Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 5 maja 2005 r.
II UK 219/04
Do okresu pracy w szczególnym charakterze, o którym mowa w art. 88
ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (jednolity tekst:
Dz.U. z 2003 r. Nr 118, poz. 1112 ze zm.) wlicza się okresy niezdolności do pracy
z powodu choroby i macierzyństwa oraz okresy urlopu udzielanego dla porato-
wania zdrowia sprzed 1 lipca 2004 r., to jest sprzed dnia wejścia w życie art. 32
ust. 1a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze
zm.), dodanego ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 121, poz. 1264).
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), Zbigniew Myszka.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 5 maja 2005 r. sprawy z
wniosku Mirosława Z. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w
P. o emeryturę nauczycielską, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Warszawie z dnia 17 maja 2004 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 12 września 2002 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział
w P. odmówił przyznania wnioskodawcy Mirosławowi Z. prawa do emerytury nauczy-
cielskiej wobec braku wymaganego dwudziestoletniego okresu pracy w szczególnym
charakterze.
Odwołanie wnioskodawcy od tej decyzji zostało oddalone wyrokiem Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 24 marca
2003 r. [...]. Sąd ustalił, że wnioskodawca udowodnił wymagany przepisem art. 88
2
ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (jednolity tekst: Dz.U. z
1997 r. Nr 56, poz. 357 ze zm.) okres ubezpieczenia przekraczający 30 lat, natomiast
nie udowodnił dwudziestoletniego okresu pracy w charakterze nauczyciela. Był on
zatrudniony jako nauczyciel w Zespole Szkół [...] w G. od 3 września 1982 r. do 31
sierpnia 2001 r. Od 1 września 2001 r. do 31 sierpnia 2002 r. korzystał z urlopu dla
poratowania zdrowia. Po wyłączeniu z okresu pracy okresu tego urlopu oraz okresów
pobierania zasiłków chorobowych, okres pracy nauczycielskiej wynosi 18 lat, 11 mie-
sięcy i 11 dni. Zdaniem Sądu okresu pobierania zasiłków i urlopu dla poratowania
zdrowia nie można zaliczyć do okresu wykonywania pracy w szczególnym charakte-
rze. Przepis art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela używa dwóch pojęć - okresu zatrudnie-
nia i okresu wykonywania przez nauczyciela pracy w szczególnym charakterze. Wy-
nika z tego, że przez dwudziestoletni okres pracy w szczególnym charakterze należy
rozumieć okres faktycznie świadczonej pracy a nie okres zatrudnienia. Za przyjęciem
takiego stanowiska przemawia regulacja dotycząca ustalenia stażu nauczyciela
ubiegającego się o wyższy stopień awansu zawodowego zawarta w art. 9d ust. 3
Karty Nauczyciela, zgodnie z którym staż taki przerywa się w przypadku nieobecno-
ści nauczyciela w szkole z powodu czasowej niezdolności do pracy wskutek choroby,
zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy oraz urlopu innego niż urlop wypoczyn-
kowy, trwającej dłużej niż trzy miesiące.
Po rozpoznaniu apelacji wnioskodawcy Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Warszawie wyrokiem z dnia 17 maja 2004 r. [...] zmienił zaskar-
żony wyrok oraz poprzedzającą go decyzję organu rentowego i przyznał wniosko-
dawcy prawo do emerytury od dnia 1 września 2002 r. Sąd Apelacyjny stwierdził, że
przy ustalaniu okresu zatrudnienia wnioskodawcy w charakterze nauczyciela Sąd
Okręgowy popełnił błąd. Okres ten trwał od 1 września 1982 r. do 31 sierpnia 2002 r.,
a umowa o pracę została rozwiązana na podstawie art. 20 ust. 1 pkt 2 Karty Nauczy-
ciela. W tym okresie wnioskodawca pobierał wynagrodzenie za czas niezdolności do
pracy od 22 do 26 lutego 1993 r., od 6 do 16 grudnia 1995 r. i w dniu 12 marca 1997
r. - łącznie 21 dni oraz korzystał z rocznego urlopu dla poratowania zdrowia. Okres
ten wynosi wymagane 20 lat. Na podstawie art. 86 Karty Nauczyciela nauczyciele i
członkowie ich rodzin mają prawo do zaopatrzenia emerytalnego określonego w
ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z uwzględ-
nieniem przepisów Karty Nauczyciela, przy czym nauczyciel zaliczany jest do pra-
cowników wykonujących pracę w szczególnym charakterze. Odpowiednio przepis
3
art. 32 ust. 3 pkt 5 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fun-
duszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.) wymienia nau-
czycieli jako pracowników wykonujących pracę w szczególnym charakterze upraw-
niającą do emerytury w wieku niższym niż określony w art. 27 ust. 1. Przepis art. 32
ust. 4 w zakresie wieku emerytalnego, rodzajów prac lub stanowisk oraz warunków
uprawniających do emerytury odsyła do przepisów dotychczasowych, to jest rozpo-
rządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pra-
cowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
(Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.). Zgodnie z § 2 tego rozporządzenia za okresy pracy w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze uważa się okresy, w któ-
rych była ona wykonywana stale i pełnym wymiarze czasu pracy. Przepisy rozporzą-
dzenia nie zawierają unormowań, które pozwalałyby na obliczanie okresów pracy z
pominięciem okresów pobierania zasiłków chorobowych jako okresów nieskładko-
wych. Skoro nie ma podstaw do wyłączenia okresów czasowej niezdolności do pracy
i okresu płatnego urlopu dla poratowania zdrowia z okresu pracy nauczycielskiej,
warunek posiadania dwudziestoletniego okresu pracy w szczególnym charakterze
został w przypadku wnioskodawcy spełniony.
Wyrok ten zaskarżył kasacją organ rentowy i opierając ją na podstawie naru-
szenia prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela
wniósł o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu w Warszawie do
ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu kasacji organ ten podniósł, że utrwaloną
praktyką Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jest niezaliczanie okresów pobierania
zasiłków chorobowych i okresów urlopów dla poratowania zdrowia do okresu wyko-
nywania pracy w szczególnych warunkach. Wynika to z wykładni językowej art. 88
ust. 1 Karty Nauczyciela, który to przepis rozróżnia okres zatrudnienia i okres wyko-
nywania pracy. Pojęcia te nie są tożsame, albowiem stosunek pracy może trwać
mimo niewykonywania pracy. Przepis art. 32 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wprowadzony ustawą z dnia 20 kwietnia 2004
r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 121, poz. 1264) stanowi, że przy ustalaniu
okresów pracy w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze nie
uwzględnia się okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał wyna-
grodzenie lub świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macie-
rzyństwa oraz okresy, w których na mocy szczególnych przepisów został zwolniony
4
ze świadczenia pracy. Zdaniem organu rentowego celem tej zmiany było niedopusz-
czenie do wykładni dotychczasowych przepisów zezwalającej na zaliczanie okresów
faktycznego niewykonywania pracy do wymaganego ustawą okresu wykonywania
pracy w szczególnym charakterze.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nieuzasadniony jest zarzut naruszenia art. 88 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia
1982 r. - Karta Nauczyciela (obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 118, poz.
1112 ze zm.). Zgodnie z tym przepisem, nauczyciele mający trzydziestoletni okres
zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze, mogą
przejść na emeryturę. Przepis ten z mocy art. 32 ust. 5 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (obecnie jed-
nolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) należy do systemu emerytalnego
i do interpretacji użytych w nim pojęć - „okres zatrudnienia” i „wykonywanie pracy w
szczególnym charakterze” - stosuje się definicje obowiązujące w tym systemie. W
zakresie warunków przechodzenia na emeryturę osób wykonujących pracę w szcze-
gólnych warunkach i w szczególnym charakterze przepis art. 32 ust. 4 ustawy o eme-
ryturach i rentach odsyła do przepisów dotychczasowych, czyli przepisów rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pra-
cowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.
W tym rozporządzeniu zawarte są definicje obu pojęć. I tak za okres zatrudnienia
uważa się okres liczony łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresu
zatrudnienia (§ 3), natomiast okresami pracy są okresy, w których praca w szczegól-
nych warunkach lub w szczególnym charakterze jest wykonywana stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy (§ 2).
Pierwsza definicja została zmodyfikowana ustawą z dnia 17 października 1991
r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie
niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.), która weszła w życie z dniem 15
listopada 1991 r. Ustawa ta zastąpiła dotychczas używane określenie - okresy za-
trudnienia, równorzędne i zaliczalne do okresu zatrudnienia - określeniem - okresy
składkowe i nieskładkowe oraz okresy pracy w gospodarstwie rolnym. (art. 6). Tymi
samymi pojęciami operuje obecnie obowiązująca ustawa o emeryturach i rentach,
przy czym okres pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy uważany
5
jest za okres nieskładkowy (art. 7). W związku z tym zawarte w art. 88 ust. 1 Karty
Nauczyciela określenie „trzydziestoletni okres zatrudnienia” należy rozumieć jako
sumę okresów składkowych, okresów nieskładkowych w limicie 1/3 okresów skład-
kowych (art. 5 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach) oraz okresów uzupełniających -
prowadzenia gospodarstwa rolnego lub pracy w nim (art. 10 ust. 1 ustawy o emerytu-
rach i rentach).
Druga definicja dotycząca okresu pracy w szczególnym charakterze pozostała
do daty wydania zaskarżonej decyzji niezmieniona. Przepis § 2 rozporządzenia z
dnia 7 lutego 1983 r. wymaga aby praca w tym charakterze była wykonywana stale i
w pełnym wymiarze czasu pracy. Nie chodzi tu oczywiście o stałe i nieprzerwane
wykonywanie określonych w umowie o pracę czynności, gdyż jest to niesprawdzalne.
Dla spełnienia wymaganego warunku wystarczające jest powierzenie pracownikowi
w umowie o pracę obowiązków wykonywania stałej pracy uznawanej za pracę w
szczególnym charakterze i wykonywanie tej pracy przez pracownika. Wykonywaniem
pracy w szczególnym charakterze są również przerwy w pracy spowodowane róż-
nymi przyczynami, czy to leżącymi po stronie pracodawcy, czy wynikającymi z prze-
pisów (urlop wypoczynkowy, niezdolność do pracy z powodu choroby), za które pra-
cownikowi wypłacono wynagrodzenie. Wykonywanie pracy w rozumieniu omawiane-
go przepisu należy rozumieć jako wykonywanie umowy o pracę, a w treści tego poję-
cia mieszczą się także usprawiedliwione nieobecności w pracy.
„Utrwalona praktyka Zakładu Ubezpieczeń Społecznych” niezaliczania okre-
sów pobierania zasiłków chorobowych i okresów urlopów dla poratowania zdrowia do
okresu wykonywania pracy w szczególnym charakterze, o której mowa w kasacji, nie
wynika ani z interpretacji art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela, z którego to przepisu nie
można wywieść takiego wniosku, ani z interpretacji § 2 rozporządzenia z 7 lutego
1983 r., którego wnoszący kasację nie powołuje. Wynika ona ze zmiany pierwszej z
omawianych definicji dotyczącej okresów zatrudnienia, w związku z którą to zmianą
okres wykonywania pracy jest zaliczany do okresów składkowych, a okres niezdol-
ności do pracy, za który pracownikowi wypłacono wynagrodzenie lub zasiłek choro-
bowy jest okresem nieskładkowym. Świadczy o tym fakt, że okresy te organy ren-
towe zaczęły różnicować poczynając od 15 listopada 1991 r., kiedy to wprowadzono
takie rozróżnienie. Jednakże ustawa o rewaloryzacji emerytur i rent wprowadziła
jedynie zmiany w definicji pojęcia okresu zatrudnienia, natomiast definicja pojęcia
okresu pracy w szczególnym charakterze obowiązywała nadal po wejściu w życie tej
6
ustawy. Okres pracy w rozumieniu tej definicji obejmował zarówno okresy składkowe
jak i okresy nieskładkowe, jeżeli te ostatnie mieściły się w okresie wykonywania
pracy zgodnie z umową o pracę. Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwale z
dnia 27 listopada 2003 r., III UZP 10/03 (OSNP 2004 nr 5, poz. 87), stwierdzając, że
do okresu pracy w szczególnych warunkach wlicza się okresy zasiłku chorobowego
w czasie trwania stosunku pracy przypadające po dniu wejścia w życie ustawy z dnia
17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania eme-
rytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw. Uchwała ta stanowi odpowiedź na za-
gadnienie prawne sformułowane w odniesieniu do wykonywania pracy w szczegól-
nych warunkach (§ 4 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia z 7 lutego 1983 r.). Jednakże
sprawa, w której wystąpiło to zagadnienie dotyczyła wykonywania pracy w szczegól-
nym charakterze, a konkretnie pracy nauczyciela, z tym że podstawą prawną żąda-
nia nie był przepis art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela, lecz przepis § 15 w związku z § 4
ust. 1 rozporządzenia z 7 lutego 1983 r. Natomiast do warunków przechodzenia na
emeryturę na podstawie Karty Nauczyciela odniósł się Sąd Najwyższy w wyroku z
dnia 30 lipca 2003 r., II UK 323/02 (OSNP 2004 nr 11, poz. 197), stwierdzając, że do
okresu 20 lat pracy nauczyciela, wymaganego do przyznania emerytury na podsta-
wie art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela wlicza się okresy nieobecności w pracy spowo-
dowane czasową niezdolnością do pracy, urlopem macierzyńskim i urlopem dla po-
ratowania zdrowia. Uzasadniając ten pogląd Sąd Najwyższy podniósł między innymi,
że „przerwy w pracy spowodowane czasową niezdolnością do jej świadczenia w
związku z chorobą (porodem) i korzystaniem z wynagrodzenia lub świadczeń z
ubezpieczenia społecznego z tego tytułu, są okresami, w których nauczyciel zacho-
wuje status osoby wykonującej pracę w szczególnym charakterze. To samo dotyczy
urlopu dla poratowania zdrowia, pomyślanego jako okres powstrzymywania się od
pracy, niezbędny dla regeneracji sił i zapewnienia możności dalszego wykonywania
pracy.” Pogląd zaprezentowany w obu orzeczeniach, co do rozumienia pojęcia
okresu wykonywania pracy w szczególnych warunkach i w szczególnym charakterze,
był zgodny ze stanem prawnym obowiązującym w dacie ich wydania.
Omawiana definicja pracy w szczególnych warunkach i szczególnym charak-
terze została zmieniona ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o eme-
ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 121, poz. 1264), która weszła w życie w dniu 1 lipca 2004 r. Został
nią dodany do ustawy o emeryturach i rentach przepis art. 32 ust. 1a w brzmieniu:
7
„przy ustalaniu okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze nie uwzględnia się 1) okresów niewykonywania pracy, za które pracow-
nik otrzymał po dniu 14 listopada 1991 r. wynagrodzenie lub świadczenia z ubezpie-
czenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, 2) okresów, w których na mocy
szczególnych przepisów pracownik został zwolniony ze świadczenia pracy, z wyjąt-
kiem okresu urlopu wypoczynkowego”. Przepis ten nie ma jednak zastosowania do
stanów powstałych przed jego wejściem w życie, a zatem w niniejszej sprawie sto-
suje się przepisy dotychczasowe. Nie jest prawdą, jak się to twierdzi w kasacji, że
omawiany przepis ma na celu wykładnię dotychczasowych przepisów. Przeciwnie,
przepis wprowadza istotną zmianę w dotychczasowym stanie prawnym, określając
szczegółowo okresy niewykonywania pracy, które są wliczane do okresu pracy w
szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze (urlopy wypoczynkowe) i
okresy, które nie są do niego wliczane (na przykład okresy niezdolności do pracy
spowodowane chorobą). Takiego rozróżnienia nie można było w żaden sposób wy-
wieść w drodze wykładni dotychczasowych przepisów. W związku z tym do czasu
wejścia w życie przepisu art. 32 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach do okresu
pracy w szczególnym charakterze, o którym mowa w art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela,
wlicza się okresy niezdolności do pracy z powodu choroby lub macierzyństwa oraz
okresy urlopu udzielonego dla poratowania zdrowia. Zaprezentowany w zaskarżo-
nym wyroku pogląd prawny okazał się więc prawidłowy.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy w oparciu o przepis art. 39312
k.p.c. oddalił
kasację jako pozbawioną usprawiedliwionych podstaw.
========================================