Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 5 maja 2005 r.
III UK 244/04
„Zawieszenie” prowadzenia działalności gospodarczej dla oceny podle-
gania ubezpieczeniu społecznemu rolników, w zależności od okoliczności fak-
tycznych konkretnej sprawy należy kwalifikować jako „zaprzestanie” tej działal-
ności lub działanie niepowodujące takiego skutku.
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Herbert Szurgacz
(sprawozdawca), Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 5 maja 2005 r. sprawy z
wniosku Piotra P. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddzia-
łowi Regionalnemu w S. o ustalenie podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolni-
ków, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z
dnia 30 września 2004 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddział Regionalny w S. decy-
zją z dnia 20 września 2003 r wyłączyła Piotra P. z ubezpieczenia społecznego rolni-
ków od 1 lipca 1997 r. Drugą decyzją z tej samej daty rolniczy organ rentowy stwier-
dził podleganie wnioskodawcy ubezpieczeniu społecznemu rolników w przerwach w
prowadzeniu działalności gospodarczej, tj. od 16 lipca 1997 r. do 30 czerwca 1998 r.
i od 20 lipca 1998 r. do 30 czerwca 2000 r. i obowiązek opłacenia składek na
ubezpieczenie rolników od III kwartału 1997 r.
Od decyzji tych odwołał się Piotr P., domagając się ich uchylenia wobec obra-
zy prawa materialnego, przez przyjęcie, że podlega on ubezpieczeniu społecznemu
rolników tylko od III kwartału 1997 r do II kwartału 2000 r., a nie od 1 stycznia 1997 r.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Siedlcach wyrokiem
z dnia 25 czerwca 2003 r. [...] oddalił odwołanie. Sąd Okręgowy ustalił, że Piotr P. od
2
1 stycznia 1988 r. jest właścicielem gospodarstwa rolnego o powierzchni 10,86 ha
fizycznych, co stanowi 2,87 ha przeliczeniowych. Od 1 października 1992 r. prowadzi
on działalność gospodarczą, którą wielokrotnie zawieszał. W dniu 7 listopada 1996 r.
wnioskodawca złożył w rolniczym organie rentowym pod odpowiedzialnością karną
oświadczenie, że z dniem 22 października 1996 r. zawiesił prowadzenie działalności
gospodarczej. Z uwagi na powyższe Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego
wydała decyzję z dnia 20 listopada 1996 r. o objęciu wnioskodawcy ubezpieczeniem
społecznym rolników od 22 października 1996 r. W styczniu 2003 r Kasa uzyskała z
Urzędu Skarbowego w S.P. informację, że Piotr P. prowadzi - z przerwami - działal-
ność gospodarczą od 15 grudnia 1992 r.
W ocenie Sądu Okręgowego, od daty wejścia w życie ustawy z dnia 20 grud-
nia 1990 r o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r Nr 7,
poz. 25 ze zm.), tj. od 1 stycznia 1990 r. wnioskodawca mógł podlegać ubezpiecze-
niu społecznemu rolników tylko w tych okresach, kiedy nie prowadził działalności go-
spodarczej. Sąd Okręgowy powołał się na przepis art. 2 ustawy z dnia 12 września
1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. Nr 124, poz.
585), stwierdzający, że rolnik lub domownik, który w dacie wejścia w życie tej ustawy,
czyli 1 stycznia 1997 r., prowadzi równocześnie działalność gospodarczą i rolniczą
na gruntach o powierzchni powyżej 1 ha przeliczeniowego, ma możliwość dokonania
wyboru rodzaju ubezpieczenia. Możliwość taka zachodzi tylko przy równoczesnym
spełnieniu przesłanek z art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, a mia-
nowicie legitymowaniu się nieprzerwanym rocznym okresem podlegania ubezpie-
czeniu społecznemu rolników. Wnioskodawca nie spełnił przesłanki nieprzerwanego
rocznego podlegania ubezpieczeniu rolniczemu, bowiem zaprzestał prowadzenia
działalności gospodarczej w okresie od 21 października 1996 r., a następnie wznowił
ją od 18 lutego 1997 r. W tej dacie powinien spełniać ten warunek. Zdaniem Sądu
Okręgowego obie decyzje organu rentowego są merytorycznie zasadne i nie ma
podstaw do podważenia ich słuszności.
Apelację od tego wyroku wniósł ubezpieczony Piotr P., zaskarżając go w cało-
ści i zarzucając: 1) naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 3a i
5a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, polegają-
cą na nieuzasadnionym przyjęciu, iż z dniem 1 stycznia 1997 r. nie złożył on wzglę-
dem organu rentowego skutecznego oświadczenia o podleganiu ubezpieczeniu
społecznemu rolników, z wyłączeniem podlegania ubezpieczeniu społecznemu z
3
tytułu działalności gospodarczej, jak również, iż z dniem 1 lipca 1997 r. ustało ubez-
pieczenie rolnicze; 2) naruszenie prawa materialnego, art. 5 k.c., poprzez oddalenie
odwołania w sytuacji, gdy działanie pozwanego w postaci nieudzielenia wyczerpują-
cej i właściwej informacji odnośnie skutków prawnych art. 5a ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników i art. 2 ustawy z dnia 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników według stanu na 1 stycznia 1997 r. oraz pobie-
ranie składek przez ponad 6 lat, a następnie zanegowanie uprawnień z tego tytułu,
jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie wyrokiem z
30 września 2004 r. [...] oddalił apelację. Sąd Apelacyjny uznał, że prawidłowe są
ustalenia Sądu Okręgowego, iż Piotr P. nie miał możliwości wyboru rodzaju ubez-
pieczenia od 1 stycznia 1997 r. ani na gruncie art. 5a ustawy o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników, ani na podstawie art. 2 ustawy z dnia 12 września 1996 r o zmia-
nie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Przepis art. 5a ustawy o ubezpie-
czeniu społecznym rolników, który wszedł w życie 1 stycznia 1997 r stanowi, że rol-
nik lub domownik, który podlegając ubezpieczeniu w pełnym zakresie z mocy
ustawy, nieprzerwanie co najmniej 1 rok, podejmie pozarolniczą działalność gospo-
darczą nie będąc pracownikiem i nie pozostając w stosunku służbowym, podlega
nadal temu ubezpieczeniu. Norma art. 5a ustawy, wprowadzona ustawą z dnia 12
września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników z mocą
obowiązującą od 1 stycznia 1997 r., odnosi się do rolników, którzy podlegali rolni-
czemu ubezpieczeniu społecznemu w pełnym zakresie z mocy ustawy i nieprzerwa-
nie co najmniej 1 rok w dniu wejścia w życie ustawy. Utrzymali oni rolniczy tytuł
ubezpieczenia społecznego. Oznacza to, że od daty wprowadzenia tej regulacji
prawnej, do takich rolników nie miał zastosowania ustawowy prymat ubezpieczenia
społecznego osób prowadzących działalność gospodarczą, obowiązujący w przy-
padku zbiegu tytułów ubezpieczenia społecznego, a wynikający z art. 2 ust. 2 ustawy
z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działal-
ność gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze
zm.). Wnioskodawca nie spełnił warunków wynikających z art. 5a ustawy o ubezpie-
czeniu społecznym rolników, gdyż przed podjęciem działalności gospodarczej w
1997 r. i w latach następnych do dnia wydania zaskarżonych decyzji, nie podlegał
ubezpieczeniu rolniczemu przez co najmniej 1 rok.
4
W art. 2 ustawy zmieniającej ustawę o ubezpieczeniu społecznym rolników
zawarta została szczególna klauzula intertemporalna, która stanowiła, że rolnik lub
domownik, który w dniu wejścia w życie ustawy podlegał ubezpieczeniu społeczne-
mu z tytułu pozarolniczei działalności gospodarczej nie będąc pracownikiem i nie
pozostając w stosunku służbowym, a spełniał inne warunki podlegania ubezpiecze-
niu społecznemu rolników z mocy ustawy w pełnym zakresie, mógł złożyć organowi
rentowemu oświadczenie, że chce podlegać temu ubezpieczeniu z wyłączeniem in-
nego ubezpieczenia społecznego. Oznaczało to możliwość dokonania wyboru rolni-
czego tytułu ubezpieczenia społecznego wyłącznie przez osoby, które w dniu w dniu
1 stycznia 1997 r. spełniały inne warunki podlegania ubezpieczeniu społecznemu rol-
ników, bez względu na okres wcześniejszego podlegania temu rodzajowi ubezpie-
czenia społecznego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2000 r., II
UKN 618/99, OSNAPiUS 2002 nr 1, poz. 27).
Do zastosowania art. 2 ustawy o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników nie było więc konieczności, aby rolnicze ubezpieczenie społeczne trwało
przez cały rok. Natomiast było konieczne, aby w dacie wejścia w życie ustawy, tj. 1
stycznia 1997 r., rolnik prowadził działalność gospodarczą. Wnioskodawca nie speł-
niał tego warunku, ponieważ od 21 października 1996 r. do 17 lutego 1997 r. miał
przerwę w prowadzeniu działalności gospodarczej.
Od powyższego wyroku Sądu Apelacyjnego wnioskodawca wniósł kasację, w
której zaskarżył wyrok w całości, zarzucając: 1) naruszenie prawa materialnego
przez błędną wykładnię art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpiecze-
niu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą i ich rodzin w związku
z art. 1 ust. 1 tej ustawy oraz w związku z art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 23 grudnia 1988
r. o działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.) oraz art. 2 ustawy z
dnia 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, co
doprowadziło Sąd do błędnego ustalenia, iż ubezpieczony w dniu 1 stycznia 1997 r.
nie prowadził jednocześnie działalności rolniczej i pozarolniczej działalności gospo-
darczej, a co za tym idzie do uznania, że nie spełniał on wskazanych w art. 2 ustawy
z dnia 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników
kryteriów pozwalających na wybór rolniczego ubezpieczenia społecznego, 2) naru-
szenie przepisów postępowania, mające wpływ na wynik sprawy, a w szczególności:
przekroczenie wyrażonej w art. 233 § 1 k.p.c. zasady swobodnej oceny dowodów,
poprzez brak wszechstronnego rozważenia materiału dowodowego w sprawie, naru-
5
szenie art. 468 i 473 k.p.c., poprzez brak podjęcia czynności mających na celu
wszechstronne wyjaśnienie okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, a w
szczególności okoliczności dotyczącej podlegania przez powoda w dniu 1 stycznia
1997 r. ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej,
pomimo iż powód zgłosił w okresie od 10 października 1996 r. do 17 lutego 1997 r.
fakt zawieszenia prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej.
Wskazując na powyższe podstawy kasacji wniesiono: 1) o uchylenie zaskar-
żonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpatrzenia przez Sąd Apela-
cyjny w Lublinie, przy uwzględnieniu kosztów postępowania kasacyjnego według
norm przepisanych, względnie 2) orzeczenie co do istoty sprawy i uwzględnienie od-
wołania strony powodowej, 3) zasądzenie od pozwanego na rzecz strony powodowej
kosztów postępowania za wszystkie instancje z uwzględnieniem kosztów postępo-
wania kasacyjnego według norm przepisanych.
Jednocześnie skarżący wskazała, iż niniejsza kasacja winna zostać przyjęta
do rozpoznania z następujących przyczyn: w sprawie występuje istotne zagadnienie
prawne związane z interpretacją art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o
ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą i ich rodzin
i ustaleniem, jakie znaczenie na gruncie tego przepisu ma fakt zgłoszenia przez
osobę prowadzącą działalność gospodarczą faktu czasowego zawieszenia tej dzia-
łalności, zwłaszcza na stosunkowo krótki okres, np. jednego czy dwóch miesięcy.
Należy bowiem zauważyć, iż przepis ten w sposób wyraźny łączy istnienie obo-
wiązku ubezpieczenia społecznego z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności
gospodarczej z dniem rozpoczęcia działalności rodzącej obowiązek ubezpieczenia
oraz z dniem, w którym nastąpiło zaprzestanie działalności. Brak jest w nim nato-
miast, jak również w pozostałej treści ustawy o ubezpieczeniu społecznym, osób
prowadzących działalność gospodarczą i ich rodzin, odniesienia do pojęcia „zawie-
szenia" czy też „przerwy" w prowadzeniu działalności gospodarczej i tym samym
uregulowania w zakresie skutków takiego zgłoszenia. Wydaje się, iż pojęć tych nie
można utożsamiać z użytym we wskazanym art. 3 ust. 1 sformułowaniem „zaprze-
stanie działalności", które ze swej istoty ma charakter stały, podczas gdy niewątpliwie
„przerwa" czy też „zawieszenie" mają charakter tymczasowy i odwracalny.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
6
W rozpoznawanej sprawie kluczowe znaczenie ma ocena charakteru prawne-
go zdarzenia, które ubezpieczony, rolniczy organ rentowy, a także Sądy orzekające
w sprawie, określiły jako zawieszenie prowadzenia działalności gospodarczej. Gdyby
bowiem przyjąć, jak uznał organ rentowy, a także skarżący, że zdarzenia te są rów-
noznaczne z zaprzestaniem działalności gospodarczej w rozumieniu art. 3 ustawy o
ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą, to w kon-
sekwencji każdego „zawieszenia" tej działalności ustawałoby ubezpieczenie prowa-
dzących działalność gospodarczą i tym samym otwierałaby się możliwość objęcia
ubezpieczeniem społecznym rolników. W okresie do 31 grudnia 1996 r. istniał bo-
wiem prymat tego ubezpieczenia w stosunku do ubezpieczenia społecznego rolni-
ków, w tym znaczeniu, że osoba spełniająca wymagania do objęcia ubezpieczeniem
społecznym rolników, jeżeli prowadziła działalność gospodarczą, z mocy ustawy
podlegała ubezpieczeniu z tytułu prowadzenia tej działalności, nie mogła natomiast
zostać objęta ubezpieczeniem społecznym rolników.
Przepis art. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym
osób prowadzących działalność gospodarczą (u.d.g.) przewidywał, że obowiązkowo
ubezpieczeniu społecznemu podlegają osoby prowadzące działalność zarobkową.
Ryzykiem ubezpieczeniowym, którego zaistnienie powoduje powstanie (przy zaist-
nieniu dodatkowych przesłanek) prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego
jest niemożność prowadzenia przez osobę ubezpieczona działalności zarobkowej i
wynikający stąd brak uzyskiwania dochodu. Przepis art. 3 tej ustawy wiąże powsta-
nie obowiązku ubezpieczenia społecznego z rozpoczęciem działalności rodzącej
obowiązek ubezpieczenia, co oznacza - w związku z art. 1 ustawy - rozpoczęcie
działalności zarobkowej w dziedzinach określonych art. 1 ustawy. Obowiązek ubez-
pieczenia społecznego ustaje - zgodnie z art. 3 ustawy - z końcem miesiąca kalenda-
rzowego, w którym nastąpiło zaprzestanie działalności. „Zaprzestanie działalności",
analogicznie jak „rozpoczęcie działalności", należy odnieść do działalności zarobko-
wej. Ustawa u.d.g. nie zawiera pojęcia „zawieszenie działalności". Pojęcie to nie wy-
stępuje również w ustawie z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej
(Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.). Należy przyjąć, że termin ten w odniesieniu do ubez-
pieczenia społecznego prowadzących działalność gospodarczą nie ma charakteru
terminu techniczno-prawnego. Jego znaczenie prawne w kontekście tego ubezpie-
czenia powinno być oceniane w konkretnych okolicznościach: jako zaprzestanie
działalności w rozumieniu art. 3 ustawy u.d.g. powodujące ustanie stosunku ubezpie-
7
czenia społecznego bądź jako działanie nie powodujące wymienionego skutku, jeżeli
nie jest równoznaczne z zaprzestaniem działalności gospodarczej.
Zdaniem skarżącego zawieszenie działalności gospodarczej powinno być ro-
zumiane jako przerwy w działalności gospodarczej niepowodujące ustania stosunku
ubezpieczenia społecznego. W uzasadnieniu swojego stanowiska skarżący wskazuje
na postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca 2003 r. (II UK 111/03), że fak-
tyczne niewykonywanie działalności gospodarczej w czasie oczekiwania na kolejne
zamówienie lub w czasie ich poszukiwania, nie oznacza zaprzestania prowadzenia
takiej działalności i nie powoduje uchylenia obowiązku ubezpieczenia społecznego.
Tymczasem z uzasadnienia tego postanowienia wyraźnie wynika, że Sąd Najwyższy
stoi na stanowisku, iż uchylenie obowiązku ubezpieczenia społecznego wiąże się z
zaprzestaniem wykonywania działalności gospodarczej, a jedynie w okolicznościach
konkretnej sprawy oczekiwanie na kolejne zamówienia nie oznaczało zaprzestania
prowadzenia takiej działalności.
Odnosząc powyższe rozważania do rozpoznawanej sprawy należy stwierdzić,
że ubezpieczony, który w dniu 20 października 1996 r. zawiesił swoją działalność
gospodarczą i zgłosił się do ubezpieczenia społecznego rolników, przestał podlegać
ubezpieczeniu społecznemu prowadzących działalność gospodarczą i został objęty
ubezpieczeniem społecznym rolników w dniu 1 stycznia 1997 r. W ubezpieczeniu
tym pozostawał do dnia 17 lutego 1997 r. W rezultacie do wnioskodawcy nie znajdo-
wał zastosowania art. 2 ustawy z dnia 12 września 1996 r., według którego rolnik,
który w dniu wejścia w życie ustawy (1 styczeń 1997 r.) podlega innemu ubezpiecze-
niu z tytułu pozarolniczej działalności gospodarczej nie będąc pracownikiem i nie po-
zostając w stosunku służbowym, a spełnia inne warunki podlegania ubezpieczeniu
społecznemu rolników z mocy ustawy w pełnym zakresie, może złożyć ZUS lub
KRUS oświadczenie, że chce podlegać temu ubezpieczeniu z wyłączeniem innego
ubezpieczenia społecznego. Powołany przepis ma charakter szczególnej normy in-
tertemporalnej i w zakresie, w którym odwołuje się do dnia wejścia w życie powołanej
ustawy, musi być interpretowany ściśle. W dalszej konsekwencji do wnioskodawcy
nie miał zastosowania przepis art. 5a dodany do ustawy o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników ustawą zmieniającą z dnia 12 września 1996 r., według którego rolnik,
który podlegając ubezpieczeniu w pełnym zakresie z mocy ustawy nieprzerwanie co
najmniej 1 rok, podejmuje pozarolniczą działalność gospodarczą nie będąc pracowni-
kiem i nie pozostając w stosunku służbowym, podlega nadal temu ubezpieczeniu.
8
W świetle powyższych rozważań zarzut kasacji naruszenia prawa materialne-
go nie jest usprawiedliwiony. Nie jest również usprawiedliwiony zarzut naruszenia
przepisów postępowania. Zarzut kasacji w tym przedmiocie wynika z innego, nietraf-
nego, rozumienia przesłanek powstania i ustania stosunku ubezpieczenia społecz-
nego osób prowadzących działalność gospodarczą. Jak wyżej wskazano, nie jest
trafny pogląd skarżącego, który ustanie stosunku ubezpieczenia społecznego wiąże
z wyrejestrowaniem działalności gospodarczej, a nie z faktem zaprzestania jej wyko-
nywania.
Skoro kasacja nie zawiera usprawiedliwionych zarzutów, na podstawie art.
39312
k.p.c. należało orzec o jej oddaleniu.
========================================