Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 3 marca 2005 r.
I UK 189/04
Prawo do wcześniejszej emerytury dla pracowników opiekujących się
dziećmi wymagającymi stałej opieki nie ma charakteru nieutracalnego. Wypłata
tej emerytury może zostać wstrzymana, jeżeli ustanie przesłanka niemożliwości
kontynuowania zatrudnienia z powodu sprawowania osobistej opieki nad
dzieckiem wymagającym stałej opieki ze względu na jego stan zdrowia (art. 134
ust. 1 pkt 1 w związku z art. 101 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emery-
turach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z
2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm. oraz w związku z § 1 rozporządzenia Rady Mini-
strów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury
pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki, Dz.U. Nr
28, poz. 149 ze zm.).
Przewodniczący SSN Barbara Wagner, Sędziowie SN: Zbigniew Hajn (spra-
wozdawca), Andrzej Kijowski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 3 marca 2005 r. sprawy
z odwołania Jolanty L. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w
B. (Inspektorat w Z.) o emeryturę, na skutek kasacji Rzecznika Praw Obywatelskich
od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 27 kwietnia 2004 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w Z. decyzją z 20 marca 2003 r.
wstrzymał od 1 kwietnia 2003 r. wypłatę emerytury wnioskodawczyni Jolancie L.
uznając, że prawo do niej nabyła bezpodstawnie. Jej syn Daniel był chory w 1993 r.
na chorobę niemieszczącą się w katalogu schorzeń uprawniających matkę do wcze-
śniejszej emerytury na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z 15 maja 1989 r.
2
w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się
dziećmi wymagającymi stałej opieki.
W odwołaniu od decyzji ubezpieczona wyjaśniła, że lekarze uznali chorobę jej
syna za upośledzającą w bardzo poważnym stopniu sprawność jego organizmu, co
zgodnie z § 1 ust 3 pkt 4 wyżej wymienionego rozporządzenia dało jej prawo do
emerytury. Obecnie syn jest niepełnosprawny w stopniu umiarkowanym. Organ ren-
towy pozbawiając ją emerytury wyrządził jej krzywdę. Jest bez środków do życia, a
ma na utrzymaniu 11 - letnią córkę i męża inwalidę I grupy.
Sąd Okręgowy w Łomży wyrokiem z 18 grudnia 2003 r. zmienił wspomnianą
decyzję i wznowił Jolancie L. od 1 kwietnia 2003 r. wypłatę emerytury. Sąd ustalił, że
okres ubezpieczeniowy wnioskodawczyni wynosi 22 lata 10 miesięcy i 16 dni. Wnio-
sek o emeryturę złożyła 1 czerwca 1993 r. Lekarze rozpoznali u jej syna zapalenie
oskrzeli, stan po zapaleniu płuc. Choroby te w bardzo poważnym stopniu upośle-
dzały sprawność jego organizmu. Uzyskaną emeryturę ubezpieczona pobierała
przez 10 lat. Powołani przez Sąd biegli lekarze z dziedziny alergologii i pulmonologii
po zbadaniu Daniela L. rozpoznali u niego astmę oskrzelową, która nie upośledza
sprawności jego organizmu w poważnym stopniu. Nie wymaga on opieki, pielęgnacji
lub pomocy. W trakcie przesłuchania przez Sąd jedna biegła wyjaśniła, że nie można
wykluczyć, iż Daniel L. 10 lat temu wymagał opieki osoby trzeciej, natomiast druga
podała, że nie można tego w sposób jednoznaczny określić. Organ rentowy wstrzy-
mał wnioskodawczyni wypłatę emerytury na podstawie art. 134 ust. 1 pkt 4 ustawy z
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS, zgodnie z którym wypłatę świad-
czenia wstrzymuje się, jeżeli okaże się, że prawo do niego nie istniało. W ocenie
Sądu Okręgowego organ rentowy nie może w wypadku istnienia prawomocnej decy-
zji o przyznaniu świadczenia wstrzymać jego wypłaty, w oparciu o wskazaną pod-
stawę prawną, bez podstaw do zmiany pierwotnej decyzji lub wydania nowej o od-
miennej treści. Taką podstawą faktyczną nie może być odmienna ocena dowodów, w
oparciu o które została wydana prawomocna decyzja. Sąd uznał również, że niejed-
noznaczność stanowisk biegłych spowodowana była brakiem dokumentacji lekar-
skiej. Brak jest jakiegokolwiek dowodu, na podstawie którego można by zakwestio-
nować stan zdrowia Daniela L. ustalony w zaświadczeniu z 1993 r. Odmienna ocena
dowodów dołączonych do wniosku o wcześniejszą emeryturę nie mogła zatem być
okolicznością uzasadniającą wszczęcie z urzędu postępowania o ponowne ustalenie
3
prawa do tego świadczenia. W tym stanie rzeczy pozbawienie Jolanty L. emerytury
nie miało postaw prawnych.
Apelację od powyższego wyroku wniósł Oddział ZUS w Z. podnosząc, że ana-
liza dokumentacji lekarskiej wykazała, iż Daniel L. nie jest chory w stopniu wyma-
gającym stałej pomocy matki. Potwierdził to biegły sądowy, który uznał go za czę-
ściowo niezdolnego do pracy. Jolanta L. nie spełniała zatem i nie spełnia warunków,
od których zależy nabycie prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad
dzieckiem wymagającym stałej opieki.
Po rozpoznaniu apelacji Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyrokiem z 27 kwiet-
nia 2004 r. zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie. Sąd stwierdził, że zaistniałe
w sprawie fakty stawiają Oddział ZUS w Z. w dwuznacznym świetle. Jolanta L. od 5
marca 1982 r. do 31 marca 1992 r. i od 16 grudnia 1992 r. do 18 czerwca 1993 r.
była zatrudniona w tym oddziale ZUS, który, jako pracodawca, sporządził wniosek o
emeryturę i przyznał jej dochodzone świadczenie. Obydwa zaświadczenia o stanie
zdrowia syna wnioskodawczyni sporządziła lekarka zatrudniona w Przychodni Rejo-
nowej w Z., a nie - jak tego wymaga § 1 pkt 2 rozporządzenia z 15 maja 1989 r. -
poradnia specjalistyczna lub oddział szpitalny. Daniel L. ukończył Liceum Ogólno-
kształcące. W związku z ubieganiem się o zasiłek pielęgnacyjny był kilka razy bada-
ny, uzyskując zasiłek pielęgnacyjny. Dnia 24 czerwca 1997 r. został zaliczony do III
grupy inwalidów, a 14 października 1998 r. do umiarkowanego stopnia niepełno-
sprawności. Sąd Okręgowy oceniając stan zdrowia Daniela L. nie zainteresował się
tym, co on obecnie robi. Dopiero na rozprawie apelacyjnej wnioskodawczyni wyja-
śniła, że ukończył on Wyższą Szkołę Administracji Publicznej w B. i aktualnie pracuje
w Oddziale ZUS w Z. Obecnie jest tylko częściowo niezdolny do pracy. Może praco-
wać jako urzędnik, a ponieważ jego czas pracy wynosi 8 godzin dziennie, to opieka
ze strony matki nie jest mu już potrzebna. Jak uznał Sąd Najwyższy w uchwale z 5
czerwca 2003 r., odmienna ocena dowodów dołączonych do wniosku o emeryturę,
przeprowadzona przez organ rentowy po uprawomocnieniu się decyzji przyznającej
świadczenie, nie jest okolicznością uzasadniającą wszczęcie z urzędu postępowania
o ponowne ustalenie prawa do świadczenia na podstawie art. 114 ust. 1 ustawy z
1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. Podstawa prawna zaskarżonej decyzji może
zatem budzić wątpliwości co do jej poprawności. W aktach emerytalnych znajduje się
jednak dostatecznie dużo nowych dowodów, w oparciu o które należało pozbawić
Jolantę L. prawa do emerytury. Jak stwierdził Sąd Najwyższy, w przypadku śmierci
4
dziecka lub poprawy stanu jego zdrowia czyniącym zbędnym sprawowanie nad nim
stałej opieki oraz pielęgnacji, prawo do wcześniejszej emerytury ustaje ex lege z
mocy art. 101 ustawy z 17 grudnia 1998 r. Prawo to może ustać, ponieważ dotyczy
świadczenia o charakterze szczególnym, stanowiącego odstępstwo od ogólnych za-
sad nabywania prawa do emerytury (uchwała z 28 listopada 2002 r., III UZP 9/02,
OSNP 2003 nr 12, poz. 296). Z bezspornych ustaleń wynika, że Daniel L. jest obec-
nie częściowo niezdolny do pracy. Jest to równoznaczne z niespełnieniem przez jego
matkę warunków uzyskania emerytury z rozporządzenia Rady Ministrów z 15 maja
1989 r. W tej sytuacji zaskarżona decyzja, pomimo błędnego uzasadnienia, jest pra-
widłowa.
W kasacji Rzecznik Praw Obywatelskich zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego
w całości. Jako podstawę kasacji Rzecznik wskazał naruszenie prawa materialnego
przez niewłaściwe zastosowanie art. 134 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998
r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst:
Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), polegające na przyjęciu przez Sąd Apelacyj-
ny, że możliwe jest wstrzymanie wypłaty wcześniejszej emerytury wyłącznie na pod-
stawie tego przepisu, bez wskazania jako podstawy materialnoprawnej rozstrzygnię-
cia przepisu określającego okoliczności uzasadniające ustanie prawa do tego świad-
czenia. Skarżący wniósł o uchylenie wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu w Białymstoku do ponownego rozpoznania. Rzecznik Praw Obywatel-
skich wskazał, że w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne, dotyczące sytu-
acji prawnej pracowników pobierających wcześniejsze emerytury na podstawie prze-
pisów powołanego w podstawie kasacji rozporządzenia, polegające na rozstrzygnię-
ciu, czy istnieje możliwość wstrzymania wypłaty tego świadczenia i stwierdzenia
ustania do niego prawa w wyniku poprawy stanu zdrowia dziecka, czyniącej zbędne
sprawowanie nad nim stałej opieki, w sytuacji braku wyraźnego określenia w przepi-
sach takiej okoliczności, jako uzasadniającej ustanie prawa do takiego świadczenia.
W uzasadnieniu kasacji Rzecznik Praw Obywatelskich wskazał, że wstrzyma-
nie wypłaty świadczenia następuje na podstawie art. 134 ust 1 pkt 1 ustawy o eme-
ryturach i rentach z FUS, jeśli powstaną okoliczności uzasadniające ustanie tego
prawa. Okoliczności uzasadniające ustanie prawa do świadczeń muszą być
expressis verbis określone przez ustawodawcę. Z art. 101 pkt 1 ustawy wynika, że
prawo do świadczeń ustaje, gdy ustanie którykolwiek z warunków wymaganych do
uzyskania tego prawa. Wynikająca z tego przepisu norma ma charakter ogólny i z
5
tego względu jej zastosowanie wymaga określenia przez ustawodawcę warunków,
uzasadniających ustanie prawa do świadczeń. Tak się dzieje na przykład w przypad-
ku ustania prawa do świadczeń rentowych z tytułu niezdolności do pracy. Stosownie
do art. 107 prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy oraz jej wysokość ulega
zmianie, jeżeli w wyniku badania lekarskiego, przeprowadzonego na wniosek lub z
urzędu ustalono zmianę stopnia niezdolności do pracy, brak tej niezdolności lub jej
ponowne powstanie. Te dwa przepisy (art. 134 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 107) sta-
nowią zatem materialnoprawną podstawę rozstrzygnięcia w zakresie wstrzymania
wypłaty renty z tytułu niezdolności do pracy w związku z ustaniem prawa do tego
świadczenia (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z 12 stycznia 2001 r., II UKN 181/00,
OSNAPiUS 2002 nr 17, poz. 418, wyrok Sądu Najwyższego z 6 października 2001 r.,
II UKN 22/00, OSNAPiUS 2002 nr 10, poz. 247). Także odrębny przepis reguluje
okoliczności ustania prawa do renty rodzinnej. Zgodnie z art. 107a wniosek w spra-
wie wyłączenia z kręgu uprawnionych do renty rodzinnej jest okolicznością powodu-
jącą ustanie prawa do renty rodzinnej osoby występującej z takim wnioskiem. Z kolei
prawo do świadczeń uzależnionych od okresowej niezdolności do pracy ustaje z
upływem okresu, na jaki świadczenie przyznano (art. 102 ust. 1 ustawy), natomiast
prawo do renty szkoleniowej ustaje z upływem 6 miesięcy w razie braku wniosku o
przedłużenie tego okresu lub w innych okolicznościach, wymienionych w art. 102
ust.2 pkt 2- 4 ustawy. Przepisy ustawy nie regulują szczegółowych warunków ustania
prawa do emerytury. Jeśli zatem zostały spełnione określone w ustawie warunki
uprawniające do emerytury, to prawo do takiego świadczenia ustaje jedynie w wy-
padku śmierci świadczeniobiorcy (art. 101 pkt 2 ustawy).
System emerytalny przed 1 stycznia 1999 r. obejmował również prawo do
wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem specjalnej troski. Z analizy
przepisów rozporządzenia Rady Ministrów wynika, że prawo do tego świadczenia
jest odmianą prawa do wcześniejszej emerytury, ponieważ przysługuje bez względu
na wiek po spełnieniu w szczególności dodatkowych warunków związanych ze
znacznie dłuższym stażem ubezpieczenia (zatrudnienia). Trzeba przy tym podkreślić,
że określona w rozporządzeniu długość stażu ubezpieczenia wymagana do przyzna-
nia emerytury jest także wystarczająca przy ubieganiu się o emeryturę po osiągnięciu
powszechnie obowiązującego wieku emerytalnego. Prawo do emerytury wcześniej-
szej może powstać dopiero po złożeniu wniosku pracownika, co odróżnia charakter
prawa do emerytury wcześniejszej od emerytury z systemu powszechnego, do której
6
prawo powstaje ex lege z chwilą spełnienia się warunków określonych w ustawie. Ze
względu na szczególny charakter tych świadczeń konieczna jest ścisła interpretacja
przesłanek nabycia prawa do tego świadczenia i jego zmiany. Przepisy rozporządze-
nia Rady Ministrów nie przewidują wstrzymania wypłaty świadczenia emerytalnego w
sytuacji poprawy stanu zdrowia dziecka, które w chwili oceniania uprawnień matki
(ojca) do świadczeń wymagało stałej opieki (dziecko nie ukończyło 16 roku życia).
Takie stanowisko znajduje potwierdzenie w orzecznictwie, np. wyroku Sądu Apela-
cyjnego w Rzeszowie z dnia 30 listopada 1994 r., I AUa 325/95 (OSA 1995 nr 1, poz.
1).
Następnie Rzecznik Praw Obywatelskich podniósł, że Sąd Apelacyjny w uza-
sadnieniu zaskarżonego wyroku odwołał się do stanowiska Sąd Najwyższego, za-
prezentowanego w uchwale z 28 listopada 2002 r., III UZP 9/02 (OSNP 2003 nr 12,
poz. 296). Uchwała ta stwierdzała, że osoba, która spełniała wszystkie warunki do
nabycia prawa do wcześniejszej emerytury na podstawie przepisów rozporządzenia
z 1989 r., jednak uprawnień tych nie uzyskała na skutek błędnej decyzji organu ren-
towego, może skutecznie ubiegać się o to prawo, mimo że dziecko zmarło w toku
postępowania odwoławczego. Zakres przyznanego świadczenia podlega ustaleniu z
uwzględnieniem art. 101 pkt 1 ustawy emerytalnej. W uzasadnieniu uchwały (cz. III)
Sąd Najwyższy stwierdził, że „wświetle przepisów rozporządzenia z dnia 15 maja
1989 r. przesłanki uzyskania prawa do wcześniejszej emerytury: niemożność konty-
nuowania zatrudnienia z powodu stanu zdrowia dziecka, posiadanie wymaganego
okresu zatrudnienia oraz sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem - muszą za-
chodzić kumulatywnie. Brak jednej z wymienionych przesłanek powoduje, że prawo
do świadczenia nie powstaje. Ponadto jednak przesłanki te muszą występować przez
cały okres pobierania świadczenia. Świadczenia ubezpieczenia społecznego, w tym
również świadczenie w postaci wcześniejszej emerytury, mają kompensować w
pewnym stopniu utratę możliwości uzyskiwania przez ubezpieczonego dochodu wła-
sną pracą w razie zaistnienia określonych w prawie ubezpieczenia społecznego
ryzyka. Jeśli więc możliwości takie w części lub w całości ponownie zaistnieją, prawo
do świadczeń lub ich rozmiar podlegają weryfikacji".
W ocenie skarżącego regulacja prawa do wcześniejszych emerytur nie daje
podstaw do przyjęcia poglądu, że szczególny charakter tych świadczeń uzasadnia
odstępstwo od ogólnych zasad nabywania prawa do emerytury. Takie odstępstwo
musiałoby znajdować wyraźne podstawy w przepisach ustawy, a ponadto wymaga-
7
łoby szerszej regulacji ze względu na konieczność unormowania wielu kwestii szcze-
gółowych, w tym przykładowo możliwości przywrócenia prawa do takiego świadcze-
nia, jeżeli w krótkim okresie po ustaniu prawa ponownie wystąpiłyby przesłanki uza-
sadniające nabycie prawa do takiej emerytury (np. pogorszenie w stanie zdrowia
dziecka). Wydaje się jednak, że ustawodawca traktuje emerytury w systemie zabez-
pieczenia społecznego - to niezależnie od ich charakteru - jako świadczenia nieutra-
calne. W aktualnej sytuacji na rynku pracy z dużym prawdopodobieństwem należy
przyjąć, że osoby tracące prawo do świadczeń emerytalno-rentowych nie znajdą od-
powiedniego zatrudnienia. Znajdą się zatem w sytuacji osób pozostających bez
pracy nie z własnej woli i nie mających innych środków utrzymania, którym z mocy
art. 67 ust. 2 Konstytucji RP przysługiwać będzie prawo do zabezpieczenia społecz-
nego. Zakres i formy tego zabezpieczenia społecznego określała w szczególności
ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (jed-
nolity tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 58, poz. 514 ze zm.). Artykuł 23 ust. 2 pkt 3 tej ustawy
przewidywał możliwość ubiegania się o prawo do zasiłku przysługującemu bezrobot-
nemu przez osoby, którym w okresie 18 miesięcy poprzedzających dzień zarejestro-
wania, ustało prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej,
świadczenia rehabilitacyjnego. Osoby, którym ustało prawo do emerytury nie miały
podstaw do ubiegania się o taki zasiłek. Analogiczną regulację zawiera art. 71 ust. 2
pkt 3 obecnie obowiązującej ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnie-
nia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. Nr 99, poz. 100). W konsekwencji osobom tra-
cącym prawo do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem specjalnej
troski pozostaje prawo do ubiegania się o zasiłek okresowy z pomocy społecznej, co
stawia ich bez racjonalnego uzasadniania w gorszej sytuacji prawnej przy ochronie
ryzyka bezrobocia od osób pobierających renty z tytułu niezdolności do pracy. Prze-
słanki uprawniające do świadczenia określa § 1 ust. 1 rozporządzenia. Na podstawie
tego przepisu prawo do wcześniejszej emerytury przysługuje matce, która nie mogła
lub nie może kontynuować zatrudnienia z powodu stanu zdrowia dziecka wymagają-
cego jej stałej opieki oraz pielęgnacji lub pomocy w czynnościach samoobsługowych,
jeżeli sprawuje osobistą opiekę nad dzieckiem, które zostało zaliczone do I grupy
inwalidów bez względu na przyczynę chorobową inwalidztwa lub zostało zaliczone
do II grupy inwalidów z powodu jednego ze stanów chorobowych wymienionych w
ust. 3. Użyte w przepisie określenia "inwalidztwo I lub II grupy" oznaczało według
terminologii obowiązującej w dacie przyznania prawa do emerytury całkowitą nie-
8
zdolność do pracy i niemożność samodzielnej egzystencji w pierwszym przypadku i
w drugim przypadku niezdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy z powodu sta-
nów chorobowych wymienionych w ust. 3. Są to stany uniemożliwiające samodzielne
poruszanie się wobec zmian fizycznych (pkt 1), uniemożliwiające samodzielność w
decyzjach lub czynnościach życia codziennego wobec zmian psychicznych (pkt 2),
upośledzające sprawność organizmu wobec zmian psychofizycznych - lekkiego upo-
śledzenia umysłowego z towarzyszącymi kalectwami znacznego stopnia (pkt 3) oraz
inne stany chorobowe upośledzające w bardzo poważnym stopniu sprawność orga-
nizmu (pkt 4). Dla stwierdzenia spełnienia tego warunku w stosunku do dziecka ma-
jącego ukończone 16 lat wymagane było orzeczenie o inwalidztwie, czyli o całkowitej
niezdolności do pracy z powodu stanów wymienionych w ust. 3 i o niezdolności do
samodzielnej egzystencji z powodu innych zmian chorobowych. Orzeczenie o nie-
zdolności do pracy nie mogło być wymagane w stosunku do dziecka w wieku poniżej
16 lat, gdyż takie dziecko jest niezdolne do wykonywania zatrudnienia z powodu
wieku niezależnie od stanu zdrowia. W takim przypadku wymagane było stwierdze-
nie przez poradnię specjalistyczną lub oddział sprawujący opiekę medyczną jednego
z wymienionych w ust. 3 stanów chorobowych powodujących konieczność opieki.
Wnioskodawczyni Jolanta L. posiadała wymagany staż zatrudnienia (ponad 20
lat) i nie mogła kontynuować zatrudnienia z powodu stanu zdrowia syna. Dołączone
do wniosku o przyznanie emerytury zaświadczenia nie budziły zastrzeżeń, że waru-
nek stanu chorobowego dziecka został spełniony. W tej sytuacji decyzją z 4 czerwca
1993 r. organ rentowy przyznał wnioskodawczyni wcześniejszą emeryturę od 1 maja
tego roku. Opinie biegłych, wydane po przeprowadzeniu wywiadu, badania przed-
miotowego i na podstawie dokumentacji medycznej nie mogły zostać uznane za do-
wodzące, że stan zdrowia syna wskazany w zaświadczeniach, będących podstawą
wydania decyzji przyznającej emeryturę, został ustalony w sposób nieprawidłowy.
Postępowanie o ponowne ustalenie prawa do świadczeń nie może być wszczęte na
innej podstawie, niż wymieniona w przepisie art. 114 ust. 1 ustawy. Występujące w
tym zakresie wątpliwości wyjaśniła podjęta na wniosek Rzecznika Praw Obywatel-
skich uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 5 czerwca 2003 r., III
UZP 5/03 (OSNP 2003 nr 18, poz. 442). Wznowienie postępowania na tej podstawie
w sposób oczywisty ogranicza prawomocność, czy też niewzruszalność decyzji przy-
znającej świadczenie. W niniejszej sprawie nie uzyskano nowych dowodów, nie
ujawniono też okoliczności nieznanych organowi rentowemu w chwili orzekania o
9
prawie do wcześniejszej emerytury. Nie powstały zatem okoliczności uzasadniające
wszczęcie z urzędu postępowania o ponowne ustalenie praw do świadczenia w try-
bie tego przepisu.
Z konstytucyjnej zasady demokratycznego państwa prawnego wynika obowią-
zek poszanowania trwałości prawomocnych decyzji organów rentowych, orzekają-
cych o prawach do świadczeń. Rozstrzygnięcia takie mogą być wzruszane tylko w
wyjątkowych, ustawowo określonych przypadkach. Artykuł 134 ust. 1 pkt 1 ustawy
nie może stanowić samodzielnej podstawy materialnoprawnej do zweryfikowania
uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wy-
magającymi stałej opieki przyznanych na podstawie prawomocnej decyzji organu
rentowego. Celem tego przepisu jest ochrona finansów ubezpieczeń społecznych
przed ewentualnym wypłaceniem świadczenia, kiedy obowiązek wypłaty ustaje. Wo-
bec braku przepisów wyraźnie określających, że poprawa stanu zdrowia dziecka i
związany z tym brak konieczności stałej opieki ze strony matki stanowią przesłankę
uzasadniającą ustanie jej prawa do wcześniejszej emerytury stwierdzić należy, że
brak jest podstaw do przyjęcia, że zaskarżona decyzja jest prawidłowa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja podlega oddaleniu, ponieważ nie ma usprawiedliwionych podstaw.
Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach podstaw kasacyjnych, a ponieważ
skarżący nie zarzucił naruszenia przepisów postępowania Sąd Najwyższy jest zwią-
zany podstawą faktyczną zaskarżonego wyroku przy ocenie naruszenia prawa mate-
rialnego (art. 39311
§ 1 i 2 k.p.c.).
Bezpodstawny okazał się zarzut naruszenia art. 134 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(powoływanej dalej, jako „ustawa o emeryturach i rentach z FUS”), polegającego na
przyjęciu przez Sąd Apelacyjny, że możliwe jest wstrzymanie wypłaty wcześniejszej
emerytury wyłącznie na podstawie tego przepisu bez wskazania jako podstawy ma-
terialnoprawnej rozstrzygnięcia przepisu określającego okoliczności uzasadniające
ustanie prawa do tego świadczenia.
Przepis artykuł 134 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS sta-
nowi, że wypłatę świadczeń wstrzymuje się, jeżeli powstaną okoliczności uzasad-
niające zawieszenie prawa do świadczeń lub ustanie tego prawa. Z treści tego prze-
10
pisu wynika zatem, i tu należy zgodzić się ze skarżącym, że nie stanowi on samo-
dzielnej podstawy wstrzymania wypłaty świadczeń, bowiem wstrzymanie ich wypłaty
zostało uzależnione - między innymi - od powstania okoliczności uzasadniających
ustanie prawa do świadczeń. Przepis ten odsyła zatem do innych przepisów, które
określają okoliczności uzasadniające ustanie prawa do świadczeń. Zawiera je roz-
dział 1 działu VIII ustawy o emeryturach i rentach z FUS, zatytułowany „Powstanie i
ustanie prawa do świadczeń”. Rozdział ten składa się z trzech artykułów. Pierwszy z
nich (art. 100) określa przesłanki powstania prawa do świadczeń, zaś dwa kolejne, tj.
art. 101 i 102, określają przesłanki ustania takiego prawa. Artykuł 101 pkt 1 ustana-
wia ogólną zasadę, zgodnie z którą, prawo do świadczeń ustaje, gdy ustanie który-
kolwiek z warunków wymaganych do uzyskania tego prawa. Artykuł 101 pkt 2 po-
twierdza regułę, że prawo do świadczeń ustaje wraz ze śmiercią osoby uprawnionej.
Natomiast art. 102 wskazuje sytuacje, w których, niezależnie od przyczyn wynikają-
cych z ogólnej zasady określonej w art. 101 pkt 1 i przyczyny z art. 101 pkt 2, ustaje
prawo do świadczeń uzależnionych od okresowej niezdolności do pracy oraz prawa
do renty szkoleniowej. Z porównania tych przepisów wynika, że prawo do wcześniej-
szej emerytury dla pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej
opieki, określone w rozporządzeniu Rady Ministrów z 15 maja 1989 r. w sprawie
uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wy-
magającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149 ze zm., powoływanego dalej, jako
„rozporządzenie z 1989 r.”), podlega zasadzie ustalonej w art. 101 pkt 1 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS. Dla ustania tego prawa wystarczy zatem stwierdzenie
ustania któregokolwiek z warunków wymaganych do uzyskania wcześniejszej eme-
rytury dla pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki. Przepis
artykuł 101 pkt 1 określa zatem w ten sposób, w odniesieniu do rozważanej emerytu-
ry, okoliczności „uzasadniające ustanie tego prawa” i tym samym wstrzymanie wy-
płaty świadczenia w rozumieniu art. 134 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach
z FUS.
W związku z powyższym nietrafna okazała się przedstawiona w kasacji argu-
mentacja, zgodnie z którą norma art. 101 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS, stanowiąca, że prawo do świadczenia ustaje, gdy ustanie którykolwiek z wa-
runków wymaganych do uzyskania tego prawa, ma charakter zbyt ogólny i z tego
względu jej zastosowanie wymaga określenia przez ustawodawcę warunków, uza-
sadniających ustanie prawa do świadczeń. Wystarczającą przesłanką ustania prawa
11
jest bowiem ustanie któregokolwiek z warunków wymaganych do uzyskania prawa.
W przypadku prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem, wa-
runkiem, który może ustać jest brak możliwości kontynuowania zatrudnienia z powo-
du sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem wymagającym stałej opieki ze
względu na jego stan zdrowia. Drugi warunek uzyskania tego prawa (posiadanie
wymaganego okresu zatrudnienia) ma bowiem charakter stały, w tym sensie, że jeśli
został raz spełniony, to nie może już ustać (§ 1 ust 1 i 3 rozporządzenia z 1989 r.).
Wynika stąd, że w wypadku np. śmierci dziecka lub poprawy stanu jego zdrowia, gdy
zbędne staje się sprawowanie nad nim stałej opieki oraz pielęgnacji, prawo do wcze-
śniejszej emerytury ustaje ex lege. Występowanie wskazanego wyżej, zmiennego
(dotyczącego okoliczności, które mogą ulec zmianie lub ustać) warunku odróżnia
wcześniejszą emeryturę z tytułu opieki nad dzieckiem od emerytury przysługującej
na zasadach ogólnych i już z tego względu świadczenie to nie może być uznane za
nieutracalne. Analogiczny pogląd Sąd Najwyższy wyrażał już kilkakrotnie, między
innymi w wyrokach: z dnia 2 czerwca 1998 r., I UKN 95/98, OSNAPiUS 1999 nr 11,
poz. 376; z dnia 28 listopada 2002, III UZP 9/02, OSNP 2003 nr 12, poz. 296; z dnia
2 grudnia 2003 r., II UK 199/03, OSNP 2004 nr 18, poz. 319; z dnia 25 listopada
2004 r., III UK 153/04. W szczególności w wyroku z 28 listopada 2002 (III UZP 9/02)
Sąd Najwyższy wyjaśnił, że praktyka dalszej wypłaty wcześniejszych emerytur z ty-
tułu opieki nad dzieckiem wymagającym stałej opieki, pomimo ustania warunków
wymaganych do uzyskania tego świadczenia, wynika częściowo z nietrafnego utoż-
samiania ich z emeryturami przysługującymi na zasadach ogólnych, tj. z tytułu osią-
gnięcia wieku emerytalnego i posiadania wymaganego okresu składkowego i nie-
składkowego. Emerytura przyznana na zasadach ogólnych, przy założeniu, że wy-
magane okresy składkowe i nieskładkowe zostały ustalone prawidłowo, stanowi
świadczenie nieutracalne. Nie dotyczy to jednak emerytury wcześniejszej, w przy-
padku której przesłanki jej nabycia, w szczególności przesłanka niemożności konty-
nuowania zatrudnienia w związku z poprawą stanu zdrowia dziecka, a nawet zmianą
warunków rodzinnych, mogą ustać.
Nieprzekonujące są również dalsze argumenty przytoczone w uzasadnieniu
kasacji w celu wsparcia tezy, że norma prawna stanowiąca, iż prawo do świadczenia
ustaje, gdy ustanie którykolwiek z warunków wymaganych do jego uzyskania (art.
101 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS), ma charakter zbyt ogólny i z tego
względu jej zastosowanie wymaga dookreślenia przez ustawodawcę w każdym wy-
12
padku warunków uzasadniających ustanie konkretnego prawa do świadczeń. Skar-
żący ilustruje tę tezę przykładami tego typu dookreśleń w samej ustawie o emerytu-
rach i rentach z FUS, wskazując na art. 107a, dotyczący przypadku wyłączenia z
kręgu uprawnionych do renty rodzinnej, art. 102 ust. 1 w wypadku świadczenia uza-
leżnionego od okresowej niezdolności do pracy, art. 102 ust. 2 pkt 2 - pkt 4 w odnie-
sieniu do renty szkoleniowej, konkludując równocześnie, że „przepisy rozporządzenia
Rady Ministrów nie przewidują wstrzymania wypłaty świadczenia emerytalnego w
sytuacji poprawy stanu zdrowia dziecka, które w chwili oceniania uprawnień matki
(ojca) do świadczeń wymagało stałej opieki.” Argument ten został trafnie podważony
w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z 25 listopada 2004 r. (III UK 153/04)
wydanego w analogicznej do niniejszej sprawie, w której Rzecznik Praw Obywatel-
skich złożył kasację uzasadnioną analogicznie do skargi będącej przedmiotem obec-
nego rozpoznania. Sąd Najwyższy wskazał, że po pierwsze - podając wymienione
wyżej przykłady unormowań prawnych Rzecznik Praw Obywatelskich nie dostrzegł
innych sytuacji, w których przepisy tego typu „dookreśleń” nie formułują, a nie ulega
wątpliwości, że zmiana sytuacji, polegająca na późniejszym „braku wymaganej prze-
słanki ustawowej” (zmiennej), powoduje utratę prawa do określonego świadczenia,
np. w wypadku renty rodzinnej przysługującej uczącemu się dziecku po ukończeniu
16 lat życia, w sytuacji, gdy przerwie ono naukę przed ukończeniem 25 roku życia -
art. 68 ust. 1 pkt 2 tej ustawy o emeryturach i rentach z FUS - lub renty rodzinnej
przysługującej wdowie z tego tytułu, że wychowuje ona dziecko, które nie ukończyło
jeszcze 16 lat, w sytuacji, gdy dziecko to umrze - art. 70 ust. 1 pkt 2 tej ustawy. Po
drugie - pogląd, że norma sformułowana w art. 101 pkt 1 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS wymaga określenia przez ustawodawcę „warunków uzasadniających
ustanie prawa do świadczeń”, jest nietrafny także i z tej przyczyny, że w istocie za-
kłada on, iż norma ta w ogóle jest zbędna, skoro w każdym sytuacji należałoby po-
woływać się na inny przepis prawny „potwierdzający” dopuszczalność jej zastosowa-
nia. Sąd Najwyższy przekonująco podważył również podniesiony przez Rzecznika
Praw Obywatelskich argument wskazujący, że „osobom tracącym prawo do wcze-
śniejszej emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem specjalnej troski pozostaje prawo
ubiegania się o zasiłek okresowy z pomocy społecznej, co stawia ich bez racjonalne-
go uzasadnienia w gorszej sytuacji prawnej przy ochronie ryzyka bezrobocia od osób
pobierających renty z tytułu niezdolności do pracy”, stwierdzając, że nie może to
usprawiedliwiać postulatu nieprzestrzegania zasad prawnych obowiązujących w
13
zakresie prawa ubezpieczeń społecznych, a jedynie może wskazywać na ewentual-
ną celowość stosownych inicjatyw zmian przepisów.
Powyższe rozważania uzasadniają wniosek, że wbrew postawionemu w kasa-
cji zarzutowi, Sąd Apelacyjny nie naruszył art. 134 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach
i rentach z FUS. Sąd prawidłowo wskazał bowiem art. 101 pkt 1 tej ustawy jako pod-
stawę ustania prawa wnioskodawczyni do wcześniejszej emerytury, ustalając, czego
skarżący nie zakwestionował, że skoro Daniel L. jest obecnie częściowo niezdolny
do pracy, to jego matka nie spełnia warunków określonych w rozporządzeniu z 1989
r. i tym samym została spełniona przesłanka, od której art. 134 ust.1 pkt 1 uzależnia
wstrzymanie wypłaty świadczeń.
Wobec powyższego Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39312
k.p.c., orzekł jak
w sentencji.
========================================