Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 18 października 2004 r.
I UK 123/04
Decyzja oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych dotycząca zmian w
prawie do świadczeń przyznanych w drodze wyjątku na podstawie art. 83 ust. 1
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), w tym
także decyzja o ustaniu prawa do nich (wstrzymania wypłaty), jest decyzją, od
której przysługuje odwołanie do sądu ubezpieczeń społecznych.
Przewodniczący SSN Barbara Wagner, Sędziowie SN: Józef Iwulski, Maria
Tyszel (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 18 paź-
dziernika 2004 r. sprawy z wniosku Dariusza D. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w B. o rentę wyjątkową, na skutek kasacji wnioskodawcy od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 4 marca 2004 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyro-
kiem z dnia 4 marca 2004r. [...] uwzględniając apelację Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziału w B., w sprawie z odwołania Dariusza D. o rentę wyjątkową,
zmienił wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białym-
stoku z 4 listopada 2003 r. [...] i odrzucił odwołanie wnioskodawcy od decyzji tegoż
Zakładu z dnia 19 lutego 2003 r. Decyzją tą organ rentowy wstrzymał z dniem 1
stycznia 2003 r. dalszą wypłatę renty przyznanej Dariuszowi D. w drodze wyjątku,
ponieważ w wyniku badania kontrolnego lekarz orzecznik uznał go za niezdolnego
do pracy tylko częściowo. Sąd Okręgowy, na podstawie wyników przeprowadzonego
postępowania dowodowego ustalił, że wnioskodawca jest całkowicie niezdolny do
2
pracy na stałe, zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał wnioskodawcy rentę z tego z
tytułu od dnia jej wstrzymania. W uzasadnieniu swego wyroku Sąd Apelacyjny
stwierdził, że: „z dołączonych akt rentowych wynika, że Dariusz D. pobiera od 1
stycznia 1996 r. rentę przyznaną w drodze wyjątku przez Prezesa Zakładu Ubezpie-
czeń Społecznych w dniu 16. I. 1996 r. (...). Zgodnie z art. 83 ust. 4 ustawy z 13. X
.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U Nr 137. poz. 887 ze zm.) od de-
cyzji przyznającej świadczenie w drodze wyjątku oraz od decyzji odmownej odwoła-
nie nie przysługuje. Z tych względów odwołanie Dariusza Daniłowskiego od decyzji
wstrzymującej dalszą wypłatę renty przyznanej w drodze wyjątku podlegało oddale-
niu na zasadzie art. 386 § 3 w zw. z art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c.”
W kasacji od tego wyroku pełnomocnik wnioskodawcy wniósł o jego „uchyle-
nie przy uwzględnieniu kosztów zastępstwa adwokackiego" zarzucając, że został
wydany z naruszeniem prawa materialnego „przez błędną jego wykładnię i niewła-
ściwe zastosowanie przepisu art. 83 ust. 4 Ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych polegające na błędnym przyjęciu że decyzja ZUS
wstrzymująca wypłatę renty przyznanej w drodze wyjątku przez Prezesa ZUS jest
decyzją w rozumieniu przepisu art. 83 ust. 4 powołanej wyżej ustawy i w związku z
tym nie przysługuje od niej odwołanie, podczas gdy jest to decyzja mająca charakter
decyzji w rozumieniu przepisu art. 83 ust 1 i może być zaskarżona do Sądu na mocy
art. 83 ust. 2 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.” Przedstawiając okolicz-
ności uzasadniające rozpoznanie kasacji stwierdził: „w sprawie niniejszej zachodzą
okoliczności uzasadniające jej rozpoznanie z tego względu, że występuje tu zarówno
istotne zagadnienie prawne wymagające rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego jak i
konieczność wykładni przepisu art. 83 Ustawy z dnia 13 października 1998 r. o sys-
temie ubezpieczeń społecznych budzącego poważne wątpliwości i wywołującego
rozbieżności w orzecznictwie sądów.”
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Przytoczona podstawa kasacyjna jest usprawiedliwiona, a zaskarżony wyrok
został wydany z naruszeniem wskazanych w niej przepisów. Okoliczności faktyczne
sprawy są bezsporne. Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych decyzją z 16
stycznia 1996 r. przyznał wnioskodawcy - w drodze wyjątku - na podstawie art. 65
obowiązującej wówczas ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytal-
3
nym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) rentę z tytułu niezdol-
ności do pracy w stopniu uzasadniającym zaliczenie go wówczas do drugiej grupy
inwalidów. Różnice pomiędzy tym przepisem, a treścią art. 83 ust. 1 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jed-
nolity tekst: Dz.U. z 2004, Nr 39, poz.353) są w rozpatrywanej sprawie nieistotne.
Stosownie do art. 83 ust. 1 powołanej wyżej ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, zwanej dalej ustawą systemową, Zakład Ubezpieczeń Społecznych,
wydaje decyzje w zakresie indywidualnych spraw dotyczących w szczególności
„ustalania uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych” (pkt 4), natomiast
zgodnie z ust. 4 tego przepisu, od decyzji przyznającej świadczenie w drodze wy-
jątku oraz od decyzji odmownej odwołanie nie przysługuje. Wnoszący kasację za-
sadnie zwrócił uwagę, że decyzja organu rentowego wstrzymująca wnioskodawcy
dalszą wypłatę renty pobieranej w drodze wyjątku nie była decyzją, do której ma za-
stosowanie przytoczony art. 83 pkt 4 ustawy systemowej. Przepis ten w sposób jed-
noznaczny odnosi się wyłącznie do decyzji podejmowanej przez Prezesa Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych (przyznającej świadczenia lub odmawiającej przyznania),
natomiast decyzję o wstrzymaniu wypłaty renty przyznanej przez Prezesa - podjął
Oddział Zakładu w B. Trafnie więc w kasacji podniesiono, że „Kodeks postępowania
cywilnego daje stronom postępowania dotyczącego spraw z zakresu ubezpieczenia
społecznego możliwość wnoszenia odwołań od decyzji organów rentowych. Kognicja
sądów jest wyłączona tylko w sprawach, w których decyzja należy do swobodnego
uznania. Taki charakter bezspornie mają decyzje dotyczące świadczeń przyznanych
w szczególnym trybie przez Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w oparciu o
art. 83 ust. 1 Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, jednakże żaden przepis ustawowy nie pozwala na przy-
jęcie tezy, że taki charakter mają decyzje ZUS dotyczące wypłaty tego świadczenia,
np. wstrzymanie czy zawieszenie wypłaty. Wyłączenie kontroli sądowej w sprawach
o przyznanie świadczenia wyjątkowego, nie jest równoznaczne z wyłączeniem spod
kognicji sądu innych decyzji wydanych w danej sprawie, jeżeli wyraźny przepis usta-
wowy nie zalicza tych innych decyzji do sfery swobodnego uznania. Żaden wyjątek,
w tej sprawie również, nie może być interpretowany rozszerzająco”. Sporna decyzja
ZUS o wstrzymaniu dalszej wypłaty renty opierała się na stwierdzeniu, że Dariusz D.
jest częściowo zdolny do pracy, a zatem, nie spełnia jednego z warunków koniecz-
nych dla przyznania mu świadczenia w szczególnym trybie. Decyzja ta zatem nie
4
mieściła się w sferze swobodnego uznania, lecz jej podstawę stanowiło ustalenie, iż
powstała nowa okoliczność uzasadniająca brak prawa do świadczenia. Prawidłowość
tego ustalenia (faktu obiektywnego), które uzasadniało decyzję o wstrzymaniu wy-
płaty świadczenia może być przez zainteresowanego kwestionowana w odwołaniu
od decyzji i podlega rozpoznaniu przez sąd pracy i ubezpieczeń społecznych.
Sąd Apelacyjny ewidentnie nie zauważył różnicy pomiędzy decyzją Prezesa
ZUS, od której rzeczywiście odwołanie nie przysługuje, a decyzją organu rentowego
weryfikującą tę decyzję, która zawsze może być przedmiotem zaskarżenia zgodnie z
przepisem art. 83 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Na takim sta-
nowisku stanął również Sąd Apelacyjny w Łodzi, który w postanowieniu z dnia 30
października 1998 r. pisze „dopuszczalna jest droga sądowa w sprawie, w której
wniesiono odwołanie od decyzji organu rentowego wstrzymującej wypłatę renty,
przyznanej w drodze wyjątku na podstawie art. 65 ustawy o zaopatrzeniu emerytal-
nym pracowników i ich rodzin, a opartej na kwestionowanym w odwołaniu ustaleniu,
iż osoba uprawniona do tej renty odzyskała zdolność do pracy (III AUz 76/98 OSA
1999/2/7)”.
W uzupełnieniu tego wywodu Sąd Najwyższy przypomina, że powołane po-
stanowienie Sądu Apelacyjnego w Łodzi wpisuje się w ukształtowane orzecznictwo
Sądu Najwyższego, który już w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 26 paździer-
nika 1967 r., III UZP 5/67 (OSNCP 1968 nr 5, poz. 80), uznał, że pozostawienie
przyznania renty o charakterze szczególnym swobodnemu uznaniu organu nie jest
równoznaczne z wyłączeniem spod kompetencji sądu pracy i ubezpieczeń społecz-
nych kontroli decyzji dotyczących wypłaty tej renty, np. wstrzymania jej wypłaty. W
uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy podkreślił, że „swobodne uznanie organu
rentowego - jako kryterium wyłączenia sporu spod właściwości sądów ubezpieczeń
społecznych - odnosi się do charakteru konkretnej decyzji organu rentowego, a nie
do charakteru renty, na tle której decyzja została wydana." Chociaż uchwała ta zo-
stała wydana na tle innego stanu prawnego, w którym organem uprawnionym do
przyznania renty (osobom szczególnie zasłużonym dla Polskiej Rzeczypospolitej Lu-
dowej) był Prezes Rady Ministrów, to wyrażone w niej stanowisko zachowało aktual-
ność w zakresie w jakim odnosi się do kognicji sądów pracy i ubezpieczeń społecz-
nych. Potwierdzał je Sąd Najwyższy w swym późniejszym orzecznictwie. Tak też w
uzasadnieniu wyroku z dnia 5 kwietnia 1995 r., II UR 4/95, (OSNAPiUS 1995 nr 18,
poz. 233), podkreślił, że ukształtowany w praktyce sądowej pogląd, że kontroli sądów
5
pracy i ubezpieczeń społecznych, stosownie do art. 476 §2 pkt 1 k.p.c., podlegają
również decyzje w sprawach świadczeń przyznanych w drodze wyjątku dotyczy tych
sytuacji, „w których zostały wydane w danej sprawie inne decyzje, jeżeli wyraźny
przepis ustawowy nie zalicza ich również do sfery swobodnego uznania. Taką sytua-
cję stwarza np. wstrzymanie wypłaty renty inwalidzkiej przyznanej w drodze swobod-
nego uznania, z powodu stwierdzenia w wyniku badania kontrolnego, ustąpienia in-
walidztwa, czy zawieszenie wypłaty świadczenia wobec wysokości uzyskiwanych
zarobków, a także decyzja o waloryzacji świadczenia. Takie bowiem decyzje, rów-
nież wobec osób pobierających świadczenia przyznane w ramach swobodnego
uznania, są wydawane przez organy rentowe, na podstawie stosownych norm praw-
nych." Podkreślić należy, że żaden akt normatywny nie nadał oddziałom Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych uprawnień do wydawania decyzji, zarówno przyznającej
świadczenie w drodze wyjątku, jak i odmawiającej jego przyznania, a więc w drodze
wyłączającej kontrolę sądową; jest to wyłączna kompetencja Prezesa tego Zakładu.
Decyzje organu rentowego (oddziału Zakładu) w przedmiocie dotyczącym zmian w
prawie do takich świadczeń, w tym także decyzje o ich wstrzymaniu, podlegają kon-
troli sądowej na podstawie art. 476 § 2 pkt 1 k.p.c.
Przyjmując w konsekwencji, że zaskarżony wyrok został wydany nie tylko z
naruszeniem przytoczonego w kasacji art. 83 ust. 1 pkt 4 i art. 83 ust. 4 ustawy sys-
temowej lecz także art. 476 § 2 pkt 1 k.p.c. Sąd Najwyższy na podstawie art. 39313
§
1 w związku z art. 3938
§ 2 k.p.c. orzekł jak w sentencji wyroku.
========================================