Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 11 lutego 2005 r., III CZP 79/04
Sędzia SN Tadeusz Domińczyk (przewodniczący)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sędzia SN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku wierzycieli Wojciecha D. i GE Capital
Banku, S.A. w G. przy uczestnictwie dłużnika Stanisława J. w przedmiocie skargi
Elżbiety D. na czynności komornika po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 11 lutego 2005 r., przy udziale prokuratora Prokuratury
Krajowej Iwony Kaszczyszyn, zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd
Okręgowy w Toruniu postanowieniem z dnia 20 września 2004 r.:
"Czy umowa o wyłączeniu wspólności majątkowej małżeńskiej zawarta przez
małżonków przed uchyleniem art. 215 ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo
spółdzielcze (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848) znosi współwłasność
spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego po uchyleniu art.
215 Prawa spółdzielczego ustawą z dnia 19 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o
spółdzielniach mieszkaniowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 240, poz.
2058)?"
podjął uchwałę:
Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu przysługujące na podstawie
art. 215 § 2 ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (jedn.
tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.) łącznie obojgu małżonkom
pozostającym w ustroju rozdzielności majątkowej stało się z dniem uchylenia
tego przepisu przedmiotem ich wspólności w częściach ułamkowych.
Uzasadnienie
Elżbieta D. i Stanisław J. są małżeństwem od dnia 30 kwietnia 1983 r. W
1989 r. mąż otrzymał przydział własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu
mieszkalnego. Dnia 21 grudnia 1998 r. małżonkowie zawarli umowę ustanawiającą
rozdzielność majątkową. Na przełomie 2003 i 2004 r. komornik wszczął egzekucję
przeciwko Stanisławowi J. na podstawie tytułów wykonawczych z 2003 r.,
wydanych jedynie przeciwko niemu. Egzekucja została skierowana do
wymienionego własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu.
Elżbieta D. wniosła skargę na czynności komornika, powołując się m.in. na to,
że prawo, do którego egzekucja została skierowana, jest prawem wspólnym jej i
męża.
Sąd Rejonowy oddalił skargę, a w toku rozpoznawania zażalenia Elżbiety D.
Sąd Okręgowy powziął wątpliwości co do statusu prawa do lokalu przydzielonego
Stanisławowi J., wiążących się z trudnościami w ustaleniu przynależności tego
prawa do określonego majątku w ramach stosunków majątkowych małżeńskich.
Wątpliwości te łączą się z zawarciem przez Elżbietę D. i Stanisława J. umowy
ustanawiającej rozdzielność majątkową oraz uchyleniem art. 215 ustawy z dnia 16
września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz.
1848 ze zm. – dalej: "Pr.spółdz."). (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według art. 215 Pr.spółdz. w pierwotnym brzmieniu, który wszedł w życie dnia
1 stycznia 1983 r., spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego przydzielonego
obojgu małżonkom lub jednemu z nich w czasie trwania małżeństwa dla
zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych rodziny należało wspólnie do obojga
małżonków bez względu na istniejące między nimi stosunki majątkowe; jeżeli
między małżonkami istniała rozdzielność majątkowa, do wspólności spółdzielczego
prawa do lokalu w kwestiach nie uregulowanych w przepisach przytoczonego
artykułu należało stosować odpowiednio przepisy o wspólności ustawowej. Ustanie
wspólności majątkowej w czasie trwania małżeństwa nie pociągało za sobą ustania
wspólności spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego; jednakże sąd, stosując
odpowiednio przepisy o zniesieniu wspólności majątkowej, mógł na żądanie
jednego z małżonków z ważnych powodów znieść wspólność tego prawa.
Przytoczone przepisy art. 215 § 2 i 3 Pr.spółdz. uległy z dniem 24 kwietnia 2001 r.
na podstawie art. 29 pkt 9 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach
mieszkaniowych (Dz.U. z 2001 r. Nr 4, poz. 27 ze zm.; jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r.
Nr 119, poz. 1116 ze zm. – dalej: „u.s.m.”) ograniczeniu do spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego. Od tego dnia spółdzielnie
mieszkaniowe nie mogły też ustanawiać spółdzielczego własnościowego prawa do
lokalu mieszkalnego. Znowelizowane przepisy art. 215 § 2 i 3 Pr.spółdz. miały więc
zastosowanie jedynie do spółdzielczych własnościowych praw do lokalu
mieszkalnego powstałych na podstawie tzw. przydziału spółdzielczego przed dniem
24 kwietnia 2001 r. Począwszy od dnia 15 stycznia 2003 r. znów powstała
możliwość ustanawiania spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu
mieszkalnego (art. 171-1719
u.s.m.). Wprowadziła ją ustawa z dnia 19 grudnia
2002 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych i niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 240, poz. 2058). Artykuł 3 tej ustawy uchylił jednak z dniem 15
stycznia 2003 r. przepisy art. 215 § 2 i 3 Pr.spółdz.
Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego będącego
przedmiotem przydziału z 1989 r., opiewającego na Stanisława J., męża Elżbiety
D., podlegało więc niewątpliwie od chwili powstania aż do dnia 14 stycznia 2003 r.
regulacji zawartej w art. 215 § 2 i 3 Pr.spółdz. Należy zaznaczyć, że w tym dniu
prawo to stało się na podstawie art. 10 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie
ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr
172, poz. 1804), który zgodnie z art. 13 tej ustawy wszedł w życie 19 sierpnia
2004 r., spółdzielczym własnościowym prawem do lokalu w rozumieniu przepisów
rozdziału 21 u.s.m (por. także art. 244 k.c.).
Przepisy art. 215 § 2 i 3 Pr.spółdz. były przepisami szczególnymi w stosunku
do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, normującego stosunki majątkowe między
małżonkami. W świetle art. 215 § 2 i 3 Pr.spółdz., spółdzielcze własnościowe prawo
do lokalu mieszkalnego przydzielone w czasie trwania małżeństwa obojgu
małżonkom lub jednemu z nich stawało się ich prawem wspólnym niezależnie od
tego, z jakich środków zostało nabyte, a więc choćby według przepisów kodeksu
rodzinnego i opiekuńczego normujących wspólność majątkową małżeńską powinno
stać się składnikiem majątku odrębnego tylko jednego z nich lub przedmiotem ich
wspólności w częściach ułamkowych, a nawet choćby małżonkowie w chwili
dokonania przydziału podlegali rozdzielności majątkowej. Była to wspólność co do
zasady taka, jaka istnieje w ustroju ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej,
jednak z pewnymi cechami szczególnymi. Powstawała niezależnie od przepisów
kodeksu rodzinnego i opiekuńczego normujących stosunki majątkowe między
małżonkami zawsze, a więc niejako przymusowo, w każdym przypadku
przydzielenia spółdzielczego własnościowego prawo do lokalu mieszkalnego obojgu
małżonkom lub jednemu z nich w czasie trwania małżeństwa dla zaspokojenia
potrzeb mieszkaniowych rodziny, oraz nie przestawała istnieć w razie ustania
wspólności majątkowej podczas trwania małżeństwa, nie mogła być zatem
wyłączona przez zawarcie umowy małżeńskiej ustanawiającej rozdzielność
majątkową. Kres jej przymusowemu trwaniu podczas istnienia małżeństwa mogło
położyć tylko orzeczenie sądu o jej zniesieniu wydane na podstawie stosowanego
odpowiednio art. 52 k.r.o. w pierwotnym brzmieniu.
Zawarta przez Elżbietę D. i Stanisława J. w dniu 21 grudnia 1998 r. umowa
ustanawiająca rozdzielność majątkową nie mogła zatem wywrzeć skutków w
odniesieniu do spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego
przydzielonego Stanisławowi J. Gdyby nawet objęła swą treścią to prawo – na co
jednak dokument umowy nie wskazuje – byłaby ona w tym zakresie nieważna (art.
58 § 1 k.c. w związku z art. 215 § 3 Pr.spółdz.). Mimo więc pozostawania Elżbiety
D. i Stanisława J. od dnia 21 grudnia 1998 r. w rozdzielności majątkowej
małżeńskiej, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego
przydzielone Stanisławowi J. było nadal przedmiotem ich wspólności łącznej. Stan
ten utrzymywał się niewątpliwie aż do dnia 14 stycznia 2003 r.
Według jednej ewentualności branej pod uwagę przez Sąd Okręgowy,
wspólność spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu wynikająca z przepisów
art. 215 § 2 i 3 Pr.spółdz. istniała także po uchyleniu tych przepisów, a więc
przepisy te, mimo ich uchylenia w dniu 15 stycznia 2003 r., należało nadal stosować
po tym dniu do spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego
przydzielonego przed dniem 24 kwietnia 2001 r. Konsekwencją opowiedzenia się za
tą ewentualnością byłaby możliwość zastosowania w sprawie art. 7671
k.p.c. Jego
uchylenie w dniu 5 lutego 2005 r. przez art. 1 pkt 109 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o
zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 172, poz. 1804) nie stałoby temu na przeszkodzie, ponieważ według art.
7 wymienionej ustawy postępowanie egzekucyjne wszczęte przed dniem wejścia w
życie tej ustawy toczy się według przepisów dotychczasowych. Warto dodatkowo
zaznaczyć, że bez wpływu na sprawę powinna pozostać także nowelizacja
majątkowego prawa małżeńskiego oraz przepisów o postępowaniu egzekucyjnym
dokonana z mocą od 20 stycznia 2005 r. ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. o
zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 162, poz. 1691), ponieważ według art. 5 tej ustawy przepisy
dotychczasowe stosuje się do oceny odpowiedzialności małżonków za
zobowiązania sprzed wejścia nowelizacji w życie, jak też do wyłączenia lub
ograniczenia odpowiedzialności majątkiem wspólnym za zobowiązania jednego
małżonka powstałe przed wejściem nowelizacji w życie; również egzekucję
roszczeń powstałych przed wejściem nowelizacji w życie prowadzi się według
przepisów dotychczasowych.
Wskazana ewentualność nie zasługuje jednak na akceptację. Należy przyjąć,
że przepisy art. 215 § 2 i 3 Pr.spółdz., mimo uchylenia stanowiły nadal podstawę
przysługiwania obojgu małżonkom spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu
mieszkalnego przydzielonego przed dniem 24 kwietnia 2001 r. Nasuwające się
zapatrywanie, wynikające z unormowania zawartego w art. 10 ustawy z dnia 2 lipca
2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych
ustaw, że o przynależności spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu
mieszkalnego z chwilą uchylenia art. 215 § 2 i 3 Pr.spółdz. powinny rozstrzygać w
drodze analogii do art. V i VIII przepisów wprowadzających kodeks rodzinny i
opiekuńczy obowiązujące w tej chwili przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
normujące stosunki majątkowe między małżonkami, prowadziłoby do naruszenia
zakazu nieretroakcji. W razie przyjęcia tego zapatrywania w niektórych sytuacjach
spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego przysługujące do dnia 14
stycznia 2003 r. na podstawie art. 215 § 2 Pr.spółdz. wspólnie obojgu małżonkom
dzień później stałoby się składnikiem majątku tylko jednego z nich, np. stosownie
do art. 33 pkt 3 k.r.o. w pierwotnym brzmieniu, gdy wkład mieszkaniowy został
pokryty w całości ze środków majątkowych nabytych przez tego małżonka przed
wstąpieniem w związek małżeński. Ustawodawca wprawdzie wyjątkowo może z
ważnych powodów dopuścić moc wsteczną określonych norm (por. art. 3 k.c.),
trudno jednak uznać – jak trafnie podniesiono w piśmiennictwie – za
usprawiedliwiony takimi racjami wskazany wyżej rezultat omawianego
zapatrywania, zwłaszcza przy uwzględnieniu znaczenia i funkcji mieszkania (por.
np. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 kwietnia 1999 r., K 36/98, OTK
Zb.Urz. 1999, nr 3, poz. 40, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 września 2002 r., II
CKN 329/01, OSNC 2003, nr 12, poz. 165 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z
dnia 16 września 2004, IV CK 108/04, nie publ.).
Z dniem uchylenia przepisów art. 215 § 2 i 3 Pr.spółdz. przysługujące obojgu
małżonkom spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego
przydzielonego przed dniem 24 kwietnia 2001 r. nie mogło być już jednak ich
prawem wspólnym na takich zasadach, jakie wynikały z tych przepisów, tj. stanowić
przedmiotu ich wspólności łącznej przymusowej w przedstawionym wyżej
znaczeniu. Należy przyjąć, że z dniem 15 stycznia 2003 r. przysługujące obojgu
małżonkom spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego
przydzielonego przed dniem 24 kwietnia 2001 r. poddane zostało, zgodnie z regułą
bezpośredniego działania ustawy nowej, reżimowi obowiązującego małżonków
ustroju majątkowego. Jeżeli zatem małżonkowie w dniu 15 stycznia 2003 r.
podlegali ustawowej wspólności majątkowej, omawiane spółdzielcze własnościowe
prawo do lokalu stało się z tym dniem przedmiotem ich wspólności łącznej jedynie
według norm regulujących ustawową wspólność majątkową małżeńską (tj. już bez
ograniczeń wynikających z uchylonych przepisów art. 215 § 2 i 3 Pr.spółdz.), a
jeżeli podlegali rozdzielności majątkowej – przedmiotem wspólności w równych
częściach ułamkowych, tj. takiej, jaka powstałaby, gdyby po dniu 14 stycznia
2003 r. nabyli spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, pokrywając w równych
częściach wkład budowlany. Należy zaznaczyć, że dla powyższej oceny nie ma
znaczenia, czy rozdzielność majątkowa była wynikiem zawarcia umowy majątkowej
małżeńskiej, czy też innego zdarzenia. Nie przekonuje wyrażony w piśmiennictwie
pogląd, że jeżeli małżonkowie przed dniem 15 stycznia 2003 r. zawarli umowę
ustanawiającą rozdzielność majątkową, to do objęcia tą rozdzielnością po tym dniu
spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego przydzielonego
przed dniem 24 kwietnia 2001 r. nieodzowne jest uzupełnienie tej umowy przez
rozciągnięcie jej na to prawo. Pogląd ten pomija, że z chwilą uchylenia art. 215 § 2 i
3 Pr.spółdz. z mocy samej ustawy nastąpiło poddanie objętego nimi prawa reżimowi
obowiązującego małżonków w tej chwili ustroju majątkowego, a więc także
wynikającego z zawartej wcześniej umowy ustanawiającej rozdzielność majątkową.
Z przedstawionych przyczyn udzielono odpowiedzi, jak w uchwale (art. 390 §
1 k.p.c.).