Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 14 października 2004 r.
I PK 519/03
Jednostka stosująca projekt racjonalizatorski nie była obowiązana obli-
czać wysokości wynagrodzenia z uwzględnieniem efektów poprawy jakości
wyrobu powstających u jego użytkowników.
Przewodniczący SSN Jadwiga Skibińska-Adamowicz, Sędziowie SN:
Katarzyna Gonera (sprawozdawca), Zbigniew Myszka.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 14 października 2004 r.
sprawy z powództwa Edwarda G. przeciwko Fabryce Kotłów „R.” SA w R. o zapłatę,
na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 5
czerwca 2003 r. [...]
1. o d d a l i ł kasację;
2. odstąpił od obciążania powoda kosztami postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy w Gliwicach - Ośrodek Zamiejscowy w Rybniku wyrokiem z 21
listopada 2002 r. [...] zasądził od pozwanej Fabryki Kotłów „R.” SA w R. na rzecz po-
woda Edwarda G. kwotę 4.429.755 złotych z ustawowymi odsetkami od 1 stycznia
2002 r. tytułem wynagrodzenia za stosowanie projektu racjonalizatorskiego i oddalił
powództwo w pozostałej części (powód wnosił o zasądzenie na jego rzecz kwoty
8.880.150 złotych).
Sąd Okręgowy ustalił, że 17 stycznia 1986 r. powód oraz Andrzej Ł. zgłosili
stronie pozwanej pracowniczy projekt wynalazczy pod tytułem „Nowa konstrukcja i
technologia produkcji perforowanych blach grzejnych”, który pozwana oznaczyła nu-
merem 3/86. W 1988 r. pozwana zgłosiła w Urzędzie Patentowym wniosek o udzie-
lenie patentu na wynalazek „Element grzejny regeneracyjnego wymiennika ciepła i
urządzenie do jego wytwarzania”. W trakcie postępowania pozwana przekształciła
wniosek na zgłoszenie dotyczące elementu grzejnego regeneracyjnego wymiennika
2
ciepła i zgłoszenie dotyczące urządzenia do wytwarzania elementów grzejnych rege-
neracyjnego wymiennika ciepła. Pozwana uzyskała patent [...] tylko na wynalazek
dotyczący urządzenia do wytwarzania elementów grzejnych; Urząd Patentowy od-
mówił udzielenia patentu na rozwiązanie dotyczące elementów grzejnych regenera-
cyjnego wymiennika ciepła. Rozwiązanie to, polegające na wytwarzaniu tzw. blach
perforowanych, nosiło jedynie cechy projektu racjonalizatorskiego. Przed zgłosze-
niem projektu nr 3/86 pozwana produkowała blachy o innym kształcie profilu
grzewczego, ponadto rozwiązanie objęte tym projektem wprowadzało zmienną po-
działkę fali dystansowej. Pozwana przyjęła to rozwiązanie do stosowania i wyprodu-
kowała ponad 12 tysięcy ton elementów grzejnych. Projekt racjonalizatorski współ-
autorstwa powoda, w którym powód miał 85% udziału, sprowadzał się do moderni-
zacji wyrobu, powodującej polepszenie parametrów techniczno-eksploatacyjnych.
Poprawa jakości elementów grzejnych umożliwiła powstanie efektów użytkowych, o
jakich mowa w § 23,„Zasad obliczania efektów stanowiących podstawę do ustalania
wysokości wynagrodzenia za pracownicze projekty wynalazcze”, stanowiących za-
łącznik do zarządzenia Ministra - Kierownika Urzędu Postępu Naukowo - Technicz-
nego i Wdrożeń z dnia 31 stycznia 1986 r. (M.P. Nr 12, poz. 87). Wynagrodzenie
należne powodowi, wyliczone w oparciu o przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 5 lutego 1990 r. o projektach wynalazczych (Dz.U. Nr 9, poz. 51), wynosiło za
pierwszy rok stosowania projektu (od maja 1986 r. do maja 1987 r.) kwotę
20.481.800 (starych) złotych, a za drugi rok stosowania (od maja 1987 r. do maja
1988 r.) kwotę 83.609.040 (starych) złotych. Tak wyliczone wynagrodzenie Sąd
Okręgowy zwaloryzował wskaźnikiem wzrostu przeciętnego wynagrodzenia w okre-
sie od lipca 1987 r. do lipca 2001 r. Po dokonanej waloryzacji Sąd ustalił, że wyna-
grodzenie przypadające powodowi zgodnie z jego udziałem powinno wynosić
4.429.755 (nowych) złotych, przy przyjęciu, że powód uzyska od pozwanej odsetki
ustawowe od tej kwoty zasądzone od 1 stycznia 2002 r. Dokonując waloryzacji wy-
nagrodzenia należnego powodowi Sąd nie uwzględnił kwot nadpłaconych powodowi
z tytułu wynagrodzenia za tę część projektu, która uzyskała patent, gdyż pozwana
nie podniosła zarzutu potrącenia ani nie przedstawiła dowodów uzasadniających
tego rodzaju zarzut.
Odnosząc się do stanowiska zajętego przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
24 lutego 1998 r., I PKN 397/97, w którym Sąd Najwyższy uznał za sprzeczne z pra-
wem (ustawą o wynalazczości) stosowanie do wyliczeń wynagrodzenia należnego
3
twórcom pracowniczych projektów wynalazczych § 23 „Zasad obliczania efektów”,
Sąd Okręgowy stwierdził że stanowisko to nie jest wiążące w niniejszej sprawie, a
ponadto jako niekorzystne dla powoda nie może być stosowane wstecz.
Powyższy wyrok Sądu Okręgowego został zaskarżony apelacją przez stronę
pozwaną w części uwzględniającej powództwo. Skarżąca zarzuciła naruszenie art.
199 § 1 pkt 2 k.p.c. oraz błąd w ustaleniach faktycznych poprzez nieuzasadnione
uznanie, że o to samo roszczenie między tymi samymi stronami sprawa nie została
już prawomocnie osądzona przez Sąd Wojewódzki w Katowicach [...], a w konse-
kwencji nieodrzucenie pozwu w niniejszej sprawie. Zdaniem pozwanej Sąd Okręgo-
wy naruszył też art. 117 k.c. w związku z art. 120 i 118 k.c., gdyż uwzględnił rosz-
czenie powoda, mimo że uległo ono przedawnieniu. Sprawa zawisła bowiem po
upływie 10 lat od wydania decyzji o stosowaniu projektu nr 3/86, a pozwana podnio-
sła zarzut przedawnienia roszczenia. Pozwana zarzuciła nadto naruszenie zasady
walutowości poprzez ustalenie wielkości efektów i wynagrodzenia powoda (przed
waloryzacją) bez uwzględnienia skutków ustawy o denominacji złotego, co doprowa-
dziło do błędnego ustalenia zasądzonego wynagrodzenia. W ocenie pozwanej, Sąd
Okręgowy naruszył prawo materialne i procesowe wskazując niewłaściwą podstawę
prawną częściowego oddalenia powództwa. Przepis art. 315 ustawy Prawo własno-
ści przemysłowej nie mógł być w sprawie stosowany, gdyż zasadność roszczenia
należało oceniać na podstawie art. 98a w związku z art. 99 ustawy z dnia 19 paź-
dziernika 1972 r. o wynalazczości (jednolity tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 26, poz. 117 ze
zm.). Skarżąca zarzuciła także naruszenie prawa materialnego poprzez bezpod-
stawne uznanie, że rozwiązanie techniczne objęte zgłoszeniem nr 3/86 w części do-
tyczącej konstrukcji blach jest projektem racjonalizatorskim, co jest sprzeczne z art.
83 ustawy o wynalazczości, gdyż pozwana nigdy rozwiązania tego nie uznała za taki
projekt ani też nie posiadało ono cech nowości technicznej, użytkowej lub pierwszeń-
stwa powoda jako autora tego rozwiązania. Pozwana zarzuciła ponadto wadliwe
wyliczenie wynagrodzenia dla powoda ze względu na niezastosowanie przepisów
art. 98a, 99 i 108 ustawy o wynalazczości i bezpodstawne zastosowanie § 22, § 23,
§ 24, § 25 i § 26 „Zasad obliczania efektów” oraz błędne ustalenia polegające na
przypisaniu pozwanej efektów powstałych u innych podmiotów gospodarczych w
oparciu o nieprawdziwe, niepotwierdzone wielkości liczbowe. Pozwana zarzuciła
również naruszenie zasad waloryzacji i zasady nominalizmu, w szczególności prze-
pisu art. 3581
§ 3 k.c. i niewyjaśnienie wszystkich istotnych okoliczności, które po-
4
winny być uwzględnione przy waloryzacji, skutkiem czego było zasądzenie na rzecz
powoda rażąco zawyżonego wynagrodzenia. Zarzuciła ponadto naruszenie art. 481
k.c. i art. 3581
§ 3 k.c. poprzez błędne zasądzenie odsetek na rzecz powoda od
zwaloryzowanego świadczenia nie od dnia wyrokowania, lecz od 1 stycznia 2002 r.,
mimo że żądanie odsetek jest przeciwstawne do żądania waloryzacji, a rozstrzygnię-
cie Sądu w tym zakresie było orzeczeniem ponad żądanie powoda.
Sąd Apelacyjny w Katowicach na skutek apelacji strony pozwanej wyrokiem z
5 czerwca 2003 r. [...] zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił w całości
powództwo Edwarda G. przeciwko Fabryce Kotłów „R.” SA w R.
Odnosząc się do podniesionego w apelacji zarzutu powagi rzeczy osądzonej,
Sąd Apelacyjny stwierdził, że Sąd pierwszej instancji trafnie ustalił, iż rozstrzygnięcie
Sądu Wojewódzkiego w Katowicach [...] nie obejmowało roszczenia powoda o za-
płatę wynagrodzenia za projekt racjonalizatorski dotyczący wytwarzania blach perfo-
rowanych. Zakres przedmiotowy sporu w tamtej sprawie ograniczał się wyłącznie do
rozstrzygnięcia kwestii wielkości wynagrodzenia należnego powodowi za stosowanie
rozwiązania chronionego patentem. Nie było zaś przedmiotem rozważań Sądu [...],
czy w związku z tym powodowi przysługuje roszczenie o zapłatę wynagrodzenia za
stosowanie projektu wynalazczego o innym statusie niż status wynalazku chronione-
go patentem. Dlatego, zdaniem Sądu Apelacyjnego, brak było podstaw do uznania,
że oddalając powództwo w tamtej sprawie Sąd Wojewódzki orzekł także o bezza-
sadności roszczenia, którego powód dochodził w niniejszej sprawie. Ze względu na
treść pozwu (ogólne odwołanie się do pracowniczego projektu wynalazczego nr 3/86
o charakterze projektu racjonalizatorskiego) i charakter sprawy (wynikającą z art. 110
ust. 2 ustawy o wynalazczości konieczność odpowiedniego stosowania przepisów
Kodeksu postępowania cywilnego o roszczeniach pracowników, a zatem także o
orzekaniu ponad żądanie) Sąd Wojewódzki mógł w sprawie [...] orzec o roszczeniach
przysługujących powodowi z tytułu efektów wynikających ze stosowania rozwiązania
technicznego objętego zgłoszeniem nr 3/86 w części dotyczącej wyrobu, ale tego nie
uczynił. Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, że w przypadku gdy sąd nie rozstrzygnął o
pełnej wysokości wszystkich roszczeń, które wypływają z przytoczonych przez powo-
da okoliczności faktycznych, powaga rzeczy osądzonej będzie mniejsza od granic
zawisłości sprawy i dotyczyć będzie tylko rzeczywistego zakresu rozstrzygnięcia
sądu, a nie potencjalnych możliwości takiego rozstrzygnięcia wynikających z art. 321
§ 2 i 4 k.p.c. oraz art. 4771
k.p.c.
5
W następnej kolejności Sąd Apelacyjny odniósł się do zagadnienia, czy roz-
wiązanie techniczne objęte zgłoszeniem nr 3/86 w części dotyczącej wyrobu ma
status projektu racjonalizatorskiego, a jeśli tak, jakie efekty przyniosło pozwanej sto-
sowanie tego projektu. Sąd pierwszej instancji ustalił, że konstrukcja blach perforo-
wanych opisana w zgłoszeniu 3/86 nosiła cechy projektu racjonalizatorskiego. Usta-
lenia Sądu pierwszej instancji w tym zakresie oparte były na zbieżnych opiniach
wszystkich pięciu biegłych, którzy wypowiadali się na ten temat. Sąd Apelacyjny
ocenę biegłych co do charakteru rozwiązania technicznego współautorstwa powoda
uznał za trafną, podzielając przede wszystkim argumentację biegłego inż. A.M. jako
najbardziej obszerną i przekonywającą. Powód na pewnym etapie postępowania
przyznał ostatecznie, że istota projektu nie obejmowała nowego profilu blach, a jedy-
nie odpowiednio zmienną podziałkę fal dystansowych do znaczenia profili blach per-
forowanych. Biegły A.M. wyjaśnił, że zgłoszone rozwiązanie należy traktować jako
projekt racjonalizatorski także w takiej sytuacji, gdy stosowane przez pozwaną profile
blach perforowanych były już znane wcześniej, a jedyną nowością zgłoszonego roz-
wiązania była inna, niż dotychczas znana, zmienna podziałka. Odmówienie projek-
towi współautorstwa powoda cech wynalazku w części dotyczącej wyrobu nie ozna-
cza bowiem, że rozwiązanie to nie ma cech projektu racjonalizatorskiego. Zwłaszcza,
że w ówczesnym stanie prawnym (w 1986 r.) projekt racjonalizatorski uważało się za
nowy, jeżeli nie był stosowany lub uprzednio zgłoszony przez inną osobę w tej jed-
nostce gospodarki uspołecznionej, w której został zgłoszony. Sąd wskazał, że projekt
racjonalizatorski mógł polegać także za twórczym przystosowaniu znanego rozwią-
zania do potrzeb jednostki gospodarki uspołecznionej (art. 83 ustawy o wynalazczo-
ści). Rozwiązanie zaproponowane przez powoda zawierało nowy pomysł dotyczący
zmienności podziałki fal dystansowych odmiennej od dotychczasowego różnicowania
tej podziałki. Pozwana nie tylko uznała rozwiązanie w zakresie wyrobu za nowe, ale
także dążyła do opatentowania go. Ponadto Sąd zwrócił uwagę na to, że pozwana
przyjęła zgłoszone do stosowania rozwiązanie w całości, a nie w zakresie ograniczo-
nym wyłącznie do rozwiązania dotyczącego urządzenia do wytwarzania wyrobu.
Dlatego negowanie przez pozwaną nowości rozwiązania dotyczącego wyrobu
współautorstwa powoda należy uznać, według Sądu, za nieuzasadnione.
Następnie Sąd Apelacyjny stwierdził, że skoro rozwiązanie techniczne doty-
czące blach perforowanych współautorstwa powoda przyjęte przez pozwaną do sto-
sowania i zastosowane stanowiło projekt racjonalizatorski, konieczne stało się usta-
6
lenie czy stosowanie projektu przyniosło efekty i czy w związku z tym powodowi
przysługuje w stosunku do pozwanej roszczenie o zapłatę wynagrodzenia. Sąd pod-
kreślił, że nie został zrealizowany jeden z podstawowych celów, jakie przyświecały
współtwórcom projektu, kiedy dokonywali jego zgłoszenia u pozwanej. Z opisu pro-
jektu nr 3/86 wynika bowiem, że produkcja blach perforowanych ze zmienną po-
działką miała umożliwić mechaniczne wypełnianie koszy regeneracyjnych wymienni-
ków ciepła. Do mechanizacji takiej jednak nie doszło. Zarówno przed zastosowaniem
projektu objętego zgłoszeniem nr 3/86, jak i po jego zastosowaniu, kosze wypełniano
blachami ręcznie. Oznacza to, że zmienna podziałka fal dystansowych blach perfo-
rowanych pozwoliła jedynie wyeliminować niekorzystne nakładanie się blach, wystę-
pujące niekiedy przy ręcznym ich układaniu. Bezsporne w sprawie było, że produkcja
blach ze zmienną podziałką fal dystansowych nie spowodowała podwyższenia cen
zbytu tych blach dla ich użytkowników. Wobec braku mechanizacji wypełniania koszy
podgrzewaczy uzyskane efekty stosowania projektu objętego zgłoszeniem nr 3/86 to
wyłącznie efekty oszczędnościowe u użytkowników blach grzejnych. Wytwarzanie
blach perforowanych zgodnie z projektem dotyczącym wyrobu współautorstwa po-
woda nie przyniosło, w ocenie Sądu Apelacyjnego, żadnych efektów samej pozwa-
nej. Jedynym efektem, jaki powstał w związku ze stosowaniem tego projektu, były
efekty uzyskane u użytkowników blach w związku z modernizacją wyrobu, powodu-
jące polepszenie parametrów techniczno-eksploatacyjnych. Sąd Apelacyjny podzielił
stanowisko biegłego G.B., który obszernie i przekonywająco wyjaśnił, dlaczego pro-
dukcji blach perforowanych ze zmienną podziałką fal dystansowych nie można trak-
tować jako uruchomienia produkcji nowego wyrobu i przypisywać projektowi efektów
z tego tytułu. Sąd Apelacyjny nie podzielił natomiast stanowiska biegłego G.B., że w
związku z takim rodzajem efektów na pozwanej ciążył obowiązek zapłaty wynagro-
dzenia na rzecz powoda. Zdaniem Sądu, roszczenie powoda powinno być oceniane
według przepisów ustawy z dnia 19 października 1972 r. o wynalazczości w jej
brzmieniu obowiązującym w dacie stosowania projektu (jednolity tekst: Dz.U. z 1984
r. Nr 33, poz. 177), a przy ustalaniu wysokości wynagrodzenia powinno się stosować
także przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 5 lutego 1990 r. zmieniające
rozporządzenie w sprawie projektów wynalazczych (Dz.U. Nr 9, poz. 51). Sąd pod-
kreślił, że biegli z zakresu wynalazczości, którzy wydawali w sprawie opinie, byli
zbieżni w swych poglądach co do przepisów prawa, na podstawie których należało
7
oceniać zasadność roszczenia powoda. Różnice poglądów dotyczyły jedynie rodza-
jów efektów w rozumieniu „Zasad obliczania efektów”.
Częściowo uwzględniając powództwo Sąd Okręgowy przyjął - na podstawie
opinii biegłych A.M., Z.T. i G.B. - że w sytuacji, gdy stosowanie projektu współautor-
stwa powoda nie przyniosło pozwanej żadnych efektów, można jej przypisać połowę
efektów eksploatacyjnych uzyskanych przez użytkowników wyrobów wytworzonych
w oparciu o projekt racjonalizatorski, gdyż projekt polepszył właściwości użytkowe
wyrobu, skutkujące osiągnięciem dodatkowych korzyści przez użytkowników, a nie
nastąpiło odpowiednie podwyższenie ceny wyrobu. Jako podstawę prawną takiego
sposobu ustalenia efektów stosowania projektu Sąd Okręgowy powołał przepis § 23
ust. 1 „Zasad obliczania efektów stanowiących podstawę do ustalania wysokości wy-
nagrodzeń za pracownicze projekty wynalazcze”. Sąd Apelacyjny stwierdził, że za-
stosowanie postanowień tego przepisu do obliczenia wynagrodzenia należnego po-
wodowi było bezpodstawne. Sąd podzielił w tym zakresie stanowisko zajęte przez
Sąd Najwyższy w wyroku z 24 lutego 1998 r., I PKN 397/97, zgodnie z którym „prze-
pisy paragrafów 22 i 23 załącznika do zarządzenia Ministra - Kierownika Urzędu Po-
stępu Naukowo-Technicznego i Wdrożeń z dnia 31 stycznia 1986 r. w sprawie zasad
obliczania efektów stanowiących podstawę do ustalania wynagrodzeń za pracowni-
cze projekty wynalazcze, ze względu na wydanie ich poza zakresem ustawowego
upoważnienia oraz sprzeczność z ustawą z dnia 19 października 1972 r. o wynalaz-
czości, nie miały charakteru powszechnie obowiązującego”.
Sąd Apelacyjny podkreślił, że przepis art. 98 ust. 2 ustawy o wynalazczości w
brzmieniu sprzed nowelizacji wprowadzonej w 1993 r. stanowił, że podstawą do
ustalania wysokości wynagrodzenia za pracowniczy projekt wynalazczy są efekty
uzyskane przez stosowanie projektu. Pojęcie „stosowania projektu” zostało wyja-
śnione w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Sąd Apelacyjny powołał się na uchwałę
powiększonego składu, wpisaną do księgi zasad prawnych, w której Sąd Najwyższy
stwierdził, że stosowaniem projektu wynalazczego w rozumieniu art. 93 ust. 1 i 2
ustawy o wynalazczości (później art. 98 ust. 1 i 2 tej ustawy) jest urzeczywistnienie
projektu w sposób przemysłowy, polegający na wytwarzaniu wyrobów lub urządzeń
albo na użyciu w znaczeniu technicznym sposobu wytwarzania bądź sposobu pracy -
według projektu wynalazczego, przynoszące efekty ekonomiczne lub społeczne
(uchwała składu siedmiu sędziów SN z 23 czerwca 1977 r., V PZP 1/77, OSNCP
1977 nr 10, poz. 173). Według Sądu Apelacyjnego, w stanie faktycznym niniejszej
8
sprawy nie budziło wątpliwości, że stosującym projekt - poprzez wytwarzanie wyro-
bów w oparciu o rozwiązanie techniczne wynikające ze zgłoszenia nr 3/86 - była po-
zwana (i tylko pozwana) oraz że stosowanie tego projektu nie przyniosło pozwanej
efektów. Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, że w orzecznictwie utrwalony jest pogląd,
zgodnie z którym nie jest stosowaniem projektu wynalazczego używanie przemysło-
we lub handlowe (usługowe) wyrobów lub urządzeń według projektu wynalazczego
lub wytworzonych sposobem według tego projektu (wyrok SN z 11 kwietnia 1974 r., I
PR 347/73, OSPiKA 1975 nr 1, poz. 8). Zdaniem Sądu z powyższego wynika, że
efekty osiągane przez użytkowników wyrobu wytworzonego zgodnie z projektem nie
mogą być uznane za efekty wynikające ze stosowania projektu w rozumieniu art. 98
ust. 2 ustawy o wynalazczości. O tym, że tak należy rozumieć ten przepis, świadczy
ponadto treść art. 98 ust. 6 ustawy o wynalazczości, zgodnie z którym w sytuacji, gdy
większość efektów z używania wyrobu wykonanego według opatentowanego wyna-
lazku lub chronionego wzoru użytkowego pozostaje poza jednostką stosującą wyna-
lazek lub wzór użytkowy, twórca może otrzymać nagrodę. W przepisie tym wyraźnie
rozróżniono efekty z używania wyrobu od efektów wynikających ze stosowania wy-
robu wykonanego według projektu wynalazczego, przyznając twórcy w tym pierw-
szym przypadku wyłącznie prawo do nagrody. Jednocześnie ustawodawca takiej
nagrody nie zastrzegł dla twórców projektów wynalazczych mających status projek-
tów racjonalizatorskich (a taki status miał projekt współautorstwa powoda). Według
Sądu Apelacyjnego, skoro zamiarem ustawodawcy było przyznanie twórcom projek-
tów wynalazczych wynagrodzenia za efekty wynikające ze stosowania tych projek-
tów, nałożenie w załączniku do wspomnianego zarządzenia z 31 stycznia 1986 r. na
jednostkę stosującą projekt obowiązku zapłaty wynagrodzenia za efekty uzyskane
przez użytkowników wyrobów wykonanych w oparciu o projekt wynalazczy było
sprzeczne z art. 98 ust. 1 i 2 oraz 6 ustawy o wynalazczości i wykraczało poza dele-
gację ustawową zawartą w art. 112 ust. 3 tej ustawy. Delegacja ta upoważniała bo-
wiem ministra wyłącznie do ustalenia zasad obliczania efektów i do ustalenia wyso-
kości wynagrodzeń za pracownicze projekty wynalazcze, a nie do przypisywania
projektom efektów, które w istocie nie wynikały z ich stosowania. Sąd Apelacyjny
stwierdził, że w okolicznościach niniejszej sprawy wadliwość tego uregulowania jest
szczególnie widoczna, gdyż stosowanie projektu nie przyniosło żadnych efektów po-
zwanej, a ewentualne wynagrodzenie, jakim trzeba by obciążyć pozwaną ze względu
na efekty eksploatacyjne uzyskane przez użytkowników, byłoby bardzo duże i to bez
9
względu na zasady jego ewentualnej waloryzacji. Z wyliczenia dokonanego przez
Sąd Okręgowy wynika bowiem, że stosując uregulowanie zawarte w § 23 „Zasad
obliczania efektów” pozwana powinna zapłacić powodowi w 1987 i 1988 r. równo-
wartość 2.528 ówczesnych przeciętnych wynagrodzeń, co odpowiadałoby 210-letnim
zarobkom pracownika osiągającego przeciętne wynagrodzenie. Obrazuje to skalę
obciążeń finansowych pozwanej bez uzyskania w zamian korzyści ekonomicznych
ze zmodernizowania wyrobu. Dlatego, zdaniem Sądu, należy zgodzić się z poglądem
zawartym w motywach powołanego wcześniej wyroku Sądu Najwyższego z 24 lutego
1998 r., I PKN 397/97. O ile bowiem przed zmianami społeczno-gospodarczymi za-
początkowanymi w 1989 r., w związku z obowiązującą wówczas konstrukcją mienia
ogólnonarodowego i koncepcją zarządzania tym mieniem, można było w logiczny
sposób uzasadnić, dlaczego za efekty uzyskane przez jednostkę gospodarki uspo-
łecznionej używającą wyrób wytworzony według projektu wynalazczego ma płacić
jednostka gospodarki uspołecznionej stosująca projekt, lecz żadnych efektów nie-
uzyskująca, o tyle w obecnych warunkach nie sposób uznać, że istnieje społeczno-
gospodarcze uzasadnienie obciążenia podmiotu gospodarczego, stanowiącego wła-
sność akcjonariuszy, wynagrodzeniem dla twórcy projektu racjonalizatorskiego wyli-
czonym od korzyści uzyskanych przez zakłady energetyczne stanowiące spółki ak-
cyjne w żaden sposób niepowiązane majątkowo z pozwaną. Powodowi nie przysłu-
guje zatem wynagrodzenie za efekty uzyskane przez jednostki używające wyroby
wytworzone z uwzględnieniem rozwiązań technicznych wynikających z projektu ra-
cjonalizatorskiego jego współautorstwa ze względu na brak podstawy prawnej po-
zwalającej na uwzględnienie takiego roszczenia. Ponieważ stosowanie projektu nie
przyniosło pozwanej efektów innego rodzaju, powództwo podlegało oddaleniu na
podstawie art. 98 ustawy o wynalazczości.
Kasację od wyroku Sądu Apelacyjnego wniósł powód, zaskarżając wyrok ten
w całości. Kasację oparto na podstawie naruszenia prawa materialnego, a mianowi-
cie: art. 8 ust.1 ustawy z dnia 19 października 1972 r. o wynalazczości (jednolity
tekst: Dz.U. z 1984 r. Nr 33, poz. 177), poprzez jego niezastosowanie, art. 98 ust. 2
ustawy z dnia 19 października 1972 r. o wynalazczości, poprzez jego błędną wykład-
nię, a także przepisu § 23 załącznika do zarządzenia Ministra-Kierownika Urzędu
Postępu Naukowo-Technicznego i Wdrożeń z dnia 31 stycznia 1986 r. (M.P. Nr 12,
poz. 87), poprzez jego niezastosowanie, w wyniku czego powód nie uzyskał należne-
go mu wynagrodzenia za zastosowany przez pozwaną projekt racjonalizatorski.
10
Jako okoliczność uzasadniającą rozpoznanie kasacji skarżący wskazał po-
trzebę wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości oraz wywołu-
jących rozbieżności w orzecznictwie sądów poprzez rozstrzygniecie: czy przepisy §
23 załącznika do zarządzenia Ministra-Kierownika Urzędu Postępu Naukowo-Tech-
nicznego i Wdrożeń z dnia 31 stycznia 1986 r. miały charakter przepisów powszech-
nie obowiązujących, czy określone dyspozycją przepisu § 23 załącznika do zarzą-
dzenia Ministra-Kierownika Urzędu Postępu Naukowo-Technicznego i Wdrożeń z
dnia 31 stycznia 1986 r. efekty osiągane przez użytkowników wyrobu wytworzonego
zgodnie z projektem racjonalizatorskim mogą być uznawane za efekty wynikające ze
stosowania projektu w rozumieniu przepisu art. 98 ust. 2 ustawy z dnia 19 paździer-
nika 1972 r. o wynalazczości.
Powód wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez zasądzenie od pozwa-
nej na jego rzecz kwoty 4.429.755,00 zł wraz z ustawowymi odsetkami od 1 stycznia
2002 r. tytułem wynagrodzenia za projekt racjonalizatorski, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi dru-
giej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Powód w kasacji zarzucił jedynie naruszenie przepisów prawa materialnego
regulujących prawo twórcy pracowniczego projektu wynalazczego do wynagrodze-
nia. Zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy o wynalazczości (w brzmieniu wynikającym z jed-
nolitego tekstu opublikowanego w Dz.U. z 1984 r. Nr 33, poz. 177), twórcy projektu
wynalazczego przysługuje, na warunkach określonych w ustawie, prawo do uzyska-
nia patentu, prawa ochronnego, świadectwa autorskiego lub świadectwa racjonali-
zatorskiego oraz prawo do wynagrodzenia. W przepisie tym istotne jest wyraźne
podkreślenie, że wynagrodzenie przysługuje „na warunkach określonych w ustawie”,
co w przypadku wynagrodzenia, o które chodzi w rozpoznawanej sprawie, oznacza
odniesienie do innych przepisów ustawy o wynalazczości regulujących kwestię zasad
wynagradzania twórców projektów wynalazczych. Zgodnie z art. 98 ust. 1 i 2 ustawy
o wynalazczości (również w brzmieniu obowiązującym w czasie, gdy projekt racjona-
lizatorski współautorstwa powoda został zastosowany przez poprzednika prawnego
strony pozwanej), twórca pracowniczego projektu wynalazczego stosowanego w jed-
nej lub więcej jednostkach gospodarki uspołecznionej ma prawo do wynagrodzenia
11
na zasadach określonych w ustawie (ust. 1), a podstawą do ustalenia wysokości wy-
nagrodzenia za pracowniczy projekt wynalazczy są efekty uzyskane przez stosowa-
nie projektu (ust. 2). Powodowi jako twórcy (współtwórcy) pracowniczego projektu
wynalazczego (o statusie projektu racjonalizatorskiego) przysługiwało wynagrodzenie
na zasadach określonych w art. 98 ust. 1 i ust. 2 ustawy o wynalazczości, co ozna-
cza, że wynagrodzenie należne było nie za samo zastosowanie jego projektu, lecz za
efekty uzyskane przez zastosowanie tego projektu.
Kluczowe znaczenie dla oceny, czy powodowi należy się wynagrodzenie z
tytułu zastosowania projektu racjonalizatorskiego jego współautorstwa, miało ustale-
nie, czy projekt ten został zastosowany, a jeżeli tak, to czy przez zastosowanie pro-
jektu zostały uzyskane efekty po stronie jednostki gospodarki uspołecznionej, która
projekt ten zastosowała (art. 98 ust. 2 ustawy o wynalazczości), inaczej mówiąc, czy
jednostka stosująca projekt uzyskała efekty. W dalszej kolejności dopiero - w razie
ustalenia, że efekty takie zostały uzyskane - powstawało pytanie, w jaki sposób obli-
czyć te efekty i pochodne w stosunku do nich wynagrodzenie.
Projekt racjonalizatorski pod tytułem „Nowa konstrukcja i technologia produkcji
perforowanych blach grzejnych” został niewątpliwie zastosowany u strony pozwanej.
Jego zastosowanie polegało na wyprodukowaniu (wytworzeniu) tzw. blach perforo-
wanych o określonym w projekcie kształcie profilu grzewczego - ze zmienną podział-
ką fali dystansowej. Zastosowanie dotyczyło tylko strony pozwanej, a nie innych jed-
nostek gospodarki uspołecznionej, które zaopatrywały się u strony pozwanej w bla-
chy grzejne. Jednostką stosującą projekt racjonalizatorski powoda była pozwana (jej
poprzednik prawny), a inni uczestnicy rynku - nabywcy blach grzejnych - nie stoso-
wali projektu w rozumieniu prawa wynalazczego, lecz byli jedynie jego użytkowni-
kami.
W szeregu orzeczeń Sądu Najwyższego stwierdzono, że nie jest stosowaniem
projektu wynalazczego używanie przemysłowe, usługowe lub handlowe wyrobów lub
urządzeń według projektu wynalazczego lub wytworzonych sposobem według tego
projektu (por. wyrok SN z 13 marca 1974 r., II PR 347/73, OSPiKA 1975 nr 1, poz. 8,
wyrok SN z 11 kwietnia 1974 r., I PR 83/74, OSNCP 1975 nr 1, poz. 16, wyrok SN z
19 września 1974 r., I PR 180/74, „Wiadomości Patentowe” 1975 nr 1). W tym kon-
tekście efekty eksploatacyjne (użytkowe) uzyskane przez użytkowników elementów
grzejnych, w których zastosowano blachy perforowane wyprodukowane przez po-
12
przednika prawnego strony pozwanej, nie są objęte regulacją art. 98 ust. 1 i ust. 2
ustawy o wynalazczości.
W kasacji nie podważa się ustalenia Sądu Apelacyjnego, że u strony pozwa-
nej nie powstały jakiekolwiek (jak to formułuje parokrotnie Sąd Apelacyjny - „żadne”)
efekty w wyniku zastosowania projektu racjonalizatorskiego autorstwa powoda.
Skoro te efekty u strony pozwanej nie powstały, to odmowa przyznania (wypłacenia)
powodowi wynagrodzenia przez stronę pozwaną oraz ostateczne oddalenie po-
wództwa o to wynagrodzenie przez Sąd Apelacyjny znajduje podstawę w treści prze-
pisów ustawy o wynalazczości, w tym zwłaszcza art. 98 ust. 1 i 2 tej ustawy. Według
ustaleń Sądu Apelacyjnego - niekwestionowanych w kasacji - efekty użytkowe po-
wstały jedynie po stronie użytkowników blach grzejnych. W takiej sytuacji twórca
projektu wynalazczego mógłby otrzymać nagrodę, gdyby jego projekt był opatento-
wanym wynalazkiem lub chronionym wzorem użytkowym. Zgodnie bowiem z art. 98
ust. 6 ustawy o wynalazczości, w razie gdy większość efektów z używania wyrobu
wykonanego według opatentowanego wynalazku lub chronionego wzoru użytkowego
powstaje poza jednostką stosującą wynalazek lub wzór użytkowy, twórca może
otrzymać nagrodę. Jednak projekt wynalazczy powoda nie miał statusu opatentowa-
nego wynalazku lub chronionego wzoru użytkowego, dlatego nie mógł mieć do niego
zastosowania art. 98 ust. 6 ustawy o wynalazczości, a art. 98 ust. 2 tej ustawy wy-
raźnie uzależniał wynagrodzenie twórcy od uzyskania efektów przez jednostkę sto-
sującą projekt.
Ze względu na to, że przepisy ustawy o wynalazczości nie stwarzały podstaw
prawnych do skutecznego dochodzenia wynagrodzenia (przy ustaleniu Sądu, że po
stronie jednostki stosującej nie powstały „żadne” efekty), powód wskazał jako pod-
stawę wyliczenia należnego mu wynagrodzenia § 23 „Zasad obliczania efektów sta-
nowiących podstawę do ustalania wysokości wynagrodzenia za pracownicze projekty
wynalazcze”, stanowiących załącznik do zarządzenia Ministra - Kierownika Urzędu
Postępu Naukowo - Technicznego i Wdrożeń z dnia 31 stycznia 1986 r. (M.P. Nr 12,
poz. 87). Samo zarządzenie powinno było określać zasady obliczania efektów sta-
nowiących podstawę do ustalania wysokości wynagrodzeń za pracownicze projekty
wynalazcze, według reguł opisanych w załączniku do zarządzenia (§ 1 ust. 1 zarzą-
dzenia). Przepis § 23 „Zasad obliczania efektów” regulował sposób obliczenia efektu
w wyjątkowych wypadkach, gdy pomimo poprawy jakości wyrobu lub jego moderni-
zacji, wyrażającej się polepszeniem parametrów techniczno-eksploatacyjnych (wła-
13
ściwości użytkowych), nie nastąpiło odpowiednie podwyższenie jego ceny, a dzięki
tej poprawie użytkownicy będący jednostkami gospodarki uspołecznionej osiągali
dodatkowe korzyści użytkowe (eksploatacyjne).
Wymagający rozstrzygnięcia problem dotyczył możliwości (konieczności) za-
stosowania do obliczenia wynagrodzenia powoda za niewątpliwe zastosowanie pro-
jektu racjonalizatorskiego jego autorstwa § 23 „Zasad obliczania efektów” w sytuacji,
gdy strona pozwana efektów nie uzyskała. Sąd Apelacyjny odmówił zastosowania
tego przepisu, powołując się na pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w wyroku z 24
lutego 1998 r., I PKN 397/97 (OSNAPiUS 1999 nr 2, poz. 57 oraz OSP 2000 nr 2,
poz. 30, z krytyczną glosą B.Klera), zgodnie z którym przepis § 23 załącznika do za-
rządzenia Ministra-Kierownika Urzędu Postępu Technicznego i Wdrożeń z dnia 31
stycznia 1986 r. w sprawie zasad obliczania efektów stanowiących podstawę do
ustalania wysokości wynagrodzeń za pracownicze projekty wynalazcze nie miał cha-
rakteru powszechnie obowiązującego ze względu na wydanie go poza zakresem
ustawowego upoważnienia oraz sprzeczność z ustawą z dnia 19 października 1972
r. o wynalazczości (jednolity tekst: Dz.U. z 1984 r. Nr 33, poz. 177 ze zm.). Podsta-
wowym argumentem przemawiającym za odmową zastosowania tego przepisu było
zatem nie desuetudo (wyjście z użycia w nowych warunkach ustrojowych), co za-
kwestionował glosator i kwestionuje w kasacji skarżący, lecz przekroczenie przez
prawodawcę resortowego granic ustawowego upoważnienia do wydania aktu wyko-
nawczego do ustawy oraz sprzeczność rozwiązań przyjętych w akcie wykonawczym
z przepisem ustawowym, a mianowicie z art. 98 ust. 2 ustawy o wynalazczości.
Wbrew wywodom kasacji stanowisko zajęte przez Sąd Najwyższy w wyroku z
24 lutego 1998 r., I PKN 397/97, nie jest odosobnione. Już wcześniej Sąd Najwyższy
wyraził podobny pogląd, przy czym wcześniejsze orzeczenie pochodzi z okresu po-
przedzającego transformację ustroju społeczno-gospodarczego - czyli sprzed 1990 r.
- co jest o tyle istotne, że już wówczas wątpliwości budziło obciążanie jednostki sto-
sującej pracowniczy projekt wynalazczy wynagrodzeniem twórcy wyliczonym od
efektów użytkowych osiąganych przez inną jednostkę użytkującą wyrób wyproduko-
wany w oparciu o projekt wynalazczy. Takie stanowisko wobec przepisu § 26 załącz-
nika do zarządzenia Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki z dnia 2 lipca
1980 r. oraz wobec odpowiadającego mu treściowo § 25 załącznika do zarządzenia
Ministra - Kierownika Urzędu Postępu Naukowo-Technicznego i Wdrożeń z dnia 31
stycznia 1986 r. zajął już Sąd Najwyższy w wyroku z 26 maja 1989 r., I PR 90/89
14
(OSP 1990 nr 7, poz. 283, z aprobującą glosą S. Sołtysińskiego). W wyroku tym Sąd
Najwyższy stwierdził, że przepisy § 26 załącznika do zarządzenia Ministra Nauki,
Szkolnictwa Wyższego i Techniki z dnia 2 lipca 1980 r. w sprawie zasad obliczania
efektów stanowiących podstawę do ustalenia wysokości wynagrodzeń za pracowni-
cze projekty wynalazcze (M.P. Nr 17, poz. 84) i § 25 załącznika do zarządzenia Mini-
stra-Kierownika Urzędu Postępu Naukowo-Technicznego i Wdrożeń z dnia 31 stycz-
nia 1986 r. w sprawie zasad obliczania efektów stanowiących podstawę do ustalania
wysokości wynagrodzeń za pracownicze projekty wynalazcze (M.P. Nr 12, poz. 87),
jako wydane z przekroczeniem delegacji ustawowej i sprzeczne z ustawą o wynalaz-
czości, nie wywołują skutków prawnych. Ze względu na pewną analogię między
przedmiotem regulacji § 23 „Zasad obliczania efektów” z 1986 r. i § 26 „Zasad obli-
czania efektów (...)” z 1980 r. pogląd Sądu Najwyższego zawarty w wyroku z 26 maja
1989 r., I PR 90/89, powinien być wzięty pod uwagę przy rozważaniach dotyczących
§ 23 „Zasad obliczania efektów” z 1986 r.
Przytoczone powyżej dwa wyroki Sądu Najwyższego jednoznacznie kształtują
linię orzecznictwa co do oceny niezgodności z przepisami ustawy o wynalazczości
przepisu aktu wykonawczego o zaliczaniu do efektów projektu korzyści użytkowych
uzyskanych przez użytkownika wyrobu, których nie uwzględniono w cenie zmoderni-
zowanego wyrobu. Tezy obydwu wyroków podziela w pełni również Sąd Najwyższy
w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę. W związku z tym stwierdzić należy, że
nietrafny jest pogląd skarżącego, iż w związku z poprawą jakości blach grzejnych po
modernizacji wyrobu zgodnie z projektem powoda strona pozwana była obowiązana
- na podstawie § 22 ust. 1 „Zasad obliczania efektów” stanowiących załącznik do za-
rządzenia z 1986 r. - odpowiednio podwyższyć ich cenę, a jeśli nie dopełniła tego
obowiązku, to poprawę jakości wyrobu powinna w wynagrodzeniu twórcy projektu
wynalazczego uwzględnić na zasadach określonych w § 23 załącznika do zarządze-
nia. Podstawą do ustalenia wysokości wynagrodzenia za projekty wynalazcze były
efekty uzyskane przez stosowanie projektu (art. 98 ust. 2 ustawy o wynalazczości).
Strona pozwana, jako wytwórca blach grzejnych, a więc jednostka stosująca projekt
współautorstwa powoda, nie była obowiązana obliczać wysokość należnego mu wy-
nagrodzenia z uwzględnieniem efektów poprawy jakości wyrobu, powstających u
jego użytkowników, nabywców tych blach. Poglądu tego nie podważa treść § 23
„Zasad obliczania efektów”, skoro przepis ten został wydany poza zakresem upo-
ważnienia z art. 112 ust. 3 ustawy o wynalazczości, który w trybie aktu wykonawcze-
15
go przewidywał określenie zasad obliczania efektów stanowiących podstawę ustala-
nia wysokości wynagrodzeń za projekty wynalazcze przy równoczesnym i oczywi-
stym skądinąd założeniu, że „podstawa” ta ma ustawowy charakter i obejmuje tylko
efekty uzyskane ze stosowania projektu, czyli materialnego urzeczywistniania dane-
go rozwiązania. Ustawodawca sam przesądził więc rodzaj efektów uzasadniających
po stronie twórcy pracowniczego projektu wynalazczego powstanie prawa do wyna-
grodzenia, pozostawiając organowi administracji państwowej wyłącznie określenie
zasad obliczania tych efektów. Przepisy zarządzenia wykraczające poza ramy upo-
ważnienia i sprzeczne z art. 98 ust. 2 ustawy o wynalazczości nie mają zatem mocy
powszechnie obowiązującego prawa i nie mogą być źródłem pracowniczych rosz-
czeń.
Wywód skarżącego dotyczący koniecznego (niezbędnego) wpływu poprawy
jakości (modernizacji) wyrobu na jego cenę nie uwzględnia faktu, że w gospodarce
wolnego rynku (a zatem także wolnej konkurencji) zdobywanie nowych klientów (za-
chowanie dotychczasowych), co jest warunkiem osiągania zysku i dalszego istnienia
przedsiębiorcy na rynku, osiągane jest albo przez obniżanie ceny, albo przez popra-
wę jakości (modernizację) wyrobów przy zachowaniu dotychczasowego poziomu
cen. Nie można zatem zakładać, że każde usprawnienie, modernizacja, poprawa
jakości musi łączyć się z podwyższeniem ceny, a przez to osiągnięciem efektu eko-
nomicznego w postaci zwiększenia zysku (jako różnicy spowodowanej wzrostem
ceny wyrobu).
Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że odmowa zastosowania przez
Sąd Apelacyjny § 23 „Zasad obliczania efektów” była uzasadniona w świetle dotych-
czasowej wykładni art. 98 ust. 2 ustawy o wynalazczości (w brzmieniu według tekstu
jednolitego Dz.U. z 1984 r. Nr 33, poz. 177) wynikającej z przytoczonego orzecznic-
twa Sądu Najwyższego.
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy oddalił kasację jako pozbawioną
uzasadnionych podstaw.
========================================