Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 186/02
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 stycznia 2004 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Żyznowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Stanisław Dąbrowski
SSN Marek Sychowicz
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa Akademii P.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prezydentowi Miasta S.
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 7 stycznia 2004 r.,
na rozprawie
kasacji strony powodowej
od wyroku Sądu Okręgowego w S.
z dnia 28 grudnia 2001 r.,
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Rejonowego w S. z
dnia 5 czerwca 2001 r. i sprawę przekazuje temu Sądowi do
2
ponownego jej rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach
procesu za instancję kasacyjną.
Uzasadnienie
Oddalając – zaskarżonym wyrokiem – apelację powodowej Akademii P. od
wyroku oddalającego powództwo o przeniesienie przez pozwany Skarb Państwa
własności działki gruntu położonej w S. przy ul. W. nr 2 oznaczonej nr 84/12 za
kwotę 24.696,32 zł Sąd Okręgowy przytoczył ustalenia z których wynika, że umową
przeniesienia własności lokali z oddaniem terenu w użytkowanie wieczyste
sporządzoną w formie aktu notarialnego dnia 19 sierpnia 1997 r. – z powołaniem
się na art. 88 ust. 2 ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości
pozwany przeniósł nieodpłatnie na rzecz Wyższej Szkoły Rolniczo-Pedagogicznej
w S. własność wymienionych 10 lokali mieszkalnych znajdujących się w budynku
przy ul. W. 2 wraz z odpowiednimi udziałami w częściach wspólnych tego budynku
oraz z odpowiednimi udziałami w prawie współużytkowania wieczystego działki nr
84/12. Prawomocnym postanowieniem z dnia 31 października 1997 r. Sąd
Rejonowy odmówił dokonania wpisu prawa własności lokali oraz prawa
użytkowania gruntu motywując, ze w stosunku do tej samej nieruchomości nie
może istnieć równocześnie wpisane w księdze prawo ułamkowej współwłasności
i współużytkowania wieczystego części gruntu. Żądanie pozwu odnosi się do części
składowych nieruchomości lokalowych (art. 3 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 24 czerwca
1994 r. o własności lokali) a część taka nie może być odrębnym przedmiotem
własności i innych praw rzeczowych.
W konsekwencji skoro nie jest możliwe samoistne posiadanie części
składowej nieruchomości, to wykluczona jest – zdaniem Sądu Okręgowego –
możliwość realizacji w odniesieniu tylko do tego prawa roszczenia na podstawie art.
231 § 1 k.c.
Kasację złożyła powodowa Akademia P.
3
Skarżąca zarzuciła, że kwestionowany wyrok zapadł z naruszeniem
I. art. 3 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (Dz. U. Nr
85, poz. 338 z późn. zm.) w związku z art. 47 k.c. poprzez ich niewłaściwe
zastosowanie podlegające na uznaniu, że żądanie pozwu odnosi się do części
składowych nieruchomości lokalowych,
1. art. 231 § 1 k.c. poprzez przyjęcie przez Sąd, że przepisy te nie mają
zastosowania do zaistniałego w sprawie stanu faktycznego, podczas gdy
okoliczności sprawy takiego uznania nie uzasadniały.
2. art. 182 ustawy z dnia 12.09.1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 65,
poz. 385 z późn. zm.) poprzez jego niezastosowanie, oparte na niezasadnym
ustaleniu, że unormowanie to nie ma zastosowania do takiego stanu
prawnego nieruchomości, jaki wynika aktualnie z treści księgi wieczystej, dla
tej nieruchomości prowadzonej,
II. naruszenie przepisów postępowania mające wpływ na wynik sprawy,
w szczególności art. 213 § 2 k.p.c. poprzez nieuwzględnienie przez Sąd uznania
powództwa przez pozwanego.
Wskazując na powyższe podstawy strona powodowa wnosiła
o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpatrzenia przez Sąd Okręgowy w S., przy uwzględnieniu kosztów
postępowania kasacyjnego według norm przepisanych
względnie o
orzeczenie co do istoty sprawy i uwzględnienie powództwa oraz zasądzenie od
pozwanego na rzecz powoda kosztów postępowania za wszystkie instancje
z uwzględnieniem kosztów postępowania kasacyjnego według norm
przepisanych.
Sąd najwyższy zważył, co następuje:
4
Stosownie do art. 7 ust. 2 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności
lokali (Dz. U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.) do powstania odrębnej własności
lokalu niezbędny jest wpis do księgi wieczystej.
W sytuacji, gdy wpis dotyczący wyodrębnionego lokalu został dokonany w księdze
wieczystej, ustanowienie odrębnej własności lokalu następuje w dniu złożenia
wniosku o założenie dla niego księgi wieczystej (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 26 stycznia 1981 r., III CRN 283/80 – OSNCP 1981, nr 10, poz. 195). Wpis
konstytutywny wywiera skutek wsteczny od daty złożenia wniosku, i z tą datą
powstaje lub przechodzi na nabywcę określone prawo (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 21 maja 2002 r., III CZP 29/2002 – OSNC 2003, nr 6, poz. 76).
Ujawnienie prawa w księdze wieczystej jest ostateczną i dopełniającą przesłanką
powstania odrębnej własności lokalu. Istota i charakter prawa majątkowego
wynikającego z ustanowienia odrębnej własności lokali w okresie między
zawarciem umowy a wpisem konstytutywnym w księdze wieczystej jest
przedmiotem licznych wypowiedzi i kontrowersji w literaturze przedmiotu (np.
wypowiedzi powołane w glosie do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 26
czerwca 2001 r., I CA 1/2001 – OSP 2002, nr 7-8, poz. 105).
Poszukiwanie próby rozwiązania tego problemu powinno – także
w orzecznictwie sądowym – uwzględniać konieczność zapewnienia realizacji praw
podmiotowych zagwarantowanych w ustawie zasadniczej (por. w szczególności art.
64 i 21 ust. 1 Konstytucji).
Każdy organ władzy publicznej ma obowiązek podejmowania i realizowania
czynności prawnych i faktycznych mających chronić własność. Sad orzekający
należy do organów wypełniających ten nakaz przez sprawowanie wymiaru
sprawiedliwości.
Przepis art. 231 § 1 k.c., którego naruszenie zarzuciła powodowa Akademia
przewiduje następujące przesłanki dla powstania roszczenia posiadacza, który
powinien być posiadaczem samoistnym i w dobrej wierze, wzniósł budynek lub inne
urządzenie, którego wartość przekracza wartość zajętej na ten cel działki.
Wykładnia art. 231 § 1 k.c. i spełnienie przytoczonych przesłanek, nie
kwestionowanych przez stronę pozwaną, powinna prowadzić do możliwie
5
harmonijnego uwzględnienia niespornych racji stron i uzyskania zgodności między
stanem własności i posiadania. Także i we współczesnym orzecznictwie przy
realizacji roszczenia z art. 231 § 1 k.c. wskazuje się na konieczność uwzględnienia
szczególnych okoliczności sprawy (por. m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
20 maja 1997 r., II CKN 172/97 (OSN 1997, nr 12, poz. 196)). Istnienie takich
okoliczności w przedmiotowej sprawie nie wymaga uzasadnienia. Lektura
uzasadnienia uchwały składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 29 października
2002 r., III CZP 47/2002 (nie publ.), potwierdza poszukiwanie koncepcji
i możliwości posługiwania się omawianą instytucją odrębnej własności lokali. Teza
tej uchwały stwierdza, że dopuszczalne jest ustanowienie odrębnej własności lokali
w budynku wielomieszkaniowym, położonym na gruncie stanowiącym własność
gminy, który jednocześnie stanowi przedmiot współużytkowania wieczystego,
tj. gminy i innych osób, które udziały we współużytkowaniu wieczystym nabyły
wraz z udziałami we współwłasności budynku.
Prawo odrębnej własności lokalu jest – jak trafnie podkreśliły Sądy obu
instancji – prawem głównym z którym związany jest udział w nieruchomości
wspólnej, stanowiącej grunt oraz część budynku i urządzeń, które nie służą
wyłącznie do użytku właścicieli lokalu. A skoro udział ten, po myśli art. 50 k.c., jest
częścią składową prawa własności lokalu, to przesądza – w ocenie tych Sądów –
że rozporządzenie samym udziałem nie jest dopuszczalne. Powyższa
argumentacja – przytoczona w niezbędnym zakresie – wyklucza możliwość
doprowadzenia do jednorodzajowości prawa do gruntu związanego z prawem do
lokalu. Pomimo kontrowersji pomiędzy Sądem pierwszej i drugiej instancji co do
charakteru i skutków prawnych przeniesienia własności lokali z oddaniem terenu
w użytkowanie wieczyste na podstawie umowy z dnia 19 sierpnia 1997 r. oraz, czy
nabyte prawa majątkowe mogą być przedmiotem obrotu, nie ulega wątpliwości, że
lokal w znaczeniu odrębnej nieruchomości do chwili jego wpisu nie istnieje. Skoro
zatem w ogóle nie istnieje odrębna własność lokalu a powoływany art. 50 k.c.
dotyczy praw związanych z własnością nieruchomości, to nie istniały podstawy do
negatywnego dla strony powodowej rozstrzygnięcia w Sądach obu instancji
z powołaniem się na bezwzględny zakaz wynikający z art. 47 § 1 w zw. z art. 50
k.c. Udział nie mógł stanowić elementu prawnego całości w postaci nieruchomości
6
lokalowej i tym samym dzielić jej losów. Oddalenie powództwa i apelacji nastąpiło
w wyniku błędnego założenia jakoby nastąpiło wyodrębnienie własności lokali
objętych umową z dnia 19 sierpnia 1997 r. ze wszystkimi stąd wynikającymi
skutkami a żądanie pozwu odnosi się do części składowych wyodrębnionych
nieruchomości lokalowych przez co Sądy obu instancji nie rozpoznały istoty sporu
i skuteczności uznania (art. 213 § 2 k.p.c.). Uwzględniając kasację Sąd Najwyższy
uchylił zaskarżone orzeczenie oraz w całości orzeczenie Sądu pierwszej instancji
i przekazał sprawy temu Sądowi do ponownego jej rozpoznania i orzeczenia
o kosztach za instancję kasacyjną (art. 393 § 3 k.p.c.). Strona powodowa określiła
swoje żądanie pod względem podmiotowym i przedmiotowym a zważywszy na
postanowienie art. 383 k.p.c. wykluczające zmianę powództwa, przytaczanie
w apelacji a następnie w kasacji, przepisu prawa materialnego wskazującego na
inny stan faktyczny, niż ten na którym oparte było żądanie pozwu stanowi –
niedopuszczalną zmianę – w tej fazie postępowania – powództwa.
Bezprzedmiotowe jest zatem rozważanie zarzutu naruszenia art. 182 ustawy z dnia
12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 65, poz. 385 ze zm.) przez
jego niezastosowanie. Z przyczyn powyższych i na podstawie powyżej powołanych
przepisów należało orzec jak w sentencji wyroku.