Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 29 października 2004 r., III CZP 63/04
Sędzia SN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski
Sędzia SN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku „A.", sp. z o.o. w S. przy uczestnictwie
Barbary K. o nadanie klauzuli wykonalności, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 29 października 2004 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Krakowie postanowieniem z dnia 27 lipca
2004 r.:
„Czy art. 788 § 1 k.p.c. znajduje zastosowanie do umowy przelewu
wierzytelności egzekwowanej, zawartej w trakcie toczącego się postępowania
egzekucyjnego wszczętego na podstawie tytułu wykonawczego wystawionego na
rzecz zbywcy tej wierzytelności?"
podjął uchwałę:
Przepis art. 788 § 1 k.p.c. ma zastosowanie również w razie przeniesienia
wierzytelności (przelewu) po wszczęciu postępowania egzekucyjnego.
Uzasadnienie
Zagadnienie prawne zostało przedstawione w związku z poważnymi
wątpliwościami, które nasunęły się Sądowi Okręgowemu przy rozpoznawaniu
zażalenia wnioskodawcy w sprawie o nadanie na jego rzecz jako wierzyciela
klauzuli wykonalności tytułowi wykonawczemu.
Wnioskodawca nabył wierzytelność w toku postępowania egzekucyjnego
wszczętego przez zbywcę na podstawie umowy „powierniczego przelewu
wierzytelności”, w której nabywca oświadczył, że „wierzytelność tę nabywa i
zobowiązuje się prowadzić jej dalszą windykację”.
Sąd Rejonowy oddalił wniosek, wyrażając zapatrywanie, że art. 788 § 1 k.p.c.
stosuje się tylko w razie przejścia uprawnienia lub obowiązku przed wszczęciem
egzekucji. Powołał się na art. 819 § 1 k.c. oraz uzasadnienie postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 30 stycznia 1975 r., II CZ 5/75 (OSPiKA 1976, nr 2, poz. 37).
Wnioskodawca w zażaleniu wskazał uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 4
sierpnia 1992 r., III CZP 94/92 (OSNCP 1993, nr 3, poz. 32), wyjaśniającą, że
dopuszczalne jest nadanie klauzuli wykonalności na rzecz nabywcy wierzytelności,
mimo przejścia prawa po nadaniu klauzuli wykonalności.
Sąd Okręgowy odniósł się do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca
1975 r., I CZ 98/75 (OSNCP 1976, nr 6, poz. 142), w którym wyrażono
zapatrywanie, że w razie śmierci dłużnika po wszczęciu egzekucji ustawa nie
wymaga nadania klauzuli wykonalności przeciwko spadkobiercy dłużnika. W takim
wypadku, zgodnie z dyspozycją art. 819 § 1 k.p.c., organ egzekucyjny zawiesza
postępowanie i podejmuje z udziałem spadkobiercy dłużnika, tj. po udowodnieniu
tego przymiotu prawomocnym postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku. Sąd
Okręgowy uznał, że zakres unormowania zawartego w art. 819 § 1 k.c. jest
ograniczony do cesji uniwersalnej, tj. dziedziczenia, i tym samym przedstawionego
poglądu nie można uogólniać.
Wykładni art. 788 § 1 k.p.c. dokonano również w uchwale Sądu Najwyższego
z dnia 22 lutego 1984 r., III CZP 2/84 (OSNCP 1984, nr 9, poz. 153), wyjaśniającej,
że nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu wydanemu na rzecz
wierzyciela, który przeniósł wierzytelność na osobę trzecią, wyłącza ponowne jej
nadanie na rzecz cesjonariusza. Została ona jednak podważona w uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 4 sierpnia w 1992 r., III CZP 94/92, z tym zastrzeżeniem, że nie
rozstrzygnięto w niej dopuszczalności nadania klauzuli w razie nabycia
wierzytelności już w toku postępowania egzekucyjnego.
Sąd Okręgowy, podsumowując dotychczasowe orzecznictwo, nie dostrzegł
podstaw do ograniczenia zakresu stosowania przepisu art. 788 § 1 k.p.c. w razie
przelewu wierzytelności w toku egzekucji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W piśmiennictwie dotyczącym art. 788 k.p.c. przeważało zapatrywanie o
zbędności nadawania klauzuli wykonalności na rzecz następnego wierzyciela, jeżeli
zbycie rzeczy lub prawa nastąpiło w toku postępowania egzekucyjnego. Doceniając
walory praktyczne takiego rozwiązania, nie można jednak pominąć zastrzeżeń,
wynikających z rozdźwięku między treścią tytułu wykonawczego a obowiązkiem
dłużnika świadczenia na rzecz innej osoby. Tymczasem przymus spełnienia
świadczenia, potwierdzony autorytetem państwa, wymaga istnienia tytułu
rozumianego jako akt materialny, potwierdzającego i nakazującego dłużnikowi
określone zachowanie się w stosunku do osoby wymienionej jako wierzyciel
egzekwujący. Daje temu wyraz m.in. art. 805 k.p.c., nakazując doręczenie
dłużnikowi treści tytułu wykonawczego i podanie sposobu egzekucji przy pierwszej
czynności egzekucyjnej.
Postępowanie o nadanie klauzuli wykonalności pozwala połączyć dwa
zasadnicze etapy konkretyzacji normy prawnej między indywidualnymi podmiotami:
etapu rozpoznawczego i wykonawczego. W miarę rozwoju stosunków prawnych
prywatnych wzrasta znaczenie tytułów egzekucyjnych opartych na oświadczeniu
woli dłużnika (art. 777 pkt 4 i 5 k.p.c.). Ponadto zróżnicowaniu i wzbogaceniu uległ
obrót prawami majątkowymi, zwłaszcza wierzytelnościami. Okoliczności te mają
wpływ na rolę postępowania o nadanie klauzuli wykonalności, w którym sąd bada
nie tylko formalną prawomocność oraz wykonalność orzeczeń i ugód sądowych,
lecz także ustala treść i ważność oświadczeń woli stwierdzonych w aktach
notarialnych a także w dokumentach prywatnych stwierdzających przejście długu
lub wierzytelności; bada również zakres odpowiedzialności oraz ograniczenia
możliwości zaspokojenia się wierzyciela (por. art. 787 § 2 k.p.c.).
Znaczenie klauzuli wykonalności dla dopuszczalności skierowania przeciw
komuś egzekucji było wielokrotnie podkreślane w orzecznictwie Sądu Najwyższego,
zwłaszcza dotyczącego ustanowienia hipoteki przymusowej jako postaci
przymusowej ingerencji wobec dłużnika (por. uchwała składu siedmiu sędziów z
dnia 28 października 2004 r., III CZP 33/04, OSNC 2005, nr 3, poz. 43 i powołane
tam orzecznictwo). Nakaz praworządnego działania organów publicznych będący
podstawą tamtych orzeczeń powinien mieć zastosowanie również przy ustalaniu
podmiotów postępowania egzekucyjnego. O ile prawo żądania ochrony sądowej
mieści w sobie ryzyko bezpodstawnego pozywania innej osoby, o tyle w fazie
egzekucyjnej, immanentnie zawierającej element przymusu, reguły zachowania się
dłużnika powinny być ściśle określone. Dotyczy to również wierzyciela
egzekwującego.
Tytuł egzekucyjny wskazuje uczestników postępowania, jednak przepisy
kodeksu postępowania cywilnego ustanawiają wyjątki, według których dochodzi do
zmian podmiotowych, dotyczących przede wszystkim dłużników. W pewnych
wypadkach nie wymaga to zmiany klauzuli wykonalności (art. 819 § 1 k.p.c.).
Rozwiązanie takie jest usprawiedliwione szczególną przyczyną (śmierć wierzyciela
lub dłużnika w toku postępowania egzekucyjnego) oraz ogólnym następstwem
spadkobierców, którzy ponadto legitymują się postanowieniem stwierdzającym
nabycie przez nich spadku (argument z art. 1027 k.c.).
W innych wypadkach obejmujących również art. 788 k.p.c. przejście
uprawnienia lub obowiązku wymaga nadania klauzuli wykonalności na rzecz lub
przeciw tej osobie. Hipotezą przepisu objęte zostało przejście dokonane po
powstaniu tytułu egzekucyjnego lub przed jego wydaniem bez ograniczenia
terminem końcowym, dlatego wykładnia językowa nie sprzeciwia się nadaniu
klauzuli w razie przejścia uprawnienia podczas postępowania egzekucyjnego.
Za takim rozwiązaniem, niedopuszczającym w postępowaniu egzekucyjnym
przekształcania podmiotowego w innych wypadkach niż przewidziane w ustawie
przemawiają wyżej omówione argumenty systemowe, dotyczące zależności
postępowania wykonawczego od wyniku postępowania rozpoznawczego (argument
z art. 804 k.p.c.). Przepisy o postępowaniu egzekucyjnym nie dają podstaw do
ograniczania stosowania art. 788 k.p.c. tylko do okresu przed wszczęciem
postępowania egzekucyjnego. Również nie zawierają takiej podstawy stosowane
odpowiednio (art. 13 § 2 k.p.c.) przepisy o postępowaniu rozpoznawczym. Przepis
art. 192 pkt 3 k.p.c., najbliższy omawianej sytuacji, wyraża zasadę stabilizacji
sprawy w granicach możliwych do utrzymania w współczesnym procesie. Założenia
uzasadniające taką stabilizację nie odpowiadają postępowaniu egzekucyjnemu,
którego celem jest wykonanie tytułu egzekucyjnego. Stabilizacja podmiotowa
egzekucji utrudniałaby raczej, a nie sprzyjała tym celom. Poza tym, stosowanie art.
192 pkt 3 k.p.c. wymagałoby jego zasadniczych modyfikacji, np. w odniesieniu do
zgody dłużnika egzekwowanego na zmianę wierzyciela .
Za przyjętą uchwałą przemawia także wykładnia funkcjonalna art. 788 k.p.c.
Nie można wykluczyć powstania w toku postępowania egzekucyjnego rzeczywistej
potrzeby ekonomicznej lub organizacyjnej zbycia wierzytelności na podstawie
umowy sprzedaży lub innej umowy nawet nienazwanej. Rozstrzyganie w takiej
sytuacji skomplikowanych zagadnień prawnych nie leży w kompetencji organu
egzekwującego, specjalizującego się w sprawnym i skutecznym wykonaniu tytułu
wykonawczego. Nieuzasadnione byłoby również wymaganie od stron wnoszenia
skarg na czynności komornika lub występowania przez dłużnika z powództwem
przeciwegzekucyjnym, skoro rozstrzyganiu o zdatności tytułu egzekucyjnego do
przymusowego wykonania służy postępowanie o nadanie klauzuli wykonalności.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak wyżej.