Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 18 stycznia 2005 r.
II UK 137/04
Przepisy § 4 pkt 1 i 3 oraz § 15 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze
zm.) nie przewidują możliwości zaliczenia nauczycielom do okresów pracy w
szczególnym charakterze jakichkolwiek innych okresów zatrudnienia poza
pracą nauczycielską.
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN: Andrzej
Kijowski, Barbara Wagner.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 18 stycznia 2005 r.
sprawy z wniosku Leona S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w K.G. o wcześniejszą emeryturę, na skutek kasacji organu rentowego od
wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 19 lutego 2004 r. [...]
z m i e n i ł zaskarżony wyrok i oddalił apelację wnioskodawcy.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 29 września 2003 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Jeleniej Górze oddalił odwołanie wnioskodawcy Leona S. od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w K.G. w sprawie o wcześniejszą eme-
ryturę, uznając jednak w uzasadnieniu wyroku, iż w wyniku oczywistej pomyłki ma-
tematycznej, błędnie wyliczył okres pracy powoda w szczególnych warunkach i od-
mówił w związku z tym uwzględnienia odwołania, gdy tymczasem okres ten wyliczo-
ny prawidłowo wynosił ponad 15 lat, co dawało prawo do dochodzonego świadcze-
nia.
Powyższy wyrok zaskarżył apelacją wnioskodawca i powołując się na omyłkę
Sądu Okręgowego, wniósł o zmianę orzeczenia i uwzględnienie odwołania.
2
W odpowiedzi na apelację organ rentowy wniósł o jej oddalenie, zarzucając, iż
Sąd pierwszej instancji błędnie wyliczył okresy pracy wnioskodawcy w szczególnych
warunkach, kwestionując nadto uznanie za pracę w szczególnym charakterze za-
trudnienie w „A.S." Zbigniewa K. w K.G. i zaliczenie pełnego okresu zatrudnienia w
D. Zakładach Doskonalenia Zawodowego w W., gdy tymczasem w czasie tego za-
trudnienia wnioskodawca kilkakrotnie korzystał z urlopu bezpłatnego. W ocenie or-
ganu rentowego, błędem Sądu było również połączenie okresu pracy wnioskodawcy
w szczególnych warunkach w J. Kopalniach Surowców Mineralnych w S.P. z pracą
pedagogiczną wnioskodawcy (pracą w szczególnym charakterze), co jest sprzeczne
z § 4 pkt 1 i 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.).
Wyrokiem z dnia 19 lutego 2004 r. [...] Sąd Apelacyjny we Wrocławiu zmienił
zaskarżony wyrok i poprzedzającą go decyzję organu rentowego i przyznał wniosko-
dawcy prawo do wcześniejszej emerytury od 1 stycznia 2003 r., uznając za nieprawi-
dłowe ustalenia Sądu pierwszej instancji co do okresów pracy w szczególnych wa-
runkach. W oparciu o zgromadzony w postępowaniu materiał dowodowy Sąd Apela-
cyjny zaliczył do okresów pracy w szczególnym charakterze zatrudnienie w Polskim
Związku Motorowym w J.G. - 2 lata 6 miesięcy i 3 dni, D. Zakładach Doskonalenia
Zawodowego w W. - 10 lat 5 miesięcy i 15 dni oraz w „A.-S." Zbigniewa K. - 1 rok i 4
miesiące, natomiast do okresu pracy w szczególnych warunkach zatrudnienie w J.
Kopalni Surowców Mineralnych w S.P. - 1 rok 2 miesiące i 27 dni. Sąd Apelacyjny
uznał, że nie ma podstaw do wyłączenia z okresów pracy w szczególnym charakte-
rze zatrudnienia wnioskodawcy jako instruktora nauki jazdy w „A.S.”. Zgodnie bo-
wiem z § 15 rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r., nauczyciel, wychowawca lub
inny pracownik pedagogiczny wykonujący pracę nauczycielską wymienioną w art. 1
pkt 1 - 7 Karty Nauczyciela, określoną w ustawie jako praca zaliczona do pierwszej
kategorii zatrudnienia, nabywa prawo do emerytury na zasadach określonych w § 4
rozporządzenia, praca taka uważana jest za pracę w szczególnym charakterze.
„Pracownicy uspołecznionych zakładów pracy pełniący funkcję instruktorów prak-
tycznej nauki zawodu zostali objęci przepisami Karty Nauczyciela m.in. w zakresie
uprawnień emerytalnych. Zgodnie natomiast z utrwalonym orzecznictwem Sądu
Najwyższego, jak słusznie wskazuje w uzasadnieniu wyroku Sąd pierwszej instancji,
do okresów pracy w szczególnych warunkach i szczególnym charakterze zalicza się
3
również prace u tzw. prywatnego pracodawcy.” Tym samym - w ocenie Sądu Apela-
cyjnego - łączny okres pracy wnioskodawcy w szczególnych warunkach i szczegól-
nym charakterze wyniósł 15 lat 6 miesięcy i 15 dni co oznacza, że został spełniony
warunek o którym mowa w § 4 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szcze-
gólnych warunkach lub w szczególnym charakterze, a wnioskodawca jest uprawnio-
ny do emerytury w oparciu o art. 32 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.).
Kasację od tego wyroku wniósł pozwany Zakład Ubezpieczeń Społecznych i
zarzucając naruszenie prawa materialnego - art. 32 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 grud-
nia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i § 4 ust.
1 pkt. 3 oraz § 15 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze, wniósł o jego „uchylenie i oddalenie apelacji”. W uzasad-
nieniu podstaw kasacyjnych Zakład Ubezpieczeń Społecznych wskazał na niewła-
ściwe zastosowanie § 15 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
przez uznanie okresu pracy wnioskodawcy w „A.S.” Zbigniewa K. w K.G. za pracę w
szczególnym charakterze, „podczas gdy praca ta nie była pracą nauczycielską wy-
mienioną w art. 1 pkt 1-7 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (jed-
nolity tekst: Dz.U. z 1997 r. Nr 56 poz. 357, w brzmieniu ustalonym od dnia 6 kwiet-
nia 2000 r. przez art. 1 pkt 53 ustawy z dnia 18 lutego 2000 r. o zmianie Karty Nau-
czyciela oraz o zmianie niektórych innych ustaw - Dz.U. Nr 19, poz. 239, obecnie
jednolity tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 118, poz. 1112 ze zm.)”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 39311
§ 1 i 2 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w
granicach kasacji (jej podstaw) i jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi
podstawę zaskarżonego orzeczenia, jeżeli kasacja nie zawiera zarzutu naruszenia
przepisów postępowania - tak jak w rozpoznawanej sprawie - bądź jeżeli taki zarzut
okaże się niezasadny.
Zgodnie z art. 32 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS ubezpieczonym
urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r., będącym pracownikami, o których mowa
4
w ust. 2-3, zatrudnionymi w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakte-
rze, przysługuje emerytura w wieku niższym niż określony w art. 27 pkt 1, przy czym
według ust. 2 dla celów ustalenia tych uprawnień, za pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o
znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wyma-
gających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo wła-
sne lub otoczenia w podmiotach, w których obowiązują wykazy stanowisk ustalone
na podstawie przepisów dotychczasowych. W myśl natomiast ust. 3 pkt 5 powołane-
go przepisu dla celów ustalenia uprawnień, o których mowa w ust. 1, za pracowników
zatrudnionych w szczególnym charakterze uważa się nauczycieli, wychowawców lub
innych pracowników pedagogicznych wykonujących pracę nauczycielską wymienio-
ną w art. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela, zaś zasady prze-
chodzenia na emeryturę, bez względu na wiek, nauczycieli urodzonych przed dniem
1 stycznia 1949 r. określają odrębne przepisy (ust. 5).
Z przedstawionych unormowań niewątpliwie wynika, że pozostaje w porządku
prawnym rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szcze-
gólnym charakterze, wydane z upoważnienia i w ramach delegacji ustawowej, za-
wartej w art. 55 nieobowiązującej już ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrze-
niu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), która w art.
53 ust. 4 przewidywała, że w stosunku do nauczycieli uprawnienia z tytułu szczegól-
nego charakteru ich zatrudnienia, regulują odrębne przepisy. W tym kontekście nale-
ży odczytywać postanowienia § 2, 4 i 19 powołanego rozporządzenia Rady Mini-
strów. Pierwszy z tych przepisów określa w ust. 1, iż okresami pracy uzasadniający-
mi prawo do świadczeń na zasadach określonych w rozporządzeniu są okresy, w
których praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest wyko-
nywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowi-
sku pracy, a przy ustalaniu tych okresów pracy, uwzględnia się także okresy takiej
pracy wykonywanej przed dniem wejścia w życie rozporządzenia (§ 19 ust. 1), drugi
zaś, w ust. 1 pkt 3 określa, że pracownik, który wykonywał prace w szczególnych
warunkach, nabywa prawo do emerytury, jeżeli ma wymagany okres zatrudnienia, w
tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach.
Po tych ogólnych rozważaniach prawnych należy - odnosząc się do stanu fak-
tycznego sprawy - przypomnieć, że rozporządzenie rozróżnia zatrudnienie w szcze-
5
gólnych warunkach i zatrudnienie w szczególnym charakterze, a nadto przewiduje
doliczenie do okresów pracy w szczególnych warunkach, wymienionych w wykazie
A, okresów pracy górniczej, okresów zatrudnienia na kolei, a także pracy lub służby
bliżej wskazanych w § 5 - 10 rozporządzenia. Z powyższej regulacji wynika więc, że
zaliczenie innych okresów pracy, w tym pracy pedagogicznej nie jest możliwe.
Wydając zaskarżoną decyzję organ rentowy zaliczył wnioskodawcy do zatrud-
nienia w szczególnych warunkach pracę w J. Kopalni Surowców Mineralnych w S.P.
- 1 rok 2 miesiące i 27 dni (okres bezsporny między stronami), uznał nadto okresy
pracy w szczególnym charakterze (praca pedagogiczna) w Polskim Związku Moto-
rowym w J.G. oraz w D. Zakładach Doskonalenia Zawodowego w W. od 16 lipca
1978 do 31 maja 1989 r., odmawiając zaliczenia do takich okresów, pracy wniosko-
dawcy w „A.S.” Zbigniewa K. w K.G.
Odnosząc się do zarzutów kasacji przede wszystkim należy przypomnieć, że
kasacja nie zawiera zarzutów naruszenia przepisów postępowania, co ma ten sku-
tek, iż nie podlegają weryfikacji ustalenia Sądu Apelacyjnego co do okresów pracy w
szczególnym charakterze i szczególnych warunkach.
Nie jest uzasadniony - jako bezprzedmiotowy - podnoszony w toku postępo-
wania, aczkolwiek niepowtórzony już w kasacji, zarzut naruszenia art. 32 ust. 1 i 2
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, przez uznanie okresu pracy wnioskodawcy w firmie „A.S.” Zbigniewa
K. w K.G. za pracę w szczególnych warunkach z tej przyczyny, że była to praca nie-
wykonywana w tzw. uspołecznionych zakładach pracy. Przede wszystkim okres ten
został zakwalifikowany przez Sąd jako praca w szczególnym charakterze, a w takiej
sytuacji powoływanie się na orzecznictwo przyjmujące jednolicie, że do okresów
pracy w szczególnych warunkach zalicza się także pracę u tzw. pracodawców pry-
watnych, nie może być uznane za właściwe. Faktycznie w uchwale składu siedmiu
sędziów z dnia 13 lutego 2002r., III ZP 30/01 (OSNAPiUS 2002 nr 10, poz. 243) Sąd
Najwyższy uznał, iż prace wymienione w § 4 - 8a rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, są pracami w szczegól-
nych warunkach w rozumieniu art. 32 ustawy o emeryturach i rentach bez względu
na status własnościowy pracodawcy, niemniej uchwała ta nie odnosiła się do prac w
szczególnym charakterze.
6
Na marginesie tej uwagi trzeba zauważyć, że wprowadzona do art. 32 ust. 2
ustawy o emeryturach i rentach z FUS (ustawą z dnia 27 marca 2003 r. - Dz.U. Nr
56, poz. 498) zmiana, została zdezawuowana wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego
z dnia 14 czerwca 2004 r., P 17/03 (Dz.U. Nr 144, poz. 1530), w części obejmującej
zwrot „w podmiotach, w których obowiązują wykazy stanowisk ustalone na podstawie
przepisów dotychczasowych”.
Nie można natomiast odmówić racji zarzutowi naruszenia § 4 ust. 1 pkt 3 roz-
porządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., polegającego na połączeniu
okresu pracy wnioskodawcy w szczególnych warunkach z okresem jego pracy w
szczególnym charakterze.
W orzecznictwie (por. np. wyrok z dnia 15 grudnia 1997 r., II UKN 417/97,
OSNAPiUS 1998 nr 21, poz. 638) przyjmuje się, że nie korzysta z uprawnienia do
emerytury w niższym wieku emerytalnym pracownik, który nie udowodnił, że wyko-
nywał pracę w szczególnych warunkach w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązu-
jącym na danym stanowisku. Z rozważań zawartych w tym orzeczeniu należy wy-
prowadzić nadto wniosek, iż - ze względu na charakter omawianego świadczenia
(wcześniejsza emerytura) - przepisy rozporządzenia należy wykładać ściśle. W
orzecznictwie przyjmuje się - także w związku z charakterem świadczenia - że „przy
ustalaniu prawa do wcześniejszej emerytury nie jest możliwe zliczenie okresów pracy
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wymienionych odrębnie
w wykazie A i wykazie B, stanowiących załączniki do rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego dla pracowników zatrudnio-
nych w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze” (tak w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 8 lutego 2002 r., II UKN 53/01 - OSNP 2003 nr 23, poz. 576). Z
orzeczenia tego wynika więc, że nie można dokonywać zliczenia różnych okresów
pracy w szczególnych warunkach, w związku z różnymi wymogami, od spełnienia
których rozporządzenie uzależnia przyznanie świadczenia.
Warto też pamiętać, że rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
w § 15 przewiduje „specjalną” regulację, według której nauczyciel, wychowawca lub
inny pracownik pedagogiczny wykonujący pracę nauczycielską wymienioną w art. 1
pkt 1-7 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r., określoną w tej ustawie jako praca zaliczo-
na do pierwszej kategorii zatrudnienia, nabywa prawo do emerytury na zasadach
określonych w § 4 i jest uważany za wykonującego pracę w szczególnym charakte-
rze. Nabycie więc prawa do emerytury na podstawie tego przepisu uzależnione zo-
7
stało od dwóch podstawowych warunków: praca wykonywana przez nauczyciela po-
winna być określona w art. 1 pkt 1-7 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r., ponadto zaś
powinna kwalifikować się ona do pierwszej kategorii zatrudnienia. Dopiero wtedy
nauczyciel jest w rozumieniu § 15 rozporządzenia uważany za wykonującego pracę
w szczególnym charakterze. W ten sposób, w obowiązującym stanie prawnym ure-
gulowana została kwestia "odrębnych przepisów" określających uprawnienia nauczy-
cieli z tytułu szczególnego charakteru ich zatrudnienia.
Przepis § 15 wymienionego rozporządzenia nie przewiduje możliwości zali-
czenia nauczycielom do okresów pracy w szczególnym charakterze jakichkolwiek
innych okresów zatrudnienia, nawet uznanych w myśl rozporządzenia za wykonywa-
ne w szczególnym charakterze (lub w szczególnych warunkach). Przedstawione za-
sady, w pełni podzielane przez skład rozpoznający sprawę, wynikają z uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 23 stycznia 1986 r., III UZP 56/85, (OSNCP 1986 nr 12, poz.
203). W kontekście powyższego orzeczenia warto też powołać się na wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 30 lipca 2003 r., II UK 323/02 (OSNP 2004 nr 11, poz. 197), wy-
dany w sprawie o tzw. nauczycielską emeryturę. W jego uzasadnieniu, Sąd Najwyż-
szy wskazał, powołując się także na wykładnię historyczną, że „po wejściu w życie
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych wyraźnie zarysowują się dwa odrębne systemy emerytalne nauczycieli,
wywodzące się z potraktowania pracy nauczycielskiej jako zatrudnienie w szczegól-
nym charakterze: pierwszy, związany z wykonywaniem pracy w szczególnym cha-
rakterze określonej w rozporządzeniu, i drugi, w którym warunki emerytalne regulo-
wane są przepisami odrębnymi. Nauczyciele urodzeni w okresach wskazanych w art.
32 ustawy, mogą więc nabyć prawo do emerytury na zasadach określonych w § 4
rozporządzenia, czyli po osiągnięciu wieku wynoszącego 55 lat dla kobiet i 60 lat dla
mężczyzn i okresu zatrudnienia, odpowiednio 20 i 25 lat, w tym co najmniej 15 lat
pracy w szczególnych warunkach, przy czym pracę nauczycielską wymienioną w art.
1 pkt 1-7 ustawy - Karta Nauczyciela, określoną w tej ustawie jako praca zaliczona
do pierwszej kategorii zatrudnienia, uważa się pracę w szczególnym charakterze.
Nauczyciele urodzeni w tych okresach nabywają zgodnie z art. 32 ust. 1 i art. 47
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych prawo do
emerytury bez względu na wiek na podstawie odrębnych przepisów. Nie ulega wąt-
pliwości, że chodzi tu o art. 88 ust. 1 ustawy Karta Nauczyciela, zgodnie z którym
nauczyciel może przejść na emeryturę po wykazaniu 30-letniego okresu zatrudnie-
8
nia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze, lub 25-letniego
okresu zatrudnienia, w którym przez co najmniej 20 lat wykonywał pracę w szczegól-
nym charakterze w szkolnictwie specjalnym. Przez pracę nauczyciela wykonywaną w
szczególnym charakterze należy rozumieć - przez odwołanie się do ogólnej definicji
nauczyciela zawartej w art. 3 pkt 1 Karty - pracę wykonywaną w charakterze nauczy-
ciela, wychowawcy lub innego pracownika pedagogicznego w przedszkolu, szkole
lub innej placówce wymienionej w art. 1 ust. 1 ustawy (por. uchwałę siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 1984 r., III UZP 8/86, OSNCP 1986 nr 12, poz.
193, oraz wyroki z dnia 21 sierpnia 1985 r., II URN 117/85, niepublikowany, z dnia 12
lutego 1985 r., II UR 2/85, OSNCP 1985 nr 10, poz. 161 oraz w uchwałę z dnia 23
stycznia 1986 r., III UZP 56/85, wyżej powołaną).
W stanie faktycznym sprawy, przyjmując nawet, że wnioskodawca pracował w
szczególnym charakterze w „A.S.” - w tej części bowiem to ustalenie Sądu Apelacyj-
nego nie zostało skutecznie zakwestionowane - trzeba stwierdzić, iż okres pracy w
szczególnych warunkach i liczone rozłącznie okresy pracy w szczególnym charakte-
rze, nie osiągają 15 lat, co oznacza, że wnioskodawca nie spełniał przesłanek § 4
ust. 1 pkt. 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szcze-
gólnym charakterze i nie był w związku z tym uprawniony do nabycia emerytury w
oparciu o art. 32 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.).
Z powyższych motywów Sąd Najwyższy uznając, że kasacja ma usprawiedli-
wione podstawy, orzekł jak w sentencji w oparciu o art. 39315
k.p.c.
========================================