Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 4 marca 2005 r., III CZP 95/04
Sędzia SN Jan Górowski (przewodniczący)
Sędzia SN Józef Frąckowiak
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Tomasza K. przy uczestnictwie "W.8" sp.
z o.o. w W. o ogłoszenie upadłości, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 4 marca 2005 r., przy udziale prokuratora Prokuratury
Krajowej Jana Szewczyka, zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd
Okręgowy w Warszawie postanowieniem z dnia 20 października 2004 r.:
"Czy przepis ust. 3 art. 13 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze (ustawa z
dn. 28 lutego 2003 r. – Dz.U. Nr 60 poz. 535) w wypadku zaistnienia
przewidzianych w nim przesłanek obliguje Sąd rozpoznający wniosek do ogłoszenia
upadłości dłużnika, czy też uchyla jedynie imperatyw zawarty w ust. 1 wyżej
powołanego przepisu art. 13 nakazujący bezwzględnie oddalić wniosek o
ogłoszenie upadłości, jeżeli majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na
pokrycie kosztów postępowania?"
podjął uchwałę:
Sąd nie oddala wniosku o ogłoszenie upadłości na podstawie art. 13 ust.
1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr
60, poz. 535 ze zm.) w razie uprawdopodobnienia dokonania przez dłużnika
czynności prawnych bezskutecznych według przepisów ustawy, którymi
wyzbył się on majątku wystarczającego na zaspokojenie kosztów
postępowania.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 23 marca 2004 r. Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy
oddalił wniosek Tomasza K. o ogłoszenie upadłości spółki z o.o. „W. 8”,
stwierdzając, że mimo iż spełnione zostały przesłanki przewidziane w art. 10 i 11
ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60,
poz. 535 ze zm. – dalej: „Pr.u.n.”), to upadłość nie może być ogłoszona, nie istnieje
bowiem możliwość poniesienia przez dłużnika kosztów postępowania
upadłościowego. W ocenie tego Sądu, art. 13 ust. 3 Pr.u.n. ma zastosowanie
jedynie w sytuacji, w której majątek dłużnika pozwoli na pokrycie choćby
początkowych kosztów postępowania upadłościowego, a w przypadku spółki, której
wniosek dotyczy możliwość taka nie istnieje, a zatem do jej sytuacji nie ma
zastosowania art. 13 ust. 3, lecz art. 13 ust. 1 Pr.u.n.
Rozpoznając zażalenie wnioskodawcy, Sąd Okręgowy w Warszawie
przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne, budzące
poważne wątpliwości. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Istota pytania sprowadza się do oceny skutków wystąpienia przesłanek
zawartych w art. 13 ust. 3 Pr.u.n. Wątpliwość Sądu odwoławczego wyraża się
pytaniem, czy skutkiem tym jest powinność Sądu ogłoszenia upadłości dłużnika,
czy też jedynie uchylenie nakazu oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości w razie
wystąpienia przesłanki określonej w art. 13 ust. 1 Pr.u.n.
Brak podstaw do przyjęcia, aby zastosowanie art. 13 ust. 3 Pr.u.n.
uzasadniało obowiązek sądu uwzględnienia wniosku o ogłoszenie upadłości
dłużnika, sąd wydaje bowiem takie postanowienie po stwierdzeniu, że występują
przesłanki ogłoszenia upadłości. Konstrukcja tytułu I, działu III Prawa
upadłościowego i naprawczego ujęta jest w taki sposób, że część przepisów (art.
10, 14 ust. 1 i art. 15) określa przesłanki, których wystąpienie uzasadnia ogłoszenie
upadłości, natomiast inne (np. art. 13 ust. 1 i 2) określają przesłanki przesądzające
oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub uprawnienie sądu do oddalenia
takiego wniosku. Przepis art. 13 ust. 3 Pr.u.n. nie może więc być źródłem
obligującym sąd do ogłoszenia upadłości dłużnika, gdyż wyłącza on jedynie
zastosowanie art. 13 ust. 1 i 2 w razie zaistnienia okoliczności wskazanych w ust. 3.
Oznacza to, że sąd nie może oddalić wniosku o ogłoszenie upadłości w razie
stwierdzenia jedynie, że majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na
zaspokojenie kosztów postępowania, jeżeli uzna zarazem, że zostało
uprawdopodobnione, iż dłużnik dokonał także innych czynności prawnych, aniżeli
obciążające jego majątek, bezskutecznych według przepisów ustawy, którymi
wyzbył się majątku wystarczającego na zaspokojenie kosztów postępowania.
W poprzednim stanie prawnym przyjmowano w orzecznictwie, że wniosek o
ogłoszenie upadłości oparty na stwierdzonej niewypłacalności podlega ocenie w
płaszczyźnie podstaw ogłoszenia upadłości określonych w rozporządzeniu
Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. – Prawo upadłościowe (jedn. tekst:
Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm. – dalej: "Pr.upadł."), jedynie przy
uwzględnieniu uregulowań zawartych w przepisach art. 13 Pr.upadł. (postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 1999 r., II CKN 167/99, „Wokanda” 1999, nr 7,
s. 10). Regulacji zawartej w art. 13 § 1 zdanie pierwsze Pr.upadł. nie traktowano
jednak jako bezwzględnej przesłanki uzasadniającej oddalenie wniosku dłużnika o
ogłoszenie upadłości z tej tylko przyczyny, że w majątku dłużnika nie ma środków
pieniężnych lub papierów wartościowych albo rzeczy ruchomych dających się łatwo
spieniężyć na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego (postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 1998 r., I CKN 540/97, OSNC 1998, nr 12,
poz. 204). Podkreślano, że celem postępowania upadłościowego jest zaspokojenie
(choćby niepełne) wierzycieli upadłego dłużnika, dlatego w razie braku możliwości
osiągnięcia tego celu, czego świadectwem jest brak środków na pokrycie kosztów
postępowania, postępowanie takie w ogóle nie powinno być wszczęte (por.
uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 29 października 1997 r., III CZP
51/97, OSNC 1998, nr 3, poz. 37).
W orzecznictwie wyrażono również pogląd, że wierzytelności i roszczenia nie
należą do majątku dłużnika, o którym mowa w art. 13 Pr.upadł., gdyż celem tego
przepisu jest zapobieżenie ogłaszaniu upadłości dłużników, których majątek
oczywiście nie wystarcza nawet na zaspokojenie kosztów postępowania, a zatem
chodzi w tym przepisie o taki majątek, który można spieniężyć bez nadzwyczajnych
trudności (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 kwietnia 2003 r., II CK
484/02, OSP 2004, nr 3, poz. 38).
W piśmiennictwie wyraźnie wypowiedziany został również pogląd, że
postępowanie upadłościowe ma zmierzać do zaspokojenia wierzycieli, choćby w
minimalnym stopniu. Nie można jednak abstrahować od art. 13 ust. 3 Pr.u.n., dla
zastosowania którego wystarczy uprawdopodobnienie wystąpienia jednej z
rozłącznie ujętych przesłanek: obciążenia majątku dłużnika czynnościami
bezskutecznymi według przepisów ustawy, obciążenia majątku czynnościami
skutecznymi, ale dokonanymi w celu pokrzywdzenia wierzycieli, albo
uprawdopodobnienia, że dłużnik czynnościami bezskutecznymi wyzbył się majątku
wystarczającego na zaspokojenie kosztów postępowania.
Ostatnia przesłanka pozostaje w związku z art. 13 ust 1 Pr.u.n., a zatem
wyłącza stosowania tego przepisu. Oznacza to, na co trafnie zwrócono uwagę w
piśmiennictwie, że sąd nie może oddalić wniosku o ogłoszenie upadłości, jeżeli są
widoki na to, iż postępowanie upadłościowe może doprowadzić do uzyskania
majątku potrzebnego nie tylko na pokrycie kosztów postępowania, lecz także na
zaspokojenie wierzycieli. Sytuacja taka może wystąpić np. wówczas, gdy jeszcze
przed wszczęciem postępowania upadłościowego dłużnik dokonał czynności, które
w drodze ich zaskarżenia można obalić, wskutek czego jest wysoce
prawdopodobne, że do masy upadłości wejdzie określony majątek. Innymi słowy,
art. 13 ust. 3 in fine Pr.u.n. wskazuje na możliwość zaskarżenia dokonanych także
przez dłużnika czynności prawnych skutkujących wyzbyciem się majątku
wystarczającego na zaspokojenie kosztów postępowania. Uruchomienie służących
do tego celu instrumentów prawnych może zatem spowodować, że majątek
dłużnika ulegnie niebawem powiększeniu w stopniu uzasadniającym celowość
prowadzenia postępowania wszczętego wnioskiem o ogłoszenie upadłości.
Prawo upadłościowe i naprawcze zawiera wiele instrumentów służących
unicestwianiu skutków czynności prawnych, bezskutecznych w stosunku do masy
upadłości. Przepisy art. 127 i 128 określają przesłanki przesądzające
bezskuteczność z mocy prawa czynności prawnych upadłego, a art. 129-133
modyfikują rozwiązania zawarte w przepisach ogólnych poświęconych czynnościom
prawnym dłużnika, m.in. dokonywanym z pokrzywdzeniem wierzycieli. Ogłoszenie
upadłości daje więc wymienionym podmiotom szersze możliwości uznania
czynności prawnych dłużnika za bezskuteczne, w konsekwencji czego po
ogłoszeniu upadłości wierzyciele mogą znaleźć się nawet w korzystniejszej sytuacji,
aniżeli w razie dochodzenia przez nich roszczeń w drodze egzekucji singularnej.
Dowodzi tego choćby art. 134 ust. 1 Pr.u.n., który stanowi, że jeżeli czynność
upadłego jest bezskuteczna z mocy prawa lub została uznana za bezskuteczną, to
to co wskutek tej czynności ubyło z majątku upadłego lub do niego nie weszło,
podlega przekazaniu do masy upadłości, a gdy przekazanie w naturze jest
niemożliwe, do masy upadłości powinna być wpłacona równowartość w
pieniądzach.
Podkreślić również trzeba, że art. 13 ust. 3 Pr.u.n. nie wymaga udowodnienia
okoliczności, iż czynności obciążające majątek dłużnika, dokonane z
pokrzywdzeniem wierzycieli lub skutkujące wyzbyciem się majątku wystarczającego
na zaspokojenie kosztów postępowania były czynnościami bezskutecznymi. Dla
zastosowania tego przepisu wystarczy uprawdopodobnienie tych okoliczności, co
uzasadnia stosowanie w tym postępowaniu – na podstawie art. 35 Pr.u.n. – art. 243
k.p.c.
W konsekwencji stwierdzić należy, że sąd nie oddala wniosku o ogłoszenie
upadłości na podstawie art. 13 ust. 1 Pr.u.n. w razie uprawdopodobnienia
dokonania przez dłużnika czynności prawnych bezskutecznych według przepisów
ustawy, którymi wyzbył się on majątku wystarczającego na zaspokojenie kosztów
postępowania.
Z tych względów podjęto uchwałę, jak na wstępie (art. 390 § 1 k.p.c.)