Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 27 października 2004 r., IV CK 142/04
Hipoteka przymusowa przewidziana w art. 26 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz.
887 ze zm.) nie jest hipoteką łączną.
Sędzia SN Mirosława Wysocka (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
Oddział w G., Inspektorat w K. przy uczestnictwie Zakładów Mięsnych "P.", spółki z
o.o. w C. o wpis, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 27
października 2004 r. kasacji wnioskodawcy od postanowienia Sądu Okręgowego w
Gdańsku z dnia 2 września 2003 r.
oddalił kasację.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 2 września 2003 r. Sąd Okręgowy w Gdańsku oddalił
apelację Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w W., Oddziału w G. od postanowienia
Sądu Rejonowego w Kartuzach, którym oddalono jego wniosek o wpis hipoteki
przymusowej w księdze wieczystej nr (...)28, prowadzonej dla nieruchomości
dłużnika Zakładów Mięsnych „P.”, sp. z o.o. w K.
Na podstawie tytułu wykonawczego – decyzji z dnia 22 stycznia 2002 r.,
określającej wysokość należności z tytułu nieopłaconych składek, Zakład
Ubezpieczeń Społecznych złożył wnioski o wpisanie w każdej z ksiąg wieczystych
prowadzonych dla trzech nieruchomości dłużnika hipoteki przymusowej w
wysokości 390 106,81 zł, odpowiadającej wartości należności. Wnioskodawca nie
wykonał wezwania Sądu do wskazania, w jakiej wysokości hipoteka ma obciążać
poszczególne nieruchomości, domagając się wpisania hipoteki łącznej na
wszystkich nieruchomościach. Sąd wpisał hipotekę w księdze wieczystej (...)38,
oddalając wniosek o wpis hipoteki przymusowej w księdze wieczystej nr (...)28.
Oddalając apelację od postanowienia Sądu pierwszej instancji, Sąd Okręgowy
zaaprobował pogląd prawny, że wnioskodawca nie miał podstaw do domagania się
wpisu hipoteki łącznej na wszystkich nieruchomościach dłużnika. Stwierdził, że
stosownie do art. 1111
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i
hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm. – dalej: "u.k.w.h."),
jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, hipoteka przymusowa jest niedopuszczalna,
chyba że nieruchomości te są już obciążone inną hipoteką łączną albo stanowią
własność dłużników solidarnych. Inną hipoteką łączną wynikającą z ustawy jest
tylko hipoteka, o której mowa w art. 76 ust. 1 u.k.w.h.
W ocenie Sądu, hipoteka przymusowa objęta regulacją art. 26 ustawy z dnia
13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz.
887 ze zm. – dalej: "u.s.u.s.") nie jest hipoteką łączną, podobnie jak nie jest nią
hipoteka przymusowa, o której mowa w art. 34 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. –
Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr 137, poz. 926 ze zm.). Wymienione przepisy nie są
przepisami szczególnymi w rozumieniu art. 1111
u.k.w.h., nie nadają bowiem
objętym nimi hipotekom przymusowym charakteru hipoteki łącznej. Sąd podkreślił,
że przepisy o hipotece łącznej podlegają interpretacji ścisłej, nie rozszerzającej.
Gdyby ustawodawca przewidywał powstanie na podstawie wymienionych
przepisów hipoteki łącznej, znalazłoby to wyraz w brzmieniu przepisu, podobnie jak
to uczyniono w art. 76 u.k.w.h.
Kasację od postanowienia Sądu Okręgowego wnioskodawca oparł na
podstawie naruszenia prawa materialnego, polegającego na błędnej wykładni art.
26 ust. 2, 3 i 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych oraz na błędnym zastosowaniu art. 76 i 1111
u.k.w.h. Akcentując, że z
brzmienia art. 26 ust. 3 u.s.u.s. wynika, iż wnioskodawcy przysługuje hipoteka „na
wszystkich nieruchomościach dłużnika”, oraz wskazując na wynikający z przepisów
uprzywilejowany charakter prawny wierzytelności zabezpieczanych tą hipoteką,
skarżący podtrzymywał stanowisko, że na podstawie tego przepisu mógł się
domagać ustanowienia na nieruchomościach dłużnika hipoteki łącznej. W konkluzji
wnosił o uchylenie postanowień Sądów obu instancji i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istotą hipoteki łącznej jest to, że wierzyciel, któremu ona przysługuje, może
według swego uznania żądać zaspokojenia w całości lub w części z każdej
nieruchomości dłużnika z osobna, z niektórych nieruchomości dłużnika lub ze
wszystkich łącznie; może on także dokonać jej podziału pomiędzy poszczególne
nieruchomości (art. 76 ust. 2 u.k.w.h.).
Źródłem hipoteki łącznej może być umowa (art. 76 ust. 3 u.k.w.h.) albo
ustawa. W obowiązującym stanie prawnym dotyczy to dwóch sytuacji; w razie
podziału nieruchomości obciążonej hipoteką, obciąża ona, jako hipoteka łączna,
wszystkie nieruchomości utworzone przez podział (art. 76 ust. 1 u.k.w.h.), oraz w
razie obciążenia kilku nieruchomości hipoteką przymusową, obciąża ona
nieruchomości łącznie, gdy są już obciążone hipoteką łączną albo stanowią
własność dłużników solidarnych (art. 1111
u.k.w.h., wprowadzony przez ustawę z
dnia 11 maja 2001 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece, ustawy –
Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych oraz ustawy – Prawo o notariacie, Dz.U Nr 63, poz. 635).
Ostatnia z wymienionych sytuacji stanowi wprowadzony z mocy prawa wyjątek
od zasady wyrażonej w tym samym przepisie, że łączne obciążenie kilku
nieruchomości hipoteką przymusową jest niedopuszczalne. Z tego też przepisu
wynika, że hipoteka przymusowa łączna może być, poza wymienionym wypadkiem,
ustanowiona przez przepis szczególny („jeżeli ustawa nie stanowi inaczej”).
Na tle art. 1111
u.k.w.h. ujawnił się rozstrzygany w niniejszej sprawie problem,
czy przepisami szczególnymi są art. 34 § 1 Ordynacji podatkowej i art. 26 ust. 3
u.s.u.s. Obydwa te przepisy poddawane były licznym zmianom, w tym także w
okresie pomiędzy orzeczeniami Sądu pierwszej i drugiej instancji, ale w istotnym dla
rozważanego zagadnienia zakresie miały one takie samo brzmienie. Artykuł 34 ust.
4 Ordynacji podatkowej (w brzmieniu obowiązującym od dnia 5 czerwca 2001 r.,
Dz.U. z 2001 r. Nr 39, poz. 439, i po zmianie ustawy od dnia 1 stycznia 2003 r.,
Dz.U. z 2002 r. Nr 169, poz. 1387, a następnie od dnia 1 września 2003 r., Dz.U. z
2003 r. Nr 137, poz. 1302) stanowi, że Skarbowi Państwa i jednostce samorządu
terytorialnego przysługuje hipoteka na wszystkich nieruchomościach podatnika;
hipoteka przymusowa powstaje przez dokonanie wpisu do księgi wieczystej, na
podstawie szczegółowo wymienionych decyzji stanowiących administracyjne tytuły
wykonawcze (art. 35 Ordynacji podatkowej).
Analogicznie, art. 26 u.s.u.s. (w brzmieniu także obowiązującym od dnia 5
czerwca 2001 r., Dz.U. z 2001 r. Nr 39, poz. 459, i po zmianie ustawy od dnia 1
stycznia 2003 r., Dz.U. z 2002 r. Nr 241, poz. 2074, oraz obecnie po zmianie od
dnia 1 lipca 2004 r., Dz.U. z 2004 r. Nr 121, poz. 1264) wprowadził zabezpieczenie
należności z tytułu składek hipoteką przymusową na wszystkich nieruchomościach
dłużnika; podstawę wpisu hipoteki do księgi wieczystej stanowią dokumenty
stwierdzające istnienie należności. Do tej hipoteki przymusowej stosuje się
odpowiednio przepisy Ordynacji podatkowej, dotyczące hipoteki przymusowej.
Wymienione przepisy umożliwiają wierzycielom uzyskanie hipoteki
przymusowej, o której mowa w art. 109 ust. 1 u.k.w.h. Traktują o ustanowieniu
hipoteki na wszystkich nieruchomościach dłużnika, jednak żaden z nich nie nazywa
jej hipoteką łączną.
W stanie prawnym obowiązującym przed nowelizacją w 2001 r. ustawy o
księgach wieczystych i hipotece zgodnie przyjmowano, że tylko wyraźny przepis
ustawy może być podstawą nadania hipotece charakteru hipoteki łącznej. Za jedyny
przypadek hipoteki łącznej uznawana była hipoteka przewidziana w art. 76 ust. 1 tej
ustawy, powstająca w związku z podziałem nieruchomości obciążonej. Nie istniała
natomiast hipoteka przymusowa łączna, nie było bowiem przepisu mogącego być
jej źródłem.
Sytuacja uległa zmianie po nowelizacji w związku z przywróceniem hipoteki
łącznej umownej oraz hipoteki przymusowej łącznej, a także w związku z wyraźnie
przewidzianą możliwością ustanowienia hipoteki przymusowej łącznej w drodze
regulacji szczególnej. Zmiany te wywołały powrót do dyskusji na temat, w jaki
sposób może nastąpić nadanie hipotece przymusowej charakteru łącznego.
Przejawem nowego traktowania tej kwestii jest stanowisko zajmowane przez
wnioskodawcę w sprawie niniejszej, że hipoteka przymusowa przewidziana w art.
34 Ordynacji podatkowej i art. 26 u.s.u.s., to hipoteki łączne. W ocenie Sądu
Najwyższego, stanowisko to jest nieuzasadnione, trafny natomiast jest pogląd Sądu
Okręgowego, negujący taki charakter wymienionych hipotek przymusowych.
W pierwszej kolejności trzeba podkreślić, że dopuszczenie w art. 1111
u.k.w.h.
możliwości wprowadzenia hipoteki przymusowej łącznej przez przepis szczególny
nie stanowi podstawy do weryfikowania stanowiska, że źródłem hipoteki
przymusowej łącznej musi być wyraźny przepis ustawy. Taki wyraźny przepis
ustawy to przepis szczególny, zawierający wyraźną kwalifikację charakteru hipoteki
jako hipoteki łącznej. Inaczej rzecz ujmując, przepis szczególny, wprowadzający
wyjątek od zasady niedopuszczalności łącznego obciążania kilku nieruchomości
hipoteką łączną, to tylko taki przepis, który wyraźnie (bezpośrednio) kwalifikuje
hipotekę jako łączną.
Na tle art. 1111
u.k.w.h. nie ulega żadnej wątpliwości, że zasadą jest
niedopuszczalność hipoteki przymusowej łącznej, a wyjątkiem – możliwość
ustanowienia takiej hipoteki. Oznacza to konieczność interpretacji ścisłej oraz
sprzeciwia się domniemywaniu takiego charakteru hipoteki. Zachowanie
wyjątkowego charakteru hipoteki przymusowej łącznej wymaga przyjęcia, że
powstaje ona tylko w wypadku kwalifikowania jej w sposób bezpośredni (wyraźny)
przez ustawę. Przy odmiennym założeniu otwierałaby się możliwość „odczytywania”
przepisów szczególnych regulujących hipotekę przymusową i w drodze ich wykładni
wnioskowania o łącznym charakterze danej hipoteki przymusowej. Dopuszczenie
takiej możliwości prowadziłoby do rozszerzania zakresu hipoteki łącznej i w
konsekwencji do podważenia wyraźnej woli ustawodawcy nadania hipotece łącznej
charakteru wyjątkowego. Groziłoby to także niespójnością w zakresie stosowania
tej instytucji i brakiem jasności co do charakteru hipoteki przymusowej
wprowadzanej przez różne przepisy szczególne. Przeciwko takiej możliwości
przemawia także bardzo obciążający dłużnika charakter zabezpieczenia
wierzytelności w pełnej wysokości na kilku (wszystkich) jego nieruchomościach.
Źródłem tak daleko idącego obciążenia może być tylko wola ustawodawcy
jednoznacznie wyrażona w ustawie.
Względy te przemawiają na rzecz tezy, że hipoteka przymusowa łączna
istnieje wtedy, gdy stanowi o tym bezpośrednio przepis ustawy.
Przejawem takiej regulacji są art. 76 ust. 1 i art. 1111
u.k.w.h., w których
występuje wyraźna, bezpośrednia kwalifikacja hipoteki jako łącznej. Gdyby intencją
ustawodawcy było ustanowienie w innym przepisie szczególnym hipoteki łącznej, to
nie tylko nic nie stałoby na przeszkodzie, ale wręcz byłoby oczywiste, zastosowanie
tej samej metody – nazwanie "hipoteki łączną".
Rozważany w niniejszej sprawie art. 26 u.s.u.s., podobnie jak art. 34 Ordynacji
podatkowej, stanowi, że wierzycielowi przysługuje hipoteka przymusowa na
wszystkich nieruchomościach dłużnika. Wbrew odmiennemu przekonaniu
skarżącego, ze sformułowania tego nie wynika, że przysługuje ona na tych
nieruchomościach łącznie. Sam fakt przysługiwania hipoteki na wszystkich
nieruchomościach nie oznacza, że przysługuje ona na tych nieruchomościach
łącznie, tym bardziej, że przy takiej hipotece przymusowej (art. 109 ust. 1 u.k.w.h.),
zasadą jest repartycyjny charakter zabezpieczenia (obciążenia poszczególnych
nieruchomości). Skoro ustawodawca nie nadał wyraźnie hipotece przymusowej z
art. 26 u.s.u.s. charakteru hipoteki łącznej, to na ogólnej zasadzie stanowi ona
zabezpieczenie o charakterze repartycyjnym, co oznacza, że wierzyciel jest
zobowiązany we wniosku o wpis hipoteki przymusowej na kilku nieruchomościach
sprecyzować sposób podziału obciążenia poszczególnych nieruchomości.
Nieprzekonywający jest argument skarżącego, odwołujący się do
uprzywilejowanego charakteru wierzytelności z tytułu składek na ubezpieczenia
społeczne. Dostatecznym wyrazem uprzywilejowania tych należności jest
zabezpieczenie ich hipoteką przymusową na wszystkich nieruchomościach dłużnika
oraz przyznanie im pierwszeństwa zaspokojenia przed hipotekami ustanowionymi
dla zabezpieczenia innych należności (art. 36 § 1 Ordynacji podatkowej w związku
z art. 26 ust. 4 u.s.u.s.).
Z omówionych względów należało uznać, że przepis art. 26 u.s.u.s. nie jest
przepisem szczególnym w rozumieniu art. 1111
u.k.w.h. i przewidziana w nim
hipoteka przymusowa nie jest hipoteką łączną.
Oznacza to, że stanowisko Sądu było prawidłowe, a kasacja pozbawiona
usprawiedliwionych podstaw, co uzasadniało jej oddalenie (art. 39312
k.p.c.).