Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 4 czerwca 2004 r., III CZP 28/04
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Tadeusz Domińczyk
Sędzia SA Zbigniew Cendrowski
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "N." S.A. w W. przeciwko "M.C." S.A. w
W. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 4
czerwca 2004 r., przy udziale Prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra
Wiśniewskiego, zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w
Warszawie postanowieniem z dnia 6 kwietnia 2004 r.:
"Czy w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych termin do
wniesienia pozwu wzajemnego podlega ograniczeniom określonym w art. 47914
§ 2
i art. 47918
§ 3 k.p.c.?"
podjął uchwałę:
W postępowaniu w sprawach gospodarczych powództwo wzajemne może
być wytoczone w terminie określonym w art. 204 § 1 k.p.c., nie można go
jednak skutecznie oprzeć na twierdzeniach, zarzutach i dowodach, które
uległy prekluzji na podstawie art. 47914
§ 2 k.p.c.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 11 lutego 2003 r. Sąd Okręgowy, Sąd Gospodarczy w
Warszawie zasądził od "M.C." S.A. w W. na rzecz "N.H." S.A. w W. kwotę
11 500 000 zł z odsetkami tytułem zwrotu udzielonej pożyczki. Uwzględniając
powództwo, Sąd Okręgowy stwierdził, że strona pozwana w odpowiedzi na pozew
zarzuciła jedynie istnienie zapisu na sąd polubowny, natomiast w odniesieniu do
istoty sporu podniosła ogólnikowo, "z ostrożności procesowej", bez powołania się
na konkretne dowody, iż kwota 11 500 000 zł otrzymana została od powoda jako
kapitał obrotowy celem zaprojektowania instalacji, obsługi i utrzymania sieci
telekomunikacyjnej w W. Dalsze zarzuty, twierdzenia i dowody zgłoszone zostały
później, w pozwie wzajemnym, będącym w rzeczywistości – jak ocenił to Sąd –
pismem procesowym zawierającym kompilację zarzutu potrącenia i powództwa
wzajemnego.
Wydając wyrok, Sąd Okręgowy postanowieniem zwrócił pozew wzajemny "celem
ewentualnego odrębnego rozpatrzenia". Zażalenie strony pozwanej na to
postanowienie, zmierzające do jego uchylenia, zostało przez Sąd Apelacyjny w
Warszawie uwzględnione, natomiast podczas rozpatrywania apelacji od wyroku
Sąd ten powziął poważne wątpliwości prawne, którym dał wyraz w postanowieniu z
dnia 6 kwietnia 2004 r., podjętym na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Formułując przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne, Sąd
Apelacyjny objął nim dwie kwestie, wymagające odrębnej analizy. Pierwsza dotyczy
terminu do wniesienia powództwa wzajemnego w postępowaniu odrębnym w
sprawach gospodarczych, a ściślej – możliwości stosowania w tym postępowaniu
przepisu art. 204 § 1 zdanie drugie k.p.c., druga natomiast wiąże się ze
stosowaniem do powództwa wzajemnego przepisu art. 47914
§ 2 k.p.c.,
dotyczącego prekluzji twierdzeń, zarzutów i dowodów na ich poparcie.
Analizę pierwszej kwestii należy rozpocząć od stwierdzenia, że art. 204 k.p.c.,
określający warunki dopuszczalności powództwa wzajemnego, formę oraz termin i
sposób jego wytoczenia, stanowi normę ogólną, mającą zastosowanie w całym
postępowaniu procesowym, a więc także w postępowaniach odrębnych, chyba że
wśród przepisów regulujących te postępowania przewidziano przepisy szczególne.
W przepisach działu IVa, regulujących postępowanie w sprawach gospodarczych,
nie ma – w przeciwieństwie do innych postępowań odrębnych (art. 439 § 1, art. 479,
493 § 4 oraz art. 5054
§ 2 k.p.c.) – unormowań szczególnych, a to oznacza, że w
postępowaniu tym przepis art. 204 k.p.c., a zwłaszcza jego § 1, ma pełne
zastosowanie. Powództwo wzajemne w sprawach gospodarczych może być zatem
wniesione zarówno w odpowiedzi na pozew, jak i oddzielnie, nie później jednak niż
na pierwszej rozprawie albo w sprzeciwie od wyroku zaocznego. Wynika z tego
dalszy wniosek, że wniesienie odpowiedzi na pozew nie wyłącza wytoczenia
powództwa wzajemnego, jeżeli – oczywiście – nastąpi to nie później niż na
pierwszej rozprawie.
W tym stanie rzeczy sugestia Sądu Apelacyjnego, poddana pod rozwagę w
osnowie oraz w uzasadnieniu przedstawionego do rozstrzygnięcia zagadnienia
prawnego, że w postępowaniu w sprawach gospodarczych termin wytoczenia
powództwa wzajemnego jest – pośrednio – korygowany przepisami art. 47914
§ 2 i
art. 47918
§ 3 k.p.c., nie może być uznana za uzasadnioną.
Przechodząc do drugiej kwestii, a więc do odpowiedzi na pytanie, jakie
znaczenie dla opisu powództwa wzajemnego w sprawach gospodarczych ma
zasada prekluzji w zakresie gromadzenia materiału procesowego, należy na
wstępie odwołać się do uchwały Sąd Najwyższego z dnia 17 lutego 2004 r., III CZP
115/03 ("Biuletyn SN" 2004, nr 2, s. 5), w której wyjaśniono, że system prekluzji
polega na nałożeniu na strony ciężaru przedstawienia sądowi wszystkich znanych
im faktów, dowodów i zarzutów w określonym terminie, pod rygorem utraty
możliwości późniejszego ich przytaczania lub powoływania. Do rygorów systemu
prekluzyjnego należy również wymaganie, aby strony podały – także w
wyznaczonym terminie – wszystkie znane im fakty, dowody i zarzuty, choćby nawet
w formie ewentualnej, tylko na wypadek, gdyby twierdzenia zaprezentowane w
pierwszej kolejności okazały się nieskuteczne lub nie zostały uwzględnione przez
sąd.
System prekluzji znajduje urzeczywistnienie zwłaszcza w tych sprawach, które ze
względu na swój charakter wymagają podwyższonej sprawności postępowania, a
także w sprawach objętych przymusem adwokacko-radcowskim lub w sprawach, w
których przymus ten wprawdzie nie obowiązuje, ale zawodowi pełnomocnicy biorą
w nich udział. Szczególne znaczenie dla upowszechnienia tego systemu miała
ustawa z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego,
ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr
48, poz. 554 ze zm.); w sposób wskazujący na konsekwentne założenia
legislacyjne, tworzące spójną koncepcję przyspieszenia i usprawnienia
postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych oraz sprawach drobnych i
prostych, ustawodawca znowelizował art. 207, 47912
§ 2, art. 47914
§ 2 i art. 495 § 3
k.p.c. oraz wprowadził – obok innych przepisów konstytuujących postępowanie
uproszczone – art. 5055
k.p.c. Przepisy te mają bardzo zbliżoną treść i wyraźnie
określony cel – koncentrację materiału dowodowego, skupienie czynności
procesowych stron i przyspieszenie postępowania.
Konkludując te wywody, Sąd Najwyższy przyjął w powołanej uchwale, że w
postępowaniu w sprawach gospodarczych pozwany traci prawo powoływania
twierdzeń, zarzutów oraz dowodów na ich poparcie, niepowołanych w odpowiedzi
na pozew, bez względu na ich znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, chyba że
wykaże, iż ich powołanie w odpowiedzi na pozew nie było możliwe, albo że
potrzeba powołania wynikła później (art. 47914
§ 2 k.p.c.).
Rozwijając zaprezentowane stanowisko Sądu Najwyższego, które skład
rozstrzygający niniejsze zagadnienie prawne podziela, należy uznać, że art. 47914
§
2 k.p.c. odnosi się nie tylko do tego materiału procesowego, który pozwany
przedstawia celem obrony przed powództwem głównym, ale również do tego, który
służy – wyłącznie lub pomocniczo – uzasadnieniu powództwa wzajemnego. Teza ta
znajduje potwierdzenie w jednoznacznym brzmieniu art. 47914
§ 2, jak też
wzmacnia ją stawiane powództwu wzajemnemu wymaganie istnienia związku z
roszczeniem powoda lub występowanie "stanu potrącalności" roszczeń.
Przestrzeganie tego wymagania nie pozwala dokonać rozgraniczenia między
materiałem stanowiącym podłoże obrony przeciwko roszczeniu głównemu a
materiałem służącym powództwu wzajemnemu, a nawet gdyby takie rozgraniczenie
się powiodło, mogłoby się okazać, że w tej samej sprawie sąd zmuszony jest
dokonywać ustaleń faktycznych dotyczących tego samego wycinka rzeczywistości
innych dla rozstrzygnięcia powództwa głównego, a innych dla powództwa
wzajemnego. Zgoda na taki stan rzeczy oznaczałaby unicestwienie jednego z
podstawowych celów instytucji powództwa wzajemnego, jakim jest zapobieganie
rozbieżnościom między wyrokami wydawanymi na podstawie tego samego stanu
faktycznego.
Biorąc pod uwagę przedstawione rozważania oraz odwołując się do postawionej
już wcześniej tezy, że treść art. 47914
§ 2 k.p.c. nie ma żadnego wpływu na
stosowanie w sprawach gospodarczych art. 204 § 1 k.p.c., a więc, że pozwany
może wnieść powództwo wzajemne w odpowiedzi na pozew lub oddzielnie, nie
później jednak niż na pierwszej rozprawie, również wtedy, gdy wcześniej złożył
odpowiedź na pozew, należy stwierdzić, iż w sytuacji, w której pozwany
przedsiębiorca decyduje się dochodzić swych roszczeń w formie powództwa
wzajemnego, to w zakresie gromadzenia materiału procesowego – także
dotyczącego powództwa wzajemnego – podlega ograniczeniom przewidzianym w
art. 47914
§ 2 k.p.c.
Za zajętym stanowiskiem przemawia także konieczność przeciwdziałania
niebezpieczeństwu, które groziłoby prawidłowości procesu w wypadku uznania, że
powództwo wzajemne wytaczane po złożeniu odpowiedzi na pozew można oprzeć
na twierdzeniach, zarzutach i dowodach sprekludowanych na podstawie art. 47914
§
2 k.p.c. Trafnie zauważył Sąd Apelacyjny, że w takiej sytuacji powództwo wzajemne
służyłoby obchodzeniu rygoru prekluzji.
Należy na koniec wyraźnie podkreślić, że stosowanie art. 47914
§ 2 k.p.c. do
powództwa wzajemnego nie osłabia pozycji pozwanego ani nie ogranicza jego
procesowych uprawnień. Po pierwsze, pozwany powinien zawczasu harmonizować
treść odpowiedzi na pozew z treścią pozwu wzajemnego, po drugie, powództwo
wzajemne może obejmować twierdzenia, zarzuty i dowody, których powołanie w
odpowiedzi na pozew nie było możliwe albo gdy potrzeba ich powołania powstała
później, i po trzecie, nic nie stoi na przeszkodzie, aby pozwany, zamiast wnosić
powództwo wzajemne – w sytuacji, w której upłynął termin dla podnoszenia
twierdzeń, zarzutów i dowodów na ich poparcie – i narażać się na ewentualne
negatywne skutki prekluzji, wytoczył powództwo w odrębnej sprawie.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.