Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 12 listopada 2003 r.
I PK 591/02
Do zmiany warunków umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku
pracy (art. 1012
k.p.) nie ma zastosowania art. 42 k.p.
Przewodniczący SSN Herbert Szurgacz (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Katarzyna Gonera, Andrzej Kijowski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 12 listopada 2003 r.
sprawy z powództwa Tomasza W. przeciwko Fabryce Opakowań Różnych „F” SA w
T. o ustalenie, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzibą w Gdyni z dnia 10 września 2002 r.
[...]
1. o d d a l i ł kasację;
2. zasądził od powoda na rzecz strony pozwanej kwotę 1.800 zł tytułem
zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Pozwem wniesionym przeciwko Fabryce Opakowań Różnych „F.” SA w T.
powód Tomasz W. domagał się, po ostatecznym sprecyzowaniu roszczeń, zasądze-
nia odszkodowania w wysokości 42.000 zł za nieuzasadnione i niezgodne z prawem
wypowiedzenie warunków pracy i płacy z dnia 21 listopada 2001 r., a ewentualnie,
na wypadek nieuwzględnienia tego żądania, zasądzenia kwoty 42.000 zł tytułem od-
szkodowania wynikającego z zakazu konkurencji. W uzasadnieniu pozwu powód po-
dał, iż złożone przez pozwanego wypowiedzenie zmieniające jest niezgodne z pra-
wem, bowiem z przepisów nie wynika uprawnienie pozwanego do jednostronnego
uchylenia się od realizacji swoich zobowiązań związanych z ustanowionym zakazem
konkurencji. Zgodnie z art. 42 § 1 k.p. wypowiedzeniu zmieniającemu podlegają tylko
te elementy umowy o pracę, które stanowią warunki pracy i płacy. Zakaz konkurencji
nie stanowi elementu umowy o pracę (warunków pracy), pomimo umieszczenia tych
2
postanowień w jednym dokumencie. W ocenie powoda, pozwany, wykorzystując
formę wypowiedzenia zmieniającego, próbował jednostronnie rozwiązać umowę o
zakazie konkurencji.
W odpowiedzi na pozew pozwana Fabryka Opakowań Różnych „F.” SA w T.
wniosła o oddalenie powództwa, podnosząc, iż nigdy nie było potrzeby nakładania
dodatkowo na powoda zakazu prowadzenia działalności konkurencyjnej wobec pra-
codawcy. Zdaniem pozwanej, powód nie miał dostępu do szczególnie ważnych infor-
macji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę. Na pierwszej roz-
prawie pozwana wniosła pozew wzajemny o ustalenie rozwiązania zawartej pomię-
dzy pozwanym a powodem w dniu 1 października 2000 r. umowy o zakazie konku-
rencji i obowiązku zachowania tajemnicy w czasie trwania umowy o pracę oraz po
ustaniu stosunku pracy.
Wyrokiem z dnia 10 czerwca 2002 r. Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Starogardzie
Gdańskim zasądził od strony pozwanej na rzecz powoda 42.000 zł tytułem odszko-
dowania za nieuzasadnione i niezgodne z prawem wypowiedzenie warunków pracy
oraz oddalił powództwo wzajemne. Sąd ustalił, że powód został zatrudniony u strony
pozwanej na podstawie umowy o pracę zawartej w dniu 1 października 2000 r., na
czas nieokreślony, na stanowisku Szefa Produkcji - Dyrektora Technicznego. W
umowie o pracę umieszczono zakaz konkurencji w czasie trwania stosunku pracy
oraz po jego ustaniu. Zgodnie z umową, w okresie obowiązywania umowy o pracę
powód nie mógł prowadzić działalności konkurencyjnej w jakiejkolwiek formie w sto-
sunku do przedmiotu działania pozwanego ani też świadczyć pracy lub usług na innej
podstawie na rzecz podmiotu prowadzącego taką działalność, nabywać akcji lub
udziałów bądź uczestniczyć we władzach takiego podmiotu, chyba że uzyskałby ze-
zwolenie organów nadzorujących pracę zarządu Spółki. Zakaz miał trwać przez
okres 6 miesięcy od rozwiązania umowy o pracę i nabycia prawa do odszkodowania
z tytułu zakazu konkurencji i obowiązku zachowania tajemnicy. Z tytułu zakazu kon-
kurencji i obowiązku zachowania tajemnicy po ustaniu stosunku pracy w wyniku roz-
wiązania umowy o pracę przez pracodawcę w drodze wypowiedzenia, powodowi
przysługiwało odszkodowanie w wysokości 50% sześciomiesięcznych zarobków
brutto. Wypłata odszkodowania miała nastąpić w dniu rozwiązania umowy. Strony
umowy nie przewidziały prawa odstąpienia od umowy lub też jej wcześniejszego wy-
powiedzenia.
3
Do zakresu obowiązków powoda należało m.in. współtworzenie strategii poz-
wanego, przygotowywanie kierunków rozwoju poprzez stałe tworzenie programów
postępu technicznego, dobór dostawców surowców i materiałów, analizę warunków
tych dostaw, nadzór nad produkcją i budżetem pionu. Pismem z dnia 27 listopada
2001 r. pozwana wypowiedziała powodowi umowę o pracę w części dotyczącej za-
kazu konkurencji i obowiązku zachowania tajemnicy. Jako przyczynę wypowiedzenia
dotychczasowych warunków umowy o pracę pozwana wskazała brak podstaw do
ustanowienia w stosunku do powoda zakazu konkurencji i obowiązku zachowania
tajemnicy z uwagi na brak dostępu powoda do szczególnie ważnych informacji, któ-
rych ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę. Jeśli w okresie wypowie-
dzenia do dnia 15 stycznia 2002 r. powód nie złożyłby oświadczenia o odmowie
przyjęcia nowych warunków, miało być to równoznaczne z wyrażeniem zgody na
proponowaną zmianę warunków umowy. W 2000 r. i 2001 r. sytuacja ekonomiczna
pozwanego była słaba, bilans został zamknięty ze stratą. Stosunek pracy z powodem
uległ rozwiązaniu w dniu 30 kwietnia 2002 r. na podstawie wypowiedzenia dokona-
nego przez powoda z ustaleniem wcześniejszego terminu rozwiązania umowy.
Zdaniem Sądu Pracy, na gruncie art. 1011
k.p. nie ma przeszkód, aby posta-
nowienia dotyczące zakazu konkurencji zostały zawarte w umowie o pracę. Jednak-
że umowa o zakazie konkurencji zachowuje w takiej sytuacji charakter odrębnej
umowy od umowy o pracę i nie stanowi warunków pracy i płacy w rozumieniu przepi-
sów Kodeksu pracy. Tymczasem pozwana pismem z dnia 27 listopada 2001 r. zaty-
tułowanym „Wypowiedzenie warunków umowy o pracę” dokonała wypowiedzenia
zmieniającego umowy o pracę, traktując zapisy o zakazie konkurencji jako integralną
część umowy o pracę, o czym świadczą elementy wypowiedzenia zmieniającego,
zawarte w przedmiotowym piśmie, jak podanie przyczyn wypowiedzenia, pouczenie
o prawie odmowy przyjęcia nowych warunków w terminie upływu połowy okresu wy-
powiedzenia oraz o prawie odwołania do sądu. W ocenie Sądu Rejonowego, pismo
to należało zatem oceniać przez pryzmat art. 42 Kodeksu pracy, zgodnie z którym do
takiego wypowiedzenia stosuje się przepisy art. 45 § 1 i następne k.p., przewidujące
roszczenie pracownika o uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne, przywrócenie do
pracy lub odszkodowanie. Sąd Rejonowy ustalił, iż powód nie złożył oświadczenia o
odmowie przyjęcia nowych warunków, zatem umowa o pracę nie uległa rozwiązaniu
z dniem upływu okresu wypowiedzenia, tj. z dniem 28 lutego 2002 r., lecz dopiero na
skutek wypowiedzenia dokonanego przez powoda ze skutkiem na dzień 31 maja
4
2002 r. Uznając dokonane przez pozwaną wypowiedzenie zmieniające za niezgodne
z prawem, ponieważ wypowiedzeniu takiemu podlegają wyłącznie elementy umowy
o pracę stanowiące warunki pracy i płacy, a nie zakaz konkurencji, który nie stanowi
elementu tej umowy, Sąd Pracy orzekł o odszkodowaniu. W świetle przepisów Ko-
deksu pracy. jednostronne rozwiązanie umowy o zakazie konkurencji jest pozbawio-
ne podstawy prawnej i jako takie niedopuszczalne. Stosunek zakazu konkurencji
może ulec rozwiązaniu na mocy porozumienia stron lub gdy do treści umowy zostały
wprowadzone dodatkowe zastrzeżenia umowne, takie jak np. umowne prawo odstą-
pienia lub wypowiedzenia umowy.
Sąd Rejonowy oddalił powództwo wzajemne o ustalenie wygaśnięcia umowy o
zakazie konkurencji w czasie trwania stosunku pracy oraz po jego ustaniu w związku
z oświadczeniem z dnia 27 listopada 2001 r., uznając, iż wskutek złożonego oświad-
czenia stosunek wynikający z umowy o zakazie konkurencji nie wygasł.
Wyrok powyższy zaskarżyła w całości apelacją strona pozwana (powód
wzajemny), zarzucając: 1) błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę
rozstrzygnięcia polegający na ustaleniu, że pismo pozwanego z dnia 27 listopada
2001 r. zatytułowane „wypowiedzenie warunków pracy i płacy” było wypowiedzeniem
warunków pracy i płacy, podczas gdy nie dotyczyło ono ani warunków pracy, ani wa-
runków płacy, nie zawierało też propozycji nowych warunków; 2) naruszenie prawa
materialnego, a mianowicie art. 42 § 1 k.p. przez błędne zastosowanie do wypowie-
dzenia postanowień umowy, które nie stanowiły warunków pracy lub płacy; 3) naru-
szenie prawa procesowego, a mianowicie art. 461 § 11
k.p.c. przez jego błędne za-
stosowanie, polegające na uznaniu niniejszej sprawy za sprawę z zakresu prawa
pracy, gdy tymczasem w ocenie skarżącego sprawa ta do tego zakresu nie należy,
nie można bowiem mówić o dokonaniu przez pozwaną wypowiedzenia zmieniające-
go, zaś zakaz konkurencji nie zawiera się w dyspozycji art. 461 k.p.c.; 4) naruszenie
prawa procesowego, a mianowicie art. 47 § 3 k.p.c. przez jego niezastosowanie,
skutkujące nieważnością postępowania.
Wyrokiem z dnia 10 września 2002 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy w Gdańsku
zmienił zaskarżony wyrok w części zasądzającej na rzecz powoda żądane odszko-
dowanie i powództwo oddalił oraz oddalił apelację w pozostałej części.
Zdaniem Sądu Okręgowego, zarzut naruszenia przez Sąd pierwszej instancji
prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie art. 42 k.p., a co za tym idzie
również i art. 45 i 471
k.p. jest zasadny.
5
Sąd Rejonowy prawidłowo ustalił, że będące przedmiotem sporu oświadcze-
nie pozwanej złożone w piśmie z 27 listopada 2001 r. nie spełnia przesłanek wypo-
wiedzenia zmieniającego z art. 42 k.p., ponieważ nie dotyczy warunków pracy i
płacy, a tylko takich postanowień umowy o pracę może dotyczyć ta instytucja.
Oświadczenie to nie zawiera również koniecznego elementu wypowiedzenia zmie-
niającego, jakim jest przedstawienie propozycji nowych warunków pracy i płacy.
Słusznie Sąd Rejonowy stwierdził, iż zakaz konkurencji, jakiego dotyczyło przed-
miotowe pismo nie należy do warunków pracy i płacy. Jednocześnie jednak Sąd
pierwszej instancji dokonując prawidłowych ustaleń wysnuwa na ich podstawie nie-
właściwe wnioski, bowiem z jednej strony stwierdza, iż brak przesłanek normatyw-
nych wypowiedzenia przewidzianego w art. 42 k.p. oznacza, że nie można tu mówić
o skutecznym wypowiedzeniu warunków pracy i płacy, a zarazem zasądza na rzecz
powoda odszkodowanie za niezgodne z prawem wypowiedzenie warunków umowy o
pracę. Takie stanowisko Sądu pierwszej instancji należy ocenić jako wewnętrznie
sprzeczne i alogiczne. Brak jest podstaw do zasądzenia odszkodowania z art. 45 k.p.
w związku z art. 42 k.p. w sytuacji, gdy - jak sam Sąd pierwszej instancji zauważa -
do rozwiązania dotychczasowej umowy o pracę na skutek tego oświadczenia nie
doszło. Warunkiem zasądzenia odszkodowania z art. 45 § 1 k.p. jest rozwiązanie
umowy o pracę na skutek wypowiedzenia.
Pismo pozwanej z dnia 27 listopada 2001 r. tego wymogu nie spełnia. Oświad-
czenia tego nie można traktować jako wypowiedzenia zmieniającego. Nie spełnia
ono wymogów art. 42 § 1 i 2 k.p., nie dotyczyło bowiem warunków pracy i płacy, nie
zawierało również propozycji nowych warunków. W takiej sytuacji, sama nazwa pi-
sma, określonego jako „wypowiedzenie warunków umowy o pracę oraz zwolnienie
pracownika z zakazu konkurencji” oraz fakt zamieszczenia w nim mechanizmów
przewidzianych w art. 42 k.p., nie może przesądzać o charakterze tego oświadczenia
jako wypowiedzenia zmieniającego.
Sąd drugiej instancji nie orzekał o odszkodowaniu z tytułu zakazu konkurencji,
albowiem Sąd pierwszej instancji o tym roszczeniu, sformułowanym jako roszczenie
ewentualne, wobec uwzględnienia roszczenia głównego nie orzekał. Przyjąć zatem
trzeba, iż w postępowaniu apelacyjnym brak było w tej mierze substratu orzeczenia.
Nadto, powód apelacji nie wnosił i nie żądał rozstrzygnięcia w tym przedmiocie. W
takiej sytuacji pozostaje stwierdzić, iż w tym zakresie strony mają otwartą drogę do
6
rozstrzygania o tym żądaniu w nowym procesie. W pozostałej części Sąd Okręgowy
oddalił apelację, uznając jej zarzuty za bezzasadne.
Kasacja powoda od powyższego wyroku została oparta na podstawie naru-
szenia przepisów prawa materialnego, a mianowicie art. 65 k.c. przez przyjęcie, że
pozwany nie miał zamiaru wypowiedzenia postanowień umowy o pracę oraz że pi-
smo z dnia 27 listopada 2001 r. nie zawiera propozycji nowych warunków pracy, art.
42 k.p. przez przyjęcie, że oświadczenie woli strony pozwanej dotyczące innych wa-
runków niż warunki pracy i płacy nie jest wypowiedzeniem zmieniającym i nie wywo-
łuje skutków zastosowania tego trybu wypowiedzenia oraz naruszenia art. 45 § 1 w
związku z art. 42 k.p. przez przyjęcie, że warunkiem zasądzenia odszkodowania z
tytułu niezgodnego z prawem wypowiedzenia zmieniającego jest rozwiązanie sto-
sunku pracy wskutek wypowiedzenia umowy o pracę. W uzasadnieniu kasacji strona
powodowa zwalcza pogląd Sądu Okręgowego, że oświadczenia woli pozwanej, za-
wartego w piśmie z dnia 27 listopada 2001 r., nie można traktować jako wypowie-
dzenia zmieniającego. Wymienione pismo dotyczy nie tylko zakazu konkurencji po
ustaniu stosunku pracy, jego przedmiotem jest również zwolnienie powoda po upły-
wie okresu wypowiedzenia z obowiązku zachowania tajemnicy. Pismo to zawiera
również propozycję nowych warunków pracy, bez zakazu konkurencji i bez obowiąz-
ku zachowania tajemnicy. Co się natomiast tyczy sprzeczności z prawem tej czynno-
ści prawnej to - zdaniem skarżącego - polega ona na tym, że: „okoliczność, że
przedmiotowe pismo odnosi się też do zawartych w umowie o pracę postanowień o
zakazie konkurencji, które w myśl art. 101 k.p. nie można uznać za warunki pracy i
płacy skutkuje wyłącznie ustaleniem, że dokonane przez pozwanego wypowiedzenie
narusza przepisy o wypowiedzeniu". Powód twierdzi, że złożone mu oświadczenie
jest niezgodne z prawem i nieuzasadnione.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie należy podzielić pogląd Sądów obu instancji, że umowa o zakazie
konkurencji po ustaniu stosunku pracy nie stanowi elementu umowy o pracę.
Wprawdzie nie ma przeszkód, by umowę taką, zwaną również klauzulą konkurencyj-
ną, zamieścić w umowie o pracę, nie przesądza to jednak, by wskutek tego klauzula
konkurencyjna stawała się elementem umowy o pracę. W piśmiennictwie prawni-
czym często klauzulę konkurencyjną określa się jako klauzulę autonomiczną dla
7
podkreślenia jej samodzielnego charakteru w stosunku do umowy o pracę. Konse-
kwencją powyższego stanowiska jest, że przewidziana w art. 42 k.p. instytucja wypo-
wiedzenia wynikających z umowy o pracę warunków pracy i płacy, nie ma zastoso-
wania do klauzuli konkurencyjnej. W tej sytuacji rozważanie, czy w ogóle, a jeśli tak,
to czy zgodnie z prawem dokonano wypowiedzenia zmieniającego umowę o pracę,
jest bezprzedmiotowe. Oczywiście, istnieje ogólniejszy problem dopuszczalności i
form prawnych rozwiązania umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy,
jednak zagadnienie to (częściowo analizowane w uzasadnieniu wyroku Sądu pierw-
szej instancji) jako wykraczające poza sporną sprawę, zostanie w tym miejscu pomi-
nięte.
Pismo z dnia 17 listopada 2000 r. nie jest precyzyjne. W związku z zarzutami
kasacji można bronić stanowiska, że zawarty w nim element zwolnienia z obowiązku
zachowania tajemnicy po upływie okresu wypowiedzenia odnosi się do klauzuli kon-
kurencyjnej, której częścią składową był obowiązek zachowania tajemnicy. Wskazuje
na to choćby treść umowy o pracę, w której obowiązek zachowania tajemnicy został
wymieniony w związku z zakazem konkurencji. Gdyby jednak nawet nie podzielić
tego poglądu, to należałoby uznać, że istotnie, w odniesieniu do obowiązku zacho-
wania tajemnicy pismo z dnia 17 listopada stanowi wypowiedzenie wynikających z
umowy o pracę warunków pracy, bowiem obowiązek pracowniczy zachowania ta-
jemnicy stanowi element pracowniczego obowiązku dbałości o dobro pracodawcy,
wchodzącego do treści stosunku pracy. Zarazem jednak takiemu wypowiedzeniu
zmieniającemu trudno stawiać zarzut jego sprzeczności z przepisami o wypowiedze-
niu umowy pracę lub zarzut, że wypowiedzenie to jest nieuzasadnione (art. 45 k.p.).
Obowiązek zachowania tajemnicy ma chronić interesy pracodawcy. Jeśli pracodaw-
ca w wypowiedzeniu zmieniającym zwalnia pracownika z tego obowiązku, to jest to
rozwiązanie dla pracownika jednoznacznie korzystne, któremu nie można postawić
zarzutu godzenia w uzasadniony interes pracownika.
Z przytoczonych motywów, w oparciu o art. 39312
k.p.c. orzeczono, jak w
sentencji wyroku.
========================================