadnieniu projektu już jednak w tak kategoryczny sposób, poprzestając
na stwierdzeniu, że podobnie jak energię „potraktowano kradzież karty
magnetycznej służącej do pobierania gotówki z automatu bankowego, któ-
rej nie można porównać z kradzieżą książeczki oszczędnościowej” (tamże,
s. 206).
Na uregulowanie to zareagowano w piśmiennictwie zarówno zdziwie-
niem, że w kodeksie zapewniono szczególną ochronę przed kradzieżą, po-
przez odrębną typizację, jednej tylko z odmian funkcjonujących w obrocie
gospodarczym kart, stosunkowo najmniej użytecznej (por. B. Michalski,
Przestępstwa przeciwko mieniu. Rozdział XXXV kodeksu karnego. Komen-
tarz, Warszawa 1999, s. 79-80), jak i obawą, czy celu tej regulacji nie prze-
kreśliła zasada, tzw. przepołowienia kradzieży (O. Górniok w: O. Górniok,
5
S. Hoc. S.M. Przyjemski, Kodeks karny. Komentarz, t. III, Gdańsk 2001, s.
355).
Nie ulega wątpliwości, że karta uprawniająca do podjęcia pieniędzy z
automatu bankowego, jako przedmiot materialny, odpowiada pojęciu „rze-
czy” określonemu w art. 45 k.c.
Karta uprawniająca m.in. do podjęcia pieniędzy z bankomatu, nieza-
leżnie od objęcia jej ochroną przez przepisy rozdziału zawierającego prze-
stępstwa przeciwko mieniu, a w szczególności art. 278 § 5 k.k., pozostaje
jednak nadal dokumentem z którym związane są określone prawa mająt-
kowe. Nie może być ponadto skutecznie kwestionowany fakt, że jest do-
kumentem uprawniającym do otrzymania sumy pieniężnej. Karta taka mie-
ści się więc zarówno w szerszym zbiorze dokumentów określonych w art.
115 § 14 k.k., jak i odpowiada pojęciu dokumentu szczególnego, usytuow-
anego z innymi, określanymi jako „rzecz ruchoma”, w przepisie art. 115 § 9
k.k.
Utworzenie odrębnego typu przestępstwa kradzieży karty, i tym sa-
mym wyłączenie możliwości zakwalifikowania takiego czynu jako wykro-
czenia, miało na celu objęcie tego przedmiotu zwiększoną ochroną praw-
ną. Przepis art. 119 § 1 k.w., w którym przedmiot czynności wykonawczej
określony został jako „cudza rzecz ruchoma”, nie może być bowiem stoso-
wany w przypadku kradzieży karty do bankomatu, pomimo, że karta taka
jako rzecz (przedmiot) nie przedstawia wartości przekraczającej kwotę po-
zwalającą na uznanie jej zaboru w celu przywłaszczenia za przestępstwo
kradzieży.
Konsekwencją utworzenia odrębnego typu przestępstwa kradzieży
karty uprawniającej do podjęcia pieniędzy z automatu bankowego jest więc
w każdym przypadku takiego czynu odpowiedzialność karna sprawcy za
przestępstwo kradzieży. Ujęcie przestępstw kradzieży z włamaniem i roz-
boju przez określenie czynności wykonawczej zwrotem „kto kradnie” wska-
6
zuje, że karta do bankomatu może być także przedmiotem tych prze-
stępstw. Natomiast jest rzeczą oczywistą, że wyodrębnienie karty jako
osobnego przedmiotu ochrony, nie pozwala na uznanie, że karta uprawnia-
jąca m.in. do podjęcia pieniędzy z automatu bankowego, mieści się w po-
jęciu „rzecz ruchoma”, stanowiącym przedmiot pozostałych przestępstw
przeciwko mieniu.
W tej sytuacji uzasadniona jest konstatacja, że ustawodawca, two-
rząc typ kradzieży karty do bankomatu (art. 278 § 5 k.k.) utworzył lex spe-
cialis w stosunku do normy zawartej w art. 275 § 1 k.k., przewidującej od-
powiedzialność karną m.in. za kradzież dokumentu. Zasada racjonalnego
ustawodawcy wyłącza bowiem wniosek, że poza wypadkami kradzieży,
karta do bankomatu pozbawiona została ochrony prawnej przed innymi
kryminalizowanymi działaniami. Należy zatem przyjąć, że obok przewidzia-
nej w art. 278 § 5 k.k. ochrony przed kradzieżą, przysługuje jej także
ochrona jako dokumentowi, podlegającemu zaliczeniu do zbioru dokumen-
tów określonego w art. 115 § 14 k.k.
Sąd Najwyższy nie podziela zastrzeżeń Sądu Apelacyjnego, że tego
rodzaju wykładnia prowadzi do „konkluzji wewnętrznie sprzecznej: karta
bankomatowa jest chroniona przed kradzieżą w art. 278 § 5 k.k. jako
szczególna kategoria dokumentów, natomiast przed przywłaszczeniem
chroni ją art. 275 §1 k.k. jako dokument zwykły”. Już sam fakt wprowadze-
nia przez ustawodawcę zwiększonej ochrony dokumentu, jakim jest karta
do bankomatu, przed przestępstwami kradzieży, nie może prowadzić do
wniosku, że zamiarem ustawodawcy była równocześnie depenalizacja in-
nych zachowań przeciwko karcie jako dokumentowi.
W tym miejscu trudno nie zauważyć, że wyodrębnienie karty do ban-
komatu, jako osobnego (szczególnego) przedmiotu ochrony, ze zbioru do-
kumentów „uprawniających do otrzymania sumy pieniężnej”, umieszczone-
go w art. 115 § 9 k.k., nie pozbawia jej przecież cech takiego właśnie do-
7
kumentu. Jednakże wobec rozbieżnych wypowiedzi w piśmiennictwie na
temat, czy przepis art. 278 § 5 k.k. wyłącza kartę do bankomatu spośród
dokumentów wymienionych w art. 115 §9 k.k., tzn. umieszcza ją poza tym
zbiorem czy też nie, (por. M. Dąbrowska – Kardas, P. Kardas w: Kodeks
karny, op. cit., s. 18; O. Górniok w: Kodeks karny, op. cit., s. 347; W. Wró-
bel w: Kodeks karny, Komentarz do k.k. t. 2, pod red. A. Zolla, 1999,
s.1056; B. Mik, Karnomaterialna ochrona dokumentów (zagadnienia wy-
brane), Prok. i Pr. 2001, nr 4, s. 58-59; J. Skorupka, Glosa do wyroku Sądu
Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 23 października 2001, Prok. i Pr. 2003,
nr 5, s. 116), do rozstrzygnięcia pozostaje problem, czy przepisy rozdziału
obejmującego przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów wraz z
przepisami chroniącymi ją jako mienie (rzecz ruchomą) zapewniają kartom
współcześnie emitowanym przez banki, spełniającym, obok uprawnienia do
podjęcia pieniędzy z bankomatu, inne liczne funkcje, pełną ochronę.
Wyrazem tego, jak ważną rolę w obrocie gospodarczym karty te
spełniają, jest m.in. ustawa z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych
instrumentach płatniczych (Dz. U. Nr 169, poz. 1385), która weszła w życie
w dniu 12 października 2003 r. W świetle przepisów tej ustawy, a zwłasz-
cza art. 2 pkt 4, w którym do elektronicznych instrumentów płatniczych za-
liczono kartę płatniczą, celowa wydaje się nowelizacja art. 115 § 9 k.k.
przez dodanie do przedmiotów objętych szczególną ochroną także elektro-
nicznego instrumentu płatniczego i skreślenie w § 5 art. 278 k.k. wyodręb-
nionego tam przedmiotu w postaci „karty uprawniającej do podjęcia pienię-
dzy z automatu bankowego” (zarówno wobec zdezaktualizowania się tego
pojęcia jak i wobec komplikacji jakie to uregulowanie wywołuje w praktyce
sądowej), albo nowelizacja tylko art. 278 § 5 k.k. przez zastąpienie karty do
bankomatu uniwersalnym określeniem wprowadzonym przez ustawę.
8
Problematyka ta pozostaje jednak poza zakresem rozważań dotyczą-
cych zagadnienia prawnego przedstawionego Sądowi Najwyższemu w ni-
niejszej sprawie.