Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 24 lutego 2004 r., III CZP 120/03
Sędzia SN Tadeusz Żyznowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian
Sędzia SN Mirosława Wysocka
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Agnieszki T. i Józefa N. przeciwko
Nadwiślańskiej Spółce Węglowej S.A. w T. o naprawienie szkody górniczej, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 24 lutego 2004 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka, zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Katowicach postanowieniem z
dnia 2 grudnia 2003 r.:
"Czy sąd orzekając o sposobie naprawienia szkody w gruntach rolnych i leśnych
na podstawie art. 94 ust. 3 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. – Prawo geologiczne i
górnicze (Dz.U. Nr 27 poz. 96 ze zm.) ogranicza się do nałożenia na sprawcę
szkody obowiązku wykonania rekultywacji uszkodzonego gruntu zgodnie z
przepisami ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych czy też określa sposób
naprawy od strony technicznej ?"
podjął uchwałę:
Orzekając o naprawieniu szkody w gruntach rolnych i leśnych w drodze
rekultywacji, na podstawie art. 94 ust. 3 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. – Prawo
geologiczne i górnicze (Dz.U. Nr 27, poz. 96 ze zm.), sąd nie określa sposobu
jej przeprowadzenia.
Uzasadnienie
Pozwana Nadwiślańska Spółka Węglowa, wykonując ugodę pozasądową
zawartą przez strony, podjęła czynności zmierzające do naprawienia szkody
górniczej przez nawiezienie ziemi. Powodowie zakwestionowali prawidłowość
wykonania ugody, a uwzględniając ich żądania, Sąd Rejonowy nakazał pozwanej
spółce przeprowadzenie rekultywacji terenu zdegradowanego przez zdjęcie
wierzchniej warstwy ziemi i nawiezienie ziemi odpowiadającej wymogom gleby
uprawnej klasy piątej oraz usunięcie pozostałych siedmiu pni wierzb o średnicy
54 cm oraz 17 pni drzew owocowych.
Rozpoznając apelację pozwanej spółki, która zarzuciła naruszenie art. 94 ust. 3
ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. Nr 27, poz. 96
ze zm. – dalej: "Pr.g.g."), Sąd Okręgowy przedstawił do rozstrzygnięcia –
przytoczone na wstępie – zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Odpowiedzialność za szkodę będącą następstwem ruchu zakładu górniczego
reguluje art. 91 Pr.g.g. Z odesłania zawartego w art. 92 tej ustawy wynika, że do
naprawienia szkód, o których mowa w art. 91 stosuje się przepisy kodeksu
cywilnego, chyba że ustawa prawo geologiczne i górnicze stanowi inaczej. Przepisy
kodeksu cywilnego dotyczące odpowiedzialności za szkodę mogą być zatem
stosowane po uwzględnieniu unormowań zawartych w ustawie Prawo geologiczne i
górnicze.
Ustawa ta, stanowiąca lex specialis w stosunku do kodeksu cywilnego, reguluje
odpowiedzialność za szkody związane z ruchem zakładu górniczego, jeżeli
działalność ta odbywa się zgodnie z zasadami określonymi w ustawie. Gdy szkoda
jest wynikiem ruchu zakładu górniczego, prowadzonego niezgodnie z zasadami
określonymi w ustawie, bądź wynikiem przyczyn innych niż ruch zakładu,
odpowiedzialność za szkodę regulowana jest przepisami kodeksu cywilnego.
Wyjątek od zasady wynikającej z art. 363 § 1 k.c. przewiduje art. 94 ust. 1 Pr.g.g.
stanowiący, że naprawienie szkody powinno nastąpić przez przywrócenie stanu
poprzedniego. Wyłączenie restytucji naturalnej następuje wówczas, gdy nie jest
możliwe przywrócenie stanu poprzedniego lub gdy koszty tego przywrócenia rażąco
przekraczałyby wielkość poniesionej szkody (art. 95 ust. 1 Pr.g.g.).
Dalszą modyfikację w odniesieniu do szkód wyrządzonych ruchem zakładu
górniczego w gruntach rolnych i leśnych przewiduje art. 94 ust. 3 Pr.g.g., który
stanowi, że naprawienie szkody następuje w drodze rekultywacji, zgodnie z
przepisami o ochronie tych gruntów. Definicję gruntów rolnych i leśnych zawiera
ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz.U. Nr 16,
poz. 78). Zabieg rekultywacji – stosownie do art. 4 pkt 18 tej ustawy – polega na
nadaniu lub przywróceniu gruntom zdegradowanym albo zdewastowanym wartości
użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu,
poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków
wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie
niezbędnych dróg.
Skoro celem rekultywacji jest nadanie bądź przywrócenie walorów użytkowych
lub przyrodniczych gruntu rolnego (leśnego), to rezultatem przeprowadzonych
zabiegów rekultywacyjnych może być całkowite bądź częściowe przywrócenie
stanu poprzedniego. W myśl uchwały Sądu Najwyższego z dnia 29 lutego 1996 r.,
III CZP 15/96 (OSNC 1996, nr 5, poz. 72), art. 94 ust. 3 Pr.g.g. wyłącza możliwość
naprawienia szkody w gruntach rolnych i leśnych przez zapłatę odszkodowania, o
którym mowa w art. 95.
Rozważając kwestię relacji przepisów Prawa geologicznego i górniczego do
ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych, nie można pominąć brzmienia art. 96
ust. 3 Pr.g.g., który posługuje się sformułowaniem „zgodnie z przepisami”.
Przemawia ono przeciwko wąskiemu rozumieniu tego odesłania, ograniczającego
się do definicji pojęcia rekultywacji, zamieszczonego w art. 4 pkt 18 ustawy o
ochronie gruntów rolnych i leśnych.
Z powyższego uregulowania wynika, że proces rekultywacji jest uzależniony od
stopnia dewastacji i degradacji terenu oraz wymaga wykonania prac zmierzających
do przywrócenia terenowi zdegradowanemu zdolności produkcyjnej lub użytkowej i
umożliwiających jego zagospodarowanie. Czynności podejmowane w celu
wykonania obowiązku naprawienia szkody w gruntach rolnych i leśnych oraz
wykonania rekultywacji tych gruntów w sposób określony w ustawie o ochronie
gruntów rolnych i leśnych nie muszą się pokrywać, a cele tych czynności – jak
trafnie podnosi się w doktrynie – są odmienne. W ustawie o ochronie gruntów
chodzi o rekultywację, w Prawie geologicznym i górniczym zaś o naprawienie
szkody. Publicznoprawne przepisy o rekultywacji zawarte w ustawie o ochronie
gruntów rolnych i leśnych pozwalają na dostosowanie rozstrzygnięcia do aktualnych
potrzeb wynikających z zaawansowania procesu rekultywacji. Przepisy obu ustaw
nie wprowadzają zmian pozwalających sądowi na ustalenie w takiej sytuacji
zakresu i treści obowiązku rekultywacji. Wyrazem tego, że to organ administracji
sprawuje nadzór nad prawidłową realizacją całego, z reguły długotrwałego procesu
rekultywacji, jest art. 22 ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych, który poza
określeniem niezbędnych składników decyzji pozwala na wydanie ciągu decyzji w
sprawie rekultywacji i zagospodarowania. Ewentualna zgoda poszkodowanego co
do sposobu bądź zakresu naprawienia szkody nie zwalnia od nałożonych
obowiązków na podstawie ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych w zakresie
rekultywacji, co trudne byłoby do obrony (art. 3531
k.c.) w wypadku przyjęcia, że art.
94 ust. 3 Pr.g.g. stanowi uregulowanie o charakterze szczególnym w stosunku do
wymagań ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych. Potwierdza to niezbędność
decyzji administracyjnej, która eliminuje wpływ woli stron na nałożony obowiązek
rekultywacji.
Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych nie pozostawia wątpliwości, że
kompetencja do wydania decyzji w sprawach rekultywacji i zagospodarowania
zastrzeżona została organom administracji, które mają obowiązek uwzględnienia
wielu czynników decydujących o sposobie jej przeprowadzenia i zagospodarowania
terenu. Wobec takiego uregulowania kompetencji, sąd powszechny nie jest władny
wydawać rozstrzygnięć w sprawach zastrzeżonych organom administracji.
Uregulowanie to zapewnia także, że zabiegi nie wpłyną na zmianę przeznaczenia
gruntu. Organy administracji dysponują odpowiednimi środkami dla wymuszenia
wykonania powziętych decyzji, rozstrzygnięcie sądu jest wyznaczone granicami
zgłoszonego żądania i skutkuje wyłącznie między stronami.
Sformułowanie zawarte w art. 94 ust. 3 Pr.g.g., że naprawienie szkody w drodze
rekultywacji odbywa się zgodnie z przepisami o ochronie gruntów rolnych i leśnych,
rozumiane jako odesłanie do trybu postępowania przewidzianego przepisami
ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych, nie upoważnia do przyjęcia, że
przepisy tej ustawy obejmują całość uregulowania problematyki związanej z
rekultywacją. Sądom powszechnym przyznana została kompetencja do
rozstrzygania o tym, czy istnieje związek przyczynowy między zniszczeniem
gruntów i działalnością zakładu górniczego, a tym samym o jego odpowiedzialności
za szkodę i obowiązku rekultywacji na jego koszt. Stosując art. 20 ust. 1 ustawy o
ochronie gruntów rolnych i leśnych, stanowiący, że osoba powodująca utratę lub
ograniczenie wartości użytkowej gruntów jest zobowiązana do ich rekultywacji na
własny koszt, organ administracji ogólnej (art. 22 ust. 2) związany jest orzeczeniem
sądu powszechnego zobowiązującym zakład górniczy do rekultywacji na jego koszt,
a więc i ustaleniem istnienia związku przyczynowego między degradacją i
działalnością tego zakładu (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 18
kwietnia 1996 r., III CZP 31/96, OSNC 1996, nr 9, poz. 113).
Sąd Okręgowy trafnie wskazał, że wierzyciel może się domagać na podstawie
art. 1049 § 1 k.p.c., aby sąd wezwał dłużnika do wykonania rekultywacji, w tym
także do uzyskania decyzji administracyjnej. Również wtedy gdy prawomocny
wyrok sądu nakłada na sprawcę obowiązek naprawienia szkody powstałej w
budynku mieszkalnym przez przywrócenie stanu poprzedniego (art. 94 ust. 1
Pr.g.g.), dłużnik nie jest zwolniony od obowiązku uzyskania decyzji administracyjnej
– pozwolenia na budowę. (...)
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c.,
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.