Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 11 maja 2005 r.
III UK 24/05
Okres wykonywania nauczycielskiej pracy na Ukrainie w miejscowości
położonej przed dniem 17 września 1939 r. na terytorium II Rzeczypospolitej
przez osobę narodowości polskiej, która po uzyskaniu statusu repatrianta
otrzymała w 2003 r. obywatelstwo polskie, jest wprawdzie okresem składko-
wym, lecz nie stanowi zatrudnienia w szczególnym charakterze uprawniającego
do korzystania z wcześniejszej emerytury nauczycielskiej.
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Andrzej Kijowski
(sprawozdawca), Andrzej Wasilewski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 11 maja 2005 r. sprawy z
wniosku Wiery B. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w J. o
wcześniejszą emeryturę, na skutek na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku
Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 5 listopada 2004 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie, po roz-
poznaniu sprawy z wniosku Wiery B. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w J., wyrokiem z dnia 5 listopada 2004 r. [...] zmienił zaskarżony
przez organ rentowy wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Krośnie z dnia 7 czerwca 2004 r. [...], i oddalił odwołanie od decyzji ZUS z
dnia 12 grudnia 2003 r., w której odmówiono wnioskodawczyni prawa do emerytury
na podstawie art. 88 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela
(jednolity tekst: Dz.U. 2003 r. Nr 118, poz. 1112 ze zm.).
Wnioskodawczyni pracowała jako nauczycielka w N.S. na Ukrainie. Uzyskując
status repatrianta, otrzymała z dniem 7 kwietnia 2003 r. polskie obywatelstwo. Po
zaprzestaniu pracy przeprowadziła się do Polski i podjęła starania o uzyskanie prawa
2
do emerytury. Zdaniem Sądu Okręgowego wnioskodawczyni na podstawie art. 6 ust.
1 pkt 9 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) spełniła
warunek trzydziestoletniego okresu zatrudnienia uprawniającego do nabycia nauczy-
cielskiej emerytury.
Apelację od powyższego wyroku złożył organ rentowy. Zaskarżając go w cało-
ści, zarzucił naruszenie prawa materialnego, to jest art. 88 ust. 1 ustawy z dnia 26
stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela, polegające na błędnym przyjęciu, że wniosko-
dawczyni nabyła prawo do nauczycielskiej emerytury.
Sąd Apelacyjny uznał, że wprawdzie jest bezsporne, iż okres pracy wniosko-
dawczyni stanowi okres pracy w szczególnym charakterze, lecz skarżony wyrok zo-
stał wydany z naruszeniem prawa, ponieważ art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela reguluje
zasady nabywania uprawnień do emerytury wyłącznie dla nauczycieli wykonujących
swój zawód na terenie Rzeczypospolitej Polskiej. Tymczasem wnioskodawczyni wy-
konywała pracę nauczyciela poza granicami kraju.
Kasację od tego wyroku złożyła wnioskodawczyni. Zaskarżając go w całości,
zarzuciła naruszenie prawa materialnego - art. 88 ust. 1 - Karty Nauczyciela, pole-
gające na błędnym przyjęciu, że hipotezą normy prawnej wyrażonej w tym przepisie
nie objęto nauczycieli świadczących pracę na terenach wchodzących w skład Rze-
czypospolitej Polskiej przed ustalaniem jej obecnych granic. Jej zdaniem w sprawie
zachodzi ponadto potrzeba wykładni art. 6 ust. 1 pkt. 9 ustawy o emeryturach i ren-
tach z FUS, jak również występuje istotne zagadnienie prawne, sprowadzające się
„do konieczności rozważenia możliwości uwzględnienia pracy w charakterze nauczy-
ciela świadczonej poza obecnymi granicami Polski przy ustalaniu prawa do emerytu-
ry na podstawie art. 88 Karty Nauczyciela.”
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja podlega oddaleniu ponieważ jej podstawy okazały się nieusprawiedli-
wione. Wprawdzie zaskarżony wyrok w części dotyczącej ustalenia, iż okres pracy
wnioskodawczyni jest okresem pracy w szczególnym charakterze, pozostaje błędny,
lecz rozstrzygnięcie odpowiada obowiązującym przepisom prawa.
Istota sporu sprowadza się do rozważenia, czy okres nauczycielskiej pracy na
terytorium Ukrainy może być uznany za okres pracy w szczególnym charakterze w
3
rozumieniu art. 88 ust. 1 ustawy - Karta Nauczyciela. Zgodnie z powołaną regulacją
nauczyciele mający trzydziestoletni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania
pracy w szczególnym charakterze, zaś nauczyciele klas, szkół, placówek, zakładów
specjalnych, zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich - dwudziestopięcioletni
okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze w
szkolnictwie specjalnym, mogą - po rozwiązaniu na swój wniosek stosunku pracy -
przejść na emeryturę. Za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze
uważa się zaś nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedagogicznych
wykonujących pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 Karty Nauczyciela (art. 32
ust. 3 pkt 5 ustawy z dnia 17 grudnia 1997 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych). Według powołanego przepisu ustawie podlegają na-
uczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w publicznych
przedszkolach, szkołach i placówkach oraz zakładach kształcenia i placówkach do-
skonalenia nauczycieli działających na podstawie ustawy z dnia 7 września 1991 r. o
systemie oświaty (Dz.U. z 1996 r. Nr 67, poz. 329), zakładach poprawczych, schroni-
skach dla nieletnich oraz rodzinnych ośrodkach diagnostyczno-konsultacyjnych
działających na podstawie ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w
sprawach nieletnich (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r., Nr 11, poz. 109) oraz publicz-
nych placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz ośrodkach adopcyjno-opiekuń-
czych działających na podstawie ustawy z dnia 29 listopada 1990 r. o pomocy spo-
łecznej (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r., Nr 64, poz. 414), jeśli zostali zatrudnieni
przed wejściem w życie ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o zmianie ustawy o syste-
mie oświaty oraz zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 137, poz. 1304). Usta-
wie podlegają również nauczyciele zatrudnieni w placówkach, wyraźnie wskazanych
w art. 1 ust. 2 - Karty Nauczyciela. Z cytowanych regulacji wynika zatem, że nauczy-
cielską pracą w szczególnym charakterze jest w zasadzie praca na terytorium Rze-
czypospolitej Polskiej, a poza jej granicami jedynie wyjątkowo. Uwzględniając dodat-
kowo treść normy prawnej wyrażonej w art. 88 ust. 1b Karty Nauczyciela, zgodnie z
którym do okresu 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze zalicza się
także okresy skierowania, na podstawie odrębnych przepisów, do pracy pedagogicz-
nej za granicą (por. zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 listopada
1992 r. w sprawie zasad i warunków kierowania za granicę uczniów w celu kształce-
nia i nauczycieli w celu doskonalenia, M.P. Nr 37, poz. 275 oraz rozporządzenie
Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 27 marca 2002 r. w sprawie zasad orga-
4
nizowania i kształcenia obywateli polskich czasowo przebywających za granicą,
wspomagania nauczania historii, geografii i języka polskiego wśród Polonii oraz za-
kresu świadczeń przysługujących nauczycielom polskim skierowanym w tym celu do
pracy za granicą, Dz.U. Nr 44, poz. 409) okresem pracy w szczególnym charakterze
jest również praca wykonywana na podstawie skierowania (w tym skierowania wyni-
kającego z umów międzynarodowych i międzyrządowych) w polskich placówkach
oświatowo-wychowawczych za granicą lub w placówkach zagranicznych, kształcą-
cych polskie dzieci. Nie chodzi przy tym o granice Rzeczypospolitej Polskiej z okresu
poprzedzającego dzień 17 września 1939 r., na co błędnie wskazuje wnioskodaw-
czyni, ale o aktualne terytorium Państwa Polskiego. Wniosku tego nie zmienia fakt
uznania okresu wykonywania pracy wnioskodawczyni jako okresu składkowego na
podstawie art. 6 ust. 1 pkt 9 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych, zgodnie z którym okresami składkowymi są okresy zatrudnienia
za granicą osób, które w tym czasie nie były obywatelami polskimi, jeżeli osoby te
powróciły do kraju po dniu 22 lipca 1944 r. i zostały uznane za repatriantów. Jest to
bowiem przepis wyrażający swoistą prawną fikcję, pozwalającą na uznanie okresu
zatrudnienia, w którym składka nie była odprowadzana do Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, jako okresu składkowego. Instytucję fikcyjnych okresów składkowych
należy więc wyraźnie odróżnić od uznawania pracy w szczególnym charakterze, co z
reguły jest warunkiem wcześniejszego nabycia uprawnień emerytalnych. W tym
kontekście omawiana norma ma szczególny i wyjątkowy charakter, a zatem zgodnie
z zasadą - exceptiones non sunt extentendae - nie może być interpretowana w spo-
sób rozszerzający. Nie jest również możliwe wyinferowanie na tej podstawie normy
postępowania nakazującej uwzględnienie tego okresu jako pracy w szczególnym
charakterze. Taka interpretacja art. 6 ust. 1 pkt 9 ustawy emerytalnej wynika z ko-
nieczności ścisłego stosowania przepisów prawa ubezpieczeń społecznych, w któ-
rym z uwagi na bezwzględnie obowiązujący charakter norm prawnych przeważa for-
malistyczne ujęcie uprawnień ubezpieczonych. Wykonywanie pracy w szczególnym
charakterze dotyczy zatem tylko tych pracowników, których taki charakter pracy
określają ustawy, a nie tylko postanowienia umów o pracę i rodzaj powierzonych
obowiązków, przy czym chodzi zarówno o rodzaj wykonywanej pracy, jak i o jej miej-
sce. W tym kontekście zarówno przepis art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela, jak i art. 32
ust. 3 pkt 5 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, nie pozwala na uznanie pracy dy-
daktycznej wykonywanej w N.S. za pracę w szczególnym charakterze. Powyższe
5
stanowisko znajduje swoje potwierdzenie w dotychczasowym orzecznictwie Sądu
Najwyższego, zgodnie z którym okres pracy nauczyciela za granicą w szkole przyza-
kładowej zagranicznego pracodawcy, uznany za okres składkowy, nie jest okresem
pracy wykonywanej w szczególnym charakterze w rozumieniu art. 88 ust. 1 ustawy z
dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (wyrok SN z dnia 21 września 2004 r., II
UK 42/04, dotychczas niepublikowany).
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
k.p.c. orzekł
jak w sentencji.
========================================