Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 96/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 stycznia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Herbert Szurgacz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Krystyna Bednarczyk
SSN Barbara Wagner
Protokolant Ewa Wolna
w sprawie z powództwa G. T. i J. D.
przeciwko Spółdzielczej Kasie Oszczędnościowo-Kredytowej […]
o odszkodowanie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 11 stycznia 2005 r.,
kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 31 października 2003 r.,
oddala kasację.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 13 stycznia 2003 r. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w K., uwzględnił częściowo roszczenie powodów G. T. i
J. D. o odszkodowanie z tytułu niewykonania przez Spółdzielczą Kasę
2
Oszczędnościowo - Kredytową w K. „umowy o obowiązku zachowania poufności
oraz zakazie konkurencji", do kwot po 72.000 zł dla każdego z nich, z odpowiednim
rozłożeniem spłaty należności na raty miesięczne w wysokości 3.000 zł, poczynając
od 1 lutego 2001 r. do 1 stycznia 2003 r. z ustawowymi odsetkami od każdej z rat.
Sąd I instancji wskazał, że w sprawie kluczowym zagadnieniem jest kwestia
możliwości skutecznego zwolnienia się pracodawcy od obowiązku zapłaty
przewidzianego w umowie odszkodowania przy jednoczesnym zwolnieniu
powodów od obowiązku powstrzymania się od działalności konkurencyjnej po
ustaniu stosunku pracy. Z art. 1012
§ 2 k.p. wynika, że zakaz konkurencji,
określony w łączącej strony umowy o obowiązku zachowania poufności oraz
zakazie konkurencji przestaje obowiązywać przed upływem terminu na jaki umowa
została zawarta w razie ustania przyczyn uzasadniających taki zakaz. Dokonując
wykładni tego przepisu, Sąd podkreślił, iż w przypadku ustania przyczyn
uzasadniających taki zakaz przestaje obowiązywać ten zakaz, nie zaś umowa o
zakazie konkurencji. Dlatego też, w ocenie Sądu Okręgowego, w przypadku, gdy
pracodawca przestaje być zainteresowany powstrzymaniem się pracownika od
działalności konkurencyjnej i zwalnia go od tego obowiązku, tak jak to miało
miejsce w niniejszej sprawie, umowa o zakazie konkurencji nadal obowiązuje, a
pracodawca zobowiązany jest do wypłaty odszkodowania w całości, za cały okres
obowiązywania zakazu konkurencji. Sąd I instancji wskazał na orzeczenia Sądu
Najwyższego z dnia 14 maja 1998 r. (I PKN 121/98) oraz z dnia 17 listopada 1999
r. (I PKN 358/99), gdzie stwierdzono, iż „pracodawcę który zawarł z pracownikiem
umowę o zakazie konkurencji obciąża wzajemne zobowiązanie do zapłaty
uzgodnionego odszkodowania, także wówczas, gdy po ustaniu stosunku pracy nie
obawia się już konkurencji ze strony byłego pracownika", a także, iż "ustanie
obowiązywania zakazu konkurencji art. 1012
§ 2 k.p. dotyczy tylko zobowiązania,
jakie przyjął na siebie pracownik w umowie o zakazie konkurencji po ustaniu
stosunku pracy, a nie zobowiązania pracodawcy do wypłaty odszkodowania”.
Sąd Okręgowy podkreślił, iż wypłata powodom odszkodowania przez stronę
pozwaną nie pozostaje w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego.
.Ustanowienie bowiem umownego zakazu konkurencji stanowi istotne ograniczenie
wolności pracownika w zakresie poszukiwania pracy w przyszłości.
3
W apelacji od powyższego wyroku strona pozwana zarzuciła Sądowi I
instancji naruszenie prawa materialnego: art. 3531
k.c. w zw. z art. 300 k.p. i art.
1012
§2 k,p. z uzasadnieniem, że powodowie uzyskują świadczenie, którego treść i
cel są sprzeczne z ustawą, naturą stosunku prawnego oraz zasadami współżycia
społecznego. Skarżąca podniosła także, że w zaskarżonym orzeczeniu Sąd
Okręgowy bezpodstawnie pomija fakt, iż zakaz konkurencji przestał obowiązywać
przed datą powstania wymagalności odszkodowania z tytułu ustania przyczyn
uzasadniających taki zakaz oraz okoliczności obciążenia pozwanej obowiązkiem
wypłaty odszkodowania z tytułu umowy, której stroną nie była. Pozwana zarzuciła,
iż korzystanie przez powodów ze swojego prawa było sprzeczne z zasadami
współżycia społecznego (art. 8 k.p. w zw. z art. 58 § 2 k.c. w zw. z art. 13, 18 i art.
300 k.p.). Nie uzasadniając w sposób wystarczający podstawy faktycznej wyroku i
nie odnosząc się do kwestii zakończenia bytu prawnego strony umowy -
Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo - Kredytowej "Z." i jej następnego
wykreślenia z rejestru, Sąd -zdaniem strony pozwanej - naruszył art. 328 § 2 k.p.c.
Ponadto, zdaniem apelującej, Sąd nie zastosował art. 6 k.c., a także błędnie przyjął
twierdzenia powodów, nie poparte odpowiednimi dowodami, dla przyznania
świadczeń objętych roszczeniami pozwów. Apelująca zarzuciła wreszcie Sądowi
Okręgowemu przekroczenie wynikającej z art. 233 k.p.c. zasady swobodnej oceny
dowodów poprzez „niezastosowanie w odniesieniu do oceny wiarygodności i mocy
dowodów, dla wszechstronnego rozważenia zebranego materiału dowodowego".
W odpowiedzi na apelację powód G. T. wniósł o jej oddalenie. Uzasadniając
swoje stanowisko wskazał na brak materialnoprawnych podstaw dla
wypowiedzenie umowy o zakazie konkurencji. Art. 30 k.p. nie znajduje w tym
przypadku zastosowania. W jego ocenie tak specyficzna umowa może być
rozwiązana wyłącznie za porozumieniem stron, dlatego też jednostronne zwolnienie
pracownika z obowiązku powstrzymania się od działalności konkurencyjnej nie
wyłącza obowiązku wypłaty umówionego odszkodowania.
W piśmie procesowym z dnia 28 lipca 2003 r. strona powodowa określiła
jako stronę pozwaną w sprawie Spółdzielczą Kasę Oszczędnościowo - Kredytową
[…], składając do akt sprawy odpis postanowienia Sądu Rejonowego w G.
Wydziału Gospodarczego Krajowego Rejestru Sądowego.
4
Wyrokiem z dnia 31 października 2003 r. Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił apelację. Strony nie kwestionują faktu zawarcia
w dniu 21 października 1998 r. przez Radę Nadzorczą SKOK "Z." z powodami
umowy „o obowiązku zachowanie poufności i zakazie konkurencji" (w oparciu o
uchwałę nr 1 Zarządu Kasy Krajowej z dnia 15 lipca 1998 r.). Zgodnie z treścią § 5
tej umowy powodowie zobowiązali się do powstrzymania się od działalności
konkurencyjnej sprecyzowanej w § 4 przez okres 36 miesięcy po ustaniu stosunku
pracy. W zamian za wypełnienie powyższego obowiązku pracodawca zobowiązał
się do wypłacenia powodom przez cały okres trwania ograniczenia odszkodowania
w wysokości 108.000 zł., płatnych w ratach miesięcznych z dołu. Bezspornym jest
również fakt, iż w dniu 31 grudnia 2000 r. został rozwiązany stosunek pracy z
obydwoma powodami, po tej dacie powodowie nie podjęli działalności
konkurencyjnej określonej w § 4 powyższej umowy. Spór sprowadza się natomiast
do kwestii możliwości skutecznego wypowiedzenia przez pracodawcę zawartych z
powodami umów o zakazie konkurencyjności, a co za tym idzie także i możliwości
uchylenia się od obowiązku wypłacenia powodom odszkodowania z tego tytułu w
umówionej wysokości.
W pismach z dnia 29 czerwca 2000 r. wypowiadających umowę o pracę
pracodawca zawarł oświadczenie, iż zwalnia powodów od obowiązku
przestrzegania zakazu konkurencyjnego, określonego w konkretnej umowie,
powołując się przy tym na dyspozycję art. 1012
§ 2 k.p. Pozwana z chwilą złożenia
powyższych .oświadczeń działała w przekonaniu, iż skutecznie zwolniła się od
obowiązku wypłaty powodom kwot, określonych w umowie o zakazie konkurencji z
racji ustania przyczyny uzasadniającej taki zakaz, czemu dała wyraz w piśmie z
dnia 1 sierpnia 2001 r. skierowanym do G. T., w treści którego odmawia mu wypłaty
odszkodowania.
Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska strony pozwanej, co do
skuteczności zwolnienia się od obowiązku wypłaty powodom umówionej kwoty z
tytułu zakazu konkurencji poprzez złożenie powyższego oświadczenia. Odwołując
się od wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 maja 1998 r. (I PK 121/98) oraz z dnia
17 listopada 1999 r,. (I PK 358/990) Sąd Okręgowy podkreślił, iż samo ustanie
obowiązywania zakazu konkurencji dotyczy tylko zobowiązania, jakie przyjął na
5
siebie pracownik w umowie o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, a nie
zobowiązania pracodawcy do wypłaty odszkodowania.
Obowiązek świadczenia odszkodowawczego po stronie pracodawcy wynika
z uprzednio zawartej i nadal wiążącej strony, umowy o zakazie konkurencji, a
jednostronne oświadczenie pracodawcy o zwolnieniu pracownika z obowiązku
przestrzegania przedmiotowego zakazu, które nie znajduje oparcia ani w ustawie,
ani w treści konkretnej umowy, nie zwalnia go od takiego obowiązku.
Należy wyraźnie oddzielić zakaz działalności konkurencyjnej wiążący
pracownika od obowiązku wypłaty odszkodowania pracodawcy, z tytułu istotnego
ograniczenie możliwości w zakresie poszukiwania i podejmowania przez
pracownika kolejnego zatrudnienia. Specyfika umowy o zakazie działalności
konkurencyjnej zasadza bowiem się na całkowicie swobodnym uznaniu
pracodawcy, iż określony pracownik jest na tyle wartościowy, że zasługuje na
powierzenie mu danych stanowiących tajemnice przedsiębiorstwa. Powyższe
uznanie następnie skutkuje tym, iż na mocy umowy w zamian za powstrzymanie się
od działalności konkurencyjnej przez określony czas od ustania stosunku pracy
pracodawca wypłaci mu stosowne świadczenie pieniężne. Pracownik zaś
zobowiązuje się takiego zakazu przestrzegać lub wypłacić pracodawcy
odpowiednie odszkodowanie, w przypadku naruszenia tego obowiązku.
Umowny zakaz konkurencji po ustaniu stosunku pracy stanowi istotne
ograniczenie wolności pracownika odszkodowanie z tego tytułu nie sprzeciwia się
zasadom współżycia społecznego.
Odnosząc się do podnoszonego w apelacji zarzutu zakończenia bytu
prawnego strony pozwanej, jako zobowiązanej, Sąd Apelacyjny wskazał, że Sąd
Rejonowy - Wydział Gospodarczy Krajowego Rejestru Sądowego na mocy
orzeczenia z dnia 29 grudnia 2000 r. o przyłączeniu zobowiązującej się do zapłaty
odszkodowania Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo - Kredytowej "Z." do
Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo Kredytowej w K. przesądził o kontynuacji
bytu prawnego zobowiązanego podmiotu. Następnie w wyniku połączenia S.K.O.K.
w K. do sprawy w charakterze pozwanego przystąpiła Spółdzielcza Kasa
Oszczędnościowo - Kredytowa […] w G., jako następca prawny.
6
Kasacja strony pozwanej została oparta na zarzucie naruszenia art. 3531
k.c., art. 493 i 495 k.c. oraz art. 8 k.p. Skarżąca podtrzymała w kasacji zarzuty
podnoszone wcześniej w procesie, a mianowicie, że w jej ocenie w związku ze
zwolnieniem powodów od powstrzymania się od działalności konkurencyjnej
przestał istnieć cel, dla którego umowa została zawarta i nastąpiło skuteczne
zwolnienie się pracodawcy od świadczenia wzajemnego w postaci wypłaty
odszkodowania. Dalsza wypłata odszkodowania pozostawałaby w sprzeczności z
ustawą, naturą stosunku prawnego i zasadami współżycia społecznego. W sprawie
istotne są ponadto dwie okoliczności, pierwsza, że to powodowie doprowadzili do
trudności finansowych Kasy oraz druga, że doszło do likwidacji podmiotu, który był
stroną umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, mianowicie SKOK
"Z.", co samo przez się stanowi o ustaniu przyczyn uzasadniających zakaz
konkurencji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy jest szczególną
terminową umową prawa pracy, do której w sprawach nieuregulowanych
przepisami Kodeksu pracy stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego, o ile nie są one
sprzeczne z zasadami prawa pracy (art. 300 k.p.). Do umów o zakazie konkurencji
znajdują w szczególności zastosowanie ogólne zasady dotyczące rozwiązywania
umów.
Umowa o zakazie konkurencji może więc zostać rozwiązana w analogiczny sposób,
jak jej nawiązanie, tj. w drodze porozumienia stron; w tym samym trybie może
nastąpić zmiana treści zawartej umowy. Ponadto strony mogą w umowie zamieścić
postanowienia przewidujące jej wcześniejsze rozwiązanie: wypowiedzenie umowy,
prawo odstąpienia od umowy, zamieszczenie w umowie warunku rozwiązującego.
W spornej umowie o poufności i zakazie konkurencji strony tej umowy nie
przewidziały żadnych okoliczności zezwalających stronie umowy na jej
wcześniejsze jednostronne rozwiązanie, ani okoliczności zwalniających
pracodawcę z obowiązku wypłaty uzgodnionego odszkodowania. W tej sytuacji
oświadczenie pracodawcy z dnia 29 czerwca 2000 r., że łącznie „z niniejszym
wypowiedzeniem zwalniam Pana z obowiązku przestrzegania zakazu
konkurencyjnego określonego umową o obowiązku zachowania poufności oraz o
7
zakazie konkurencji..." nie mogło spowodować skutku w postaci rozwiązania
umowy oraz zwolnienia pracodawcy z obowiązku wypłaty odszkodowania. Umowa
obowiązywała więc w dalszym ciągu i w jej dotychczasowej treści.
W orzecznictwie, a także w piśmiennictwie prawa pracy przyjęty jest pogląd,
że w razie niewywiązywania się pracodawcy z obowiązku wypłaty odszkodowania
umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy nie przestaje
obowiązywać przed upływem terminu, na jaki została zawarta, a pracownik
zachowuje roszczenie o odszkodowanie. W żaden bowiem racjonalny sposób nie
można przyjąć, że niewykonanie zobowiązania przez jedną stronę może prowadzić
do jego wygaśnięcia. Takiego wniosku nie da się wyprowadzić z żądnego przepisu
prawa pracy ani z mających zastosowanie przepisów Kodeksu cywilnego o
wykonaniu i niewykonaniu umowy wzajemnej (art. 487 - 497 k.c.) (por. uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 11 kwietnia 2001 r. , III ZP 7/01, OSP 2002 , z.7, poz.155
z częściowo krytyczną glosą M. Lewandowicz-Machnikowskiej, wyrok z dnia 5
lutego 2002 r. I PKN 873/00, OSNP 2004, z. 4, poz. 59). Stanowisko skarżącej, że
dla ustania obowiązku odszkodowawczego przewidzianego w umowie o zakazie
konkurencji mają znaczenie powody rozwiązani umowy o pracę, którymi w spornej
sprawie były naganne działania powodów jako członków zarządu SKOK - nie mają
uzasadnienia w obowiązującym prawie. Nie można oczywiście wykluczyć
zastosowalności do roszczeń z umów o zakazie konkurencji przepisu art. 8 k.p.,
jednak w rozpoznawanej sprawie strona pozwana dowodu, że roszczenia powodów
są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego albo ze społeczno-
gospodarczym przeznaczeniem prawa, nie przeprowadziła.
W kasacji skarżąca podniosła okoliczność dotyczącą połączenia
Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej "Z." z SKOK w K., co miałoby
uzasadniać brak obowiązku strony pozwanej wypłaty odszkodowania, ponieważ nie
była ona stroną umowy. SKOK "Z." jako kasa przejmowana została przejęta przez
SKOK w K. jako kasę przejmującą w dniu 21 listopada 200 r.
Stosunek pracy powodów ustał w dniu 31 grudnia 2000 r.. Zgodnie z art. 231
k.p. w
razie przejścia zakładu pracy lub jego części na innego pracodawcę staje się on z
mocy prawa stroną w dotychczasowych stosunkach pracy. Przejęcie pierwotnego
pracodawcy powodów przez stronę pozwaną stanowiło przejście zakładu pracy w
8
rozumieniu art. 231
k.p. ze skutkami przewidzianymi w tym przepisie, obejmującymi
również prawa i obowiązki z umowy o zakazie konkurencji.
Skoro kasacja nie zawiera usprawiedliwionych podstaw, na podstawie art.
39313
k.p.c. orzeczono jak w sentencji wyroku