Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 19 grudnia 2003 r., III CZP 95/03
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz
Sędzia SN Kazimierz Zawada
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Powiatowego Rzecznika
Konsumentów w B. przeciwko Międzynarodowej Korporacji Gospodarczej "I.C.", sp.
z o.o. w T. o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 19 grudnia 2003 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniewskiego, zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Warszawie postanowieniem z
dnia 19 września 2003 r.:
"Czy postępowanie w sprawie z powództwa powiatowego rzecznika
konsumentów o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone objęte jest
powagą rzeczy osądzonej prawomocnego wyroku uznającego za niedozwolone
tych samych postanowień wzorca umowy, wydanego w sprawie z powództwa
Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów przeciwko temu samemu
pozwanemu", a w przypadku udzielenia negatywnej odpowiedzi na postawione
wyżej pytanie "czy w sprawie z powództwa powiatowego rzecznika konsumentów o
uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone dopuszczalne jest wydanie
merytorycznego rozstrzygnięcia w sytuacji, gdy istnieje prawomocny wyrok
uznający za niedozwolone te same postanowienia wzorca umowy, wydany w
sprawie z powództwa Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów
przeciwko temu samemu pozwanemu, czy też wydanie wyroku jest zbędne, a
postępowanie podlega umorzeniu na podstawie art. 355 § 1 k.p.c.?"
podjął uchwałę:
Powaga rzeczy osądzonej wyroku uznającego postanowienie wzorca
umowy za niedozwolone wyłącza – od chwili wpisania tego postanowienia do
rejestru (art. 47943
w związku z art. 365 i 47945
§ 2 k.p.c.) – ponowne
wytoczenie powództwa w tym przedmiocie, także przez osobę nie biorącą
udziału w sprawie, w której wydano wyrok.
Uzasadnienie
Powiatowy Rzecznik Konsumentów w B. w pozwie skierowanym przeciwko
Międzynarodowej Korporacji Gospodarczej „I.C.”, spółce z o.o. w T. wniósł o
uznanie za niedozwolone – i zakazanie w umowach z konsumentami – określonych
postanowień wzorca umowy.
Wyrokiem z dnia 27 listopada 2002 r. Sąd Okręgowy w Warszawie, Sąd
Ochrony Konkurencji i Konsumentów uwzględnił powództwo i zarządził publikację
tego wyroku w Monitorze Sądowym i Gospodarczym na koszt strony pozwanej.
Rozpoznając apelację od tego wyroku, Sąd Apelacyjny w Warszawie z urzędu
powziął wiadomość, że prawomocnym wyrokiem z dnia 21 sierpnia 2002 r.,
wydanym w sprawie XVII Amc 50/01 z powództwa Prezesa Urzędu Konkurencji i
Konsumentów przeciwko Międzynarodowej Korporacji Gospodarczej „I.C.”, Sąd
Okręgowy w Warszawie orzekł już w przedmiocie uznania za niedozwolone – i
zakazania w umowach z konsumentami – postanowień wzorca umowy, których
dotyczy postępowanie w sprawie niniejszej. W związku z tym Sądowi Apelacyjnemu
nasunęły się wątpliwości, którym dał wyraz w przedstawionym Sądowi
Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnieniu prawnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone – będące postępowaniem szczególnym w ramach postępowania
odrębnego w sprawach gospodarczych – zostało wprowadzone do kodeksu
postępowania cywilnego ustawą z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw
konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt
niebezpieczny (Dz.U. Nr 22, poz. 271), która weszła w życie w dniu 1 lipca 2000 r.
W ten sposób ustawodawca włączył do prawa polskiego zasady wynikające z
Dyrektyw Rady Wspólnot Europejskich, w tym przede wszystkim Dyrektywy
93/13/EWG o niedozwolonych klauzulach w umowach konsumenckich z dnia 5
kwietnia 1993 r. (Dz.Urz. UE z dnia 21 kwietnia 1993 r., Nr L 95/29).
Celem tego postępowania jest tzw. abstrakcyjna kontrola wzorców umowy,
dokonywana w oderwaniu od konkretnej umowy; w razie uwzględnienia powództwa
sąd gospodarczy, kierując się przepisami art. 384-3854
k.c., orzeka, że konkretne,
zaskarżone postanowienia wzorca umowy są niedozwolone i zakazuje ich
stosowania (art. 47942
§ 1 k.p.c.). Zgodnie z art. 47943
k.p.c., wyrok ma – od chwili
wpisania do odpowiedniego rejestru (art. 47945
§ 2 k.p.c.) – skutek także wobec
osób trzecich.
Należy podkreślić, że art. 47943
k.p.c. nie jest jedynym przepisem
przewidującym skuteczność wyroku nie tylko w stosunku do stron procesu, ale
również wobec osób trzecich. Można przykładowo wymienić także art. 435 § 1 i art.
458 § 1 k.p.c., art. 254 § 1 i 4 oraz art. 427 § 1 i 2 k.s.h., art. 42 § 7 ustawy z dnia
16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz.
1848) albo art. 23 ust. 4 ustawy z dnia 26 października 2000 r. o giełdach
towarowych (Dz.U. Nr 103, poz. 1099 ze zm.). Wszystkie te przepisy spowodowały
już wcześniej konieczność opisania istoty tzw. rozszerzonej prawomocności
materialnej (art. 365 § 1 in fine k.p.c.) oraz określenia jej stosunku do powagi rzeczy
osądzonej, stanowiącej przeszkodę procesową dla ponownego rozpoznania sprawy
raz już merytorycznie rozstrzygniętej (art. 366 w związku z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.).
Problem nie jest zatem nowy; powstał zresztą zaraz po wejściu w życie
kodeksu postępowania cywilnego z 1964 r., w związku z tym, że w art. 366 –
będącym odpowiednikiem art. 382 k.p.c. z 1930 r. – nie powtórzono zastrzeżenia, iż
prawomocny wyrok ma powagę rzeczy osądzonej także w stosunku do innych osób
niż strony procesu, jeżeli to wynika z ustawy. Nauka zaproponowała kilka rozwiązań
tego problemu, bez wątpienia jednak najbardziej przekonywająca i najpełniejsza, a
także przynosząca najbardziej pożyteczne skutki praktyczne, jest koncepcja,
zgodnie z którą – mówiąc najkrócej – granicami podmiotowymi powagi rzeczy
osądzonej objęte są w zasadzie strony procesu, a w wypadkach w ustawie
przewidzianych także inne osoby; w takich wypadkach dochodzi do połączenia
rozszerzonej prawomocności z powagą rzeczy osądzonej, czemu nie przeszkadza
brak w art. 366 k.p.c., znanej z art. 382 d.k.p.c., formułki „jeżeli z ustaw inaczej nie
wynika”. Mówiąc inaczej, wypadki rozszerzonej podmiotowo prawomocności
materialnej należy rozpatrywać nie tylko w aspekcie mocy wiążącej prawomocnego
orzeczenia (art. 365 § 1 k.p.c.), ale także w aspekcie powagi rzeczy osądzonej (art.
366 k.p.c.).
W konsekwencji, wypadki rozszerzonej prawomocności i powagi rzeczy
osądzonej można podzielić na dwie grupy; pierwszą stanowią wypadki, w których
wyrok – ze względu na szczególny charakter przedmiotu osądu – skutkuje dla
wszystkich i przeciw wszystkim (np. art. 435 § 1 i art. 458 § 1 k.p.c.), natomiast do
drugiej grupy należą wypadki, w których wyrok skutkuje wobec osób trzecich ze
względu na szczególny stosunek tych osób do jednej ze stron procesu i tylko wobec
niej (np. wypadki następstwa prawnego, w tym objęte regulacją art. 192 pkt 3
k.p.c.). Tożsamość stron procesowych, jako warunek istnienia powagi rzeczy
osądzonej, skutkującej w innej, późniejszej sprawie odrzuceniem pozwu (art. 199 §
1 pkt 2 k.p.c.), zachodzi więc zarówno wtedy, gdy w obydwu sprawach uczestniczą
te same strony – bez względu na rolę procesową – jak i wtedy, gdy zamiast strony
wcześniejszego procesu występuje jej następca prawny lub inna osoba objęta w
danym wypadku rozszerzoną prawomocnością.
Przedstawiona koncepcja ujmowania rozszerzonej prawomocności materialnej
w łączności z powagą rzeczy osądzonej, akceptowana przez przeważającą część
doktryny, jak też znajdująca odzwierciedlenie w judykaturze Sądu Najwyższego
(por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 1971 r., III CRN 361/71,
OSPiKA 1972, nr 10, poz. 179, oraz z dnia 27 kwietnia 1999 r., III CKN 48/99, nie
publ.), pozwala rozstrzygnąć zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd
Apelacyjny i przyjąć, że powaga rzeczy osądzonej wyroku uznającego
postanowienie wzorca umowy za niedozwolone wyłącza – od chwili wpisania tego
postanowienia do rejestru (art. 47943
w związku z art. 365 i art. 47945
§ 2 k.p.c.) –
ponowne wytoczenie powództwa w tym przedmiocie, także przez osobę nie biorącą
udziału w sprawie, w której wydano wyrok; pozew obejmujący takie powództwo
podlega odrzuceniu (art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.).
Za takim rozwiązaniem, obok argumentów jurydycznych, przemawiają także
względy celowościowe i funkcjonalne. Jego przyjęcie pozwala uniknąć prowadzenia
kilku postępowań, z których każde musiałoby kończyć się identycznym
rozstrzygnięciem merytorycznym, a ponadto sprzyja charakterowi postępowania w
sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, którego celem
podstawowym jest usunięcie postanowień wzorca uznanych za abuzywne z obrotu
ze skutkiem nie tylko dla stron procesu, lecz także wobec osób trzecich (erga
omnes). Można więc stwierdzić, że szczególny przedmiot postępowania o uznanie
postanowień wzorca umowy za niedozwolone, jak i również leżący w sferze
publicznej cel kontroli abstrakcyjnej, dodatkowo wspiera przyjęcie koncepcji
łączącej rozszerzoną prawomocność materialną nie tylko z mocą wiążącą
prawomocnego wyroku, ale także z jego powagą rzeczy osądzonej jako negatywną
przesłanką procesową.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.