Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 20 stycznia 2005 r.
I UK 120/04
Złożenie wniosku o przyznanie prawa do emerytury z tytułu osiągnięcia
wieku emerytalnego wynoszącego 60 lat, przez kobietę, która ma ustalone de-
cyzją organu rentowego prawo do emerytury z tytułu osiągnięcia wieku 55 lat,
powoduje, że organ rentowy nie rozstrzyga w sprawie zakończonej ostateczną
decyzją, lecz w nowej sprawie z zakresu ubezpieczenia społecznego.
Przewodniczący SSN Józef Iwulski, Sędziowie SN: Andrzej Wasilewski,
Andrzej Wróbel (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 20 stycznia 2005 r.
sprawy z wniosku Teresy R. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w B. o emeryturę, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 11 marca 2004 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Teresa R. (urodzona 15 grudnia 1942 r.) zgłosiła dnia 20 stycznia 2003 r. do
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w B. wniosek o emeryturę.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w B. decyzją z dnia 24 stycznia
2003 r. umorzył postępowanie w sprawie przyznania emerytury jako bezprzedmioto-
we, ponieważ emerytura została przyznana wnioskodawczyni decyzją z 20 stycznia
1998 r.
W odwołaniu od powyższej decyzji Teresa R. wnosiła o jej zmianę i przyzna-
nie jej pełnej emerytury w związku z ukończeniem 60 roku życia i przyjęciem do jej
obliczenia aktualnej kwoty bazowej obowiązującej w dacie złożenia wniosku. Podno-
siła, że pobiera świadczenie rentowe oraz że organ rentowy nie uwzględnił jej 10 lat
pracy w gospodarstwie rolnym rodziców od 16 roku życia.
2
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Suwałkach wyrokiem
z 12 sierpnia 2003 r. [...] oddalił odwołanie. Z ustaleń Sądu wynika, że wnioskodaw-
czyni od sierpnia 1992 r. pobiera rentę, której wysokość naliczono z uwzględnieniem
wskaźnika wysokości podstawy wymiaru 88,98% i obowiązującej wówczas kwotą ba-
zowej. Decyzją z 20 stycznia 1998 r., uwzględniając wniosek o emeryturę, przyznana
została wnioskodawczyni emerytura od 15 grudnia 1997 r., której wypłata została
zawieszona, jako że świadczenie rentowe było wyższe. Zdaniem Sądu wnioskodaw-
czyni nie przedstawiła żadnych dowodów do przeliczenia wysokości należnej jej
emerytury na podstawie art. 21 i art.111 ust.1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Do nabycia prawa do emerytury wnioskodawczyni wykazała wymagane okresy
składkowe i nieskładkowe, a zatem nie zachodzi potrzeba ich uzupełnienia okresami
pracy w gospodarstwie rolnym na podstawie art. 10 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i
rentach. Zdaniem Sądu skoro decyzja ZUS z dnia 20 stycznia 1998 r. o przyznaniu
wnioskodawczyni emerytury jest prawomocna, to decyzja o umorzeniu postępowania
jest prawidłowa i roszczenia wnioskodawczyni podlegają oddaleniu.
W apelacji od powyższego wyroku Teresa R. wnosiła o jego zmianę i przyzna-
nie jej emerytury w związku z ukończeniem wieku emerytalnego i obliczenie jej wy-
sokości przy uwzględnieniu aktualnej kwoty bazowej.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyro-
kiem z 11 marca 2004 r. [...] zmienił zaskarżony wyrok i poprzedzającą go decyzję
organu rentowego z 24 stycznia 2003 r. i przyznał Teresie R. emeryturę poczynając
od 1 stycznia 2003 r. Sąd drugiej instancji stwierdził, że emerytura która została
przyznana wnioskodawczyni decyzją ZUS z 20 stycznia 1998 r. na podstawie art. 27
ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin
(Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), była tzw. emeryturą wcześniejszą. Obecne natomiast
roszczenie wnioskodawczyni dotyczy przyznania jej pełnej emerytury wobec ukoń-
czenia 60 lat życia. Podstawą prawną tego roszczenia jest art. 27 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. Nr 162, poz.1118 ze zm.). Sąd Apelacyjny podniósł, że prawomocna decyzja
organu rentowego nie ma powagi rzeczy osądzonej, a uprawnienie do jej zmiany wy-
nika z przepisów rozdziału 3 działu VIII ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Sprawa niniejsza nie dotyczy jednak zmiany decyzji z 20 stycznia 1998 r. lecz przy-
znania wnioskodawczyni tzw. pełnej emerytury.
3
Należy zwrócić uwagę - według Sądu Apelacyjnego - że zarówno ustawa z 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, jak i obecnie
obowiązująca ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS, operują
jednym pojęciem „emerytura" ustanawiając prawo do niej po spełnieniu różnych wa-
runków. Powyższe nie może jednak oznaczać, że osoba, która nabyła prawo do tzw.
emerytury niepełnej lub tzw. emerytury wcześniejszej po spełnieniu warunków okre-
ślonych w art. 27 ustawy o emeryturach i rentach, nie może nabyć prawa do emery-
tury pełnej.
Od powyższego wyroku Sądu Apelacyjnego kasację wniósł organ rentowy,
zaskarżając wyrok w całości i zarzucając: rażące naruszenie przepisów prawa mate-
rialnego, a w szczególności art. 27 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z FUS poprzez przyznanie po raz drugi odwołującej prawa do emerytury na
podstawie tego przepisu w sytuacji, gdy wnioskodawczyni ma przyznaną emeryturę
prawomocną decyzją z dnia 20 stycznia 1998 r. na podstawie art. 27 ustawy z 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników ich rodzin. Jako okolicz-
ności uzasadniające rozpoznanie niniejszej kasacji organ rentowy wskazał, że za-
skarżone orzeczenie rażąco narusza prawo materialne - art. 27 ustawy z 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z FUS, wskazane w granicach zaskarżenia. Zdaniem
ZUS w sprawie nie ma znaczenia na podstawie jakiego przepisu ustawy emerytura
została przyznana. Wnioskodawczyni nie miała prawa do emerytury niepełnej (tak jak
twierdził to Sąd Apelacyjny). Uzyskała prawo do emerytury z tytułu zbliżonego wieku
emerytalnego, tj. 55 lat życia (w przypadku kobiety) i 30 lat zatrudniania. Świadcze-
nie naliczono w pełnej wysokości. Zarówno ustawa z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrze-
niu emerytalnym pracowników i ich rodzin, jak i ustawa z 17 grudnia 1998 r. o eme-
ryturach i rentach z FUS nie przewidują możliwości ustalenia prawa do emerytury po
raz drugi. Wykonanie wyroku Sądu Apelacyjnego doprowadziłoby do paradoksalnej
sytuacji, w której jednej i tej samej osobie dwukrotnie przyznano by prawo do eme-
rytury i dwa razy wyliczono jej wysokość. Organ rentowy uważa, iż zamiarem usta-
wodawcy nie było doprowadzenie do takich sytuacji. Ponadto okolicznościami uza-
sadniającymi rozpoznanie kasacji jest również interes publiczny, reprezentowany
przez ZUS, który polega na konieczności stosowania jednolicie prawa, aby w spra-
wach dotyczących podobnych stanów faktycznych nie zapadały sprzeczne ze sobą
wyroki.
4
Wskazując na powyższą podstawę kasacji wniesiono o zmianę zaskarżonego
wyroku Sądu Apelacyjnego w całości i oddalenie odwołania wnioskodawczyni od de-
cyzji ZUS z dnia 24 stycznia 2003 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W rozpoznawanej sprawie jest niesporne, że decyzją Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 20 stycznia 1998 r. przyznano wnioskodawczyni prawo do eme-
rytury na podstawie art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin, który stanowił, że „pracownik, który nie osią-
gnął wieku emerytalnego określonego w art. 26 ust. 1 pkt 1, może przejść na eme-
ryturę: 1) kobieta - po osiągnięciu wieku 55 lat, jeżeli ma 30-letni okres zatrudnienia
albo jeżeli ma 20-letni okres zatrudnienia i zaliczona została do I lub II grupy inwali-
dów.” Jest zatem oczywiste, że wnioskodawczyni, jako urodzona w 1942 r. nie mogła
nabyć w tym czasie prawa do emerytury na podstawie art. 26 pkt 1 tej ustawy, po-
nieważ nie spełniała jednego warunku przewidzianego w tym przepisie, a mianowicie
nie „osiągnęła wieku emerytalnego wynoszącego 60 lat.”
Niesporne jest również, że wnioskodawczyni osiągnęła wiek emerytalny wyno-
szący 60 lat w dniu 15 grudnia 2002 r., a zatem pod rządem ustawy z dnia 17 grud-
nia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz że
dnia 20 stycznia 2003 r. złożyła wniosek do organu rentowego o przyznanie jej prawa
do emerytury z tytułu osiągnięcia tego wieku emerytalnego, a więc podstawą prawną
jej roszczenia jest przepis art. 27 pkt 1 tej ustawy stanowiący, że ubezpieczonym
urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r. przysługuje emerytura, jeżeli spełnili łącz-
nie następujące warunki: 1) osiągnęli wiek emerytalny wynoszący co najmniej 60 lat
dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn; 2) mają okres składkowy i nieskładkowy
wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn. Należy ponadto
stwierdzić, że wnioskodawczyni, której prawo do emerytury z tytułu osiągnięcia wieku
55 lat zostało ustalone na podstawie art. 27 ust. 1 pkt 1 ustawy o zaopatrzeniu eme-
rytalnym pracowników i ich rodzin, zachowała prawo do tej tzw. wcześniejszej eme-
rytury na zasadach określonych w art. 180 ustawy o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych, po wejściu w życie tej ustawy.
W rozpoznawanej sprawie jest sporne, czy kobieta, która miała ustalone
prawo do emerytury z tytułu osiągnięcia wieku niższego niż wiek emerytalny, może
5
skutecznie domagać się przyznania jej prawa do emerytury po osiągnięciu wieku
emerytalnego wynoszącego co najmniej 60 lat. W czasie obowiązywania ustawy o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin w orzecznictwie Sądu Najwyż-
szego utrwalił się prawidłowy pogląd, że po ustaleniu prawa do wcześniejszej eme-
rytury istnieje podstawa do ustalania prawa do emerytury - na podstawie art. 26
ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin - po osiągnięciu przez
osobę zainteresowanego określonego w tym przepisie wieku emerytalnego (uchwała
z dnia 12 maja 1993 r., II UZP 2/93, OSNCP 1993 nr 12, poz. 220; wyrok z dnia 17
kwietnia 1998 r., II UKN 607/97, OSNAPiUS 1999 nr 7, poz. 255 - notka). Sąd Naj-
wyższy rozważając relacje między przepisem art. 26 i 27 tej ustawy uznał, że po
pierwsze -„artykuł 27 ustawy o z.e.p., podobnie jak przepis art. 28 tej ustawy, jest
przepisem szczególnym w stosunku do art. 26 tejże ustawy. Odnosi się on bowiem
do tych pracowników, którzy legitymują się długoletnim stażem pracy, ale nie mogą
otrzymać emerytury na podstawie art. 26 ustawy o z.e.p., gdyż nie osiągnęli wieku
emerytalnego określonego w ust. 1 pkt 1 tego przepisu (mężczyźni - 65 lat, kobiety -
60 lat).”; po drugie - „z dniem spełnienia wszystkich warunków wymienionych w art.
26 ustawy o z.e.p. pracownik z mocy prawa nabywa prawo do emerytury na warun-
kach określonych tym przepisem, do organu zaś należy tylko wydanie decyzji stwier-
dzającej nabycie tego prawa. Jest to prawo podmiotowe każdego pracownika (byłego
pracownika), niezależnie od tego, czy pobiera on wcześniejszą emeryturę, przyznaną
mu z mocy przepisów szczególnych.”; po trzecie - „przyznanie pracownikowi wcze-
śniejszej emerytury w sytuacji, gdy nie może on otrzymać emerytury na podstawie
art. 26 ustawy o z.e.p. tylko z powodu nieosiągnięcia jeszcze powszechnego wieku
emerytalnego nie może dezawuować jego prawa do ustalenia emerytury z mocy tego
przepisu - z chwilą osiągnięcia wieku. Żaden przepis ustawy o z.e.p. nie zawiera ta-
kiego zakazu, ani też nie daje podstawy do wyprowadzenia wniosku o istnieniu zaka-
zu przyznania emerytury na podstawie art. 26 ustawy o z.e.p. w miejsce pobieranej
wcześniejszej emerytury.”
Poglądy te zachowują aktualność w obecnie obowiązującym stanie prawnym.
Przepis art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych, podobnie jak przepis art. 27 ust. 1 pkt 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin, przewiduje, że ubezpieczeni urodzeni przed dniem 1 stycz-
nia 1949 r., będący pracownikami, którzy nie osiągnęli wieku emerytalnego określo-
nego w art. 27 pkt 1, mogą przejść na emeryturę: 1) kobieta - po osiągnięciu wieku
6
55 lat, jeżeli ma co najmniej 30-letni okres składkowy i nieskładkowy albo jeżeli ma
co najmniej 20-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz została uznana za całkowi-
cie niezdolną do pracy. Niezależnie od wątpliwości, co do trafności określeń używa-
nych w stosunku do tej instytucji prawnej ( prawo do wcześniej emerytury, prawo do
niepełnej emerytury, prawo do emerytury z tytułu „zbliżonego” wieku emerytalnego)
jest oczywiste, że prawo do tej emerytury przysługuje kobietom, które nie osiągnęły
wieku emerytalnego, lecz wiek niższy od tego wieku, wynoszący co najmniej 55 lat.
Nie ulega również wątpliwości, że powyższy przepis stanowi materialnoprawną pod-
stawę roszczenia kobiety, która - jak wnioskodawczyni - spełnia wymienione w nim
przesłanki dotyczące wieku oraz okresów składkowych i nieskładkowych, o ustalenie
prawa do emerytury przez organ rentowy, a tym samym kształtuje przedmiot postę-
powania przed tym organem, które zostało wszczęte wnioskiem osoby uprawnionej
(ubezpieczonej). Należy zatem przyjąć, że przedmiotem postępowania administracyj-
nego jest w tym wypadku sprawa o przyznanie emerytury z tytułu osiągnięcia wieku
55 lat, co z kolei prowadzi do wniosku, że decyzja organu rentowego rozstrzyga
sprawę przyznania prawa do emerytury z tego tytułu, nie zaś sprawę przyznania
prawa do emerytury z tytułu osiągnięcia wieku emerytalnego. Z treści przepisu art. 27
pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wynika
bowiem jednoznacznie, że wiekiem emerytalnym dla kobiet nie jest wiek wynoszący
55 lat, lecz wiek wynoszący co najmniej 60 lat.
W rozpoznawanej sprawie jest niesporne, że wnioskodawczyni miała ustalone
prawo do emerytury na tej podstawie, że osiągnęła wiek 55 lat. W ocenie Sądu Naj-
wyższego, nie stwarza to przeszkody do przyznania ubezpieczonej prawa do eme-
rytury z tytułu osiągnięcia wieku emerytalnego wynoszącego co najmniej 60 lat. W
aspekcie materialnoprawnym jest bowiem oczywiste, że podstawą prawną żądania
ubezpieczonej nie jest przepis, na podstawie którego przyznano jej prawo do eme-
rytury z tytułu osiągnięcia 55 lat, lecz przepis art. 27 ustawy o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, który stanowi, podobnie jak art. 26 ustawy o
zabezpieczeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, że ubezpieczonym urodzo-
nym przed dniem 1 stycznia 1949 r. przysługuje emerytura, jeżeli spełnili łącznie na-
stępujące warunki: 1) osiągnęli wiek emerytalny wynoszący co najmniej 60 lat dla
kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn; 2) mają okres składkowy i nieskładkowy
wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn. Prawo do emerytury z
tytułu osiągnięcia wieku emerytalnego nie jest tożsame przedmiotowo z prawem do
7
emerytury z tytułu osiągnięcia wieku wynoszącego 55 lat, bowiem po pierwsze - pod-
stawy prawne tych roszczeń są różne, po drugie - przesłanki nabycia prawa do tych
roszczeń są odmienne, jeśli chodzi o wymagany wiek. Są to zatem dwa odrębne
świadczenia emerytalne w rozumieniu art.95 ustawy o emeryturach i rentach z Fun-
duszu Ubezpieczeń Społecznych, które podlegają odmiennym reżimom prawnym, na
przykład w zakresie zawieszania lub zmniejszania prawa do tych świadczeń (art. 103
ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych). Jeżeli
zatem kobieta, która ma ustalone decyzją organu rentowego prawo do emerytury z
tytułu osiągnięcia wieku 55 lat, wnosi o przyznanie jej prawa do emerytury z tytułu
osiągnięcia wieku emerytalnego wynoszącego 60 lat, to organ rentowy rozpatrujący
ten wniosek nie rozstrzyga w sprawie załatwionej uprzednio ostateczną decyzją or-
ganu rentowego, lecz w nowej sprawie z zakresu ubezpieczenia społecznego. Przy-
znanie prawa do emerytury na podstawie art. 26 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych osobie, która ma ustalone prawo do emerytury
z tytułu osiągnięcia wieku wynoszącego 55 lat, nie oznacza więc, że osoba ta ma
prawo do dwóch świadczeń emerytalnych lub że osobie tej - jak błędnie twierdzi or-
gan rentowy - ustalono prawo do emerytury po raz drugi.
Biorąc powyższe pod rozwagę, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
========================================