Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 23 czerwca 2005 r.
II PK 288/04
Pracownik, który otrzymał od pracodawcy świadczenie na podstawie nie-
prawomocnego, ale wykonalnego wyroku sądu drugiej instancji (art. 388 § 1
k.p.c.), powinien liczyć się z obowiązkiem jego zwrotu (art. 409 k.c.) w razie
uchylenia tego wyroku w wyniku uwzględnienia kasacji pracodawcy.
Przewodniczący SSN Andrzej Kijowski, Sędziowie SN: Herbert Szurgacz,
Jerzy Kwaśniewski (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 23 czerwca 2005 r.
sprawy z powództwa SHIP S. SA w W. przeciwko Helenie M. o zapłatę, na skutek
kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 22 kwiet-
nia 2004 r. [...]
1) o d d a l i ł kasację,
2) zasądził od pozwanej na rzecz strony powodowej 1.800 zł (tysiąc osiemset)
tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 22
kwietnia 2004 r. oddalił apelację pozwanej Heleny M. od wyroku Sądu Okręgowego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Szczecinie z dnia 30 października 2003 r.
uwzględniającego roszczenie strony powodowej SHIP S. SA w W. przez zasądzenie
od pozwanej kwoty 62.968 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 16 października 2002
r. W sprawie ustalono, że pozwana Helena M. w 1971 r. zawarła umowę o pracę z
Przedsiębiorstwem Państwowym „S.-S.” na stanowisku kierownika ekonomicznego.
W 1992 r. nastąpiło przekształcenie tego przedsiębiorstwa państwowego w spółkę
akcyjną. Od dnia 1 stycznia 1990 r. pozwanej powierzono obowiązki zastępcy dy-
rektora do spraw ekonomiczno-finansowych, jednocześnie ustanawiając ją proku-
rentem Spółki. Uchwałą rady nadzorczej z dnia 7 lipca 1993 r. pozwana została po-
2
wołana na stanowisko dyrektora zarządu Spółki. Uchwałą z dnia 30 maja 1997 r.
Helenie M. powierzono pełnienie jednoosobowo funkcji prezesa zarządu do dnia 30
maja 2000 r. Wówczas wykonywała uprawnienia pracodawcy wobec pracowników
powodowej Spółki. Z dniem 31 sierpnia 1998 r. pozwana została odwołana ze sta-
nowiska prezesa zarządu powodowej Spółki i tego samego dnia otrzymała wypowie-
dzenie umowy o pracę ze skutkiem na dzień 30 listopada 1998 r. Dotyczące tego
wypowiedzenia powództwo Heleny M., Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Szczecinie od-
dalił wyrokiem z dnia 20 grudnia 1999 r. W wyniku apelacji Heleny M. Sąd Okręgo-
wy-Sąd Pracy w Szczecinie wyrokiem z dnia 28 kwietnia 2000 r. zmienił zaskarżony
wyrok i zasądził na jej rzecz 45.000 zł odszkodowania z ustawowymi odsetkami od
dnia 1 grudnia 1998 r. oraz koszty zastępstwa procesowego w wysokości 3.000 zł.
Wykonując ten wyrok w dniu 12 maja 2000 r. pracodawca przekazał na konto ban-
kowe Heleny M. kwotę 59.968 zł oraz na konto kancelarii adwokackiej kwotę 3.000
zł. W dniu 18 lipca 2000 r. Spółka „S.-S.” złożyła kasację od wyroku Sądu Okręgo-
wego z dnia 28 kwietnia 2000 r. Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 23 stycznia 2002 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania. Sąd Okręgowy po ponownym rozpoznaniu sprawy, wyrokiem z dnia 3
października 2002 r. oddalił apelację Heleny M. W dniu 8 października 2002 r. peł-
nomocnik powódki wystosował do pozwanej wezwanie do zapłaty. Pozwana odmó-
wiła zwrotu żądanej kwoty 62.968 zł. Uwzględniając dochodzone w niniejszej sprawie
roszczenie Sąd Okręgowy uznał, że pozwana na podstawie art. 405 k.c. obowiązana
jest zwrócić stronie powodowej nienależne świadczenie. Sąd Apelacyjny podzielając
ustalenia faktyczne oraz ocenę prawną Sądu pierwszej instancji wskazał, iż strona
powodowa podporządkowała się wyrokowi Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia
28 kwietnia 2000 r., który wprawdzie był nieprawomocny, ale zgodnie z przepisem
art. 388 § 1 k.p.c., był natychmiast wykonalny. Co więcej, w sprawach z zakresu
prawa pracy, zgodnie z art. 477 § 3 k.p.c. sąd drugiej instancji z urzędu jest obowią-
zany nadać wyrokowi klauzulę wykonalności w dniu ogłoszenia wyroku i wydać tytuł
wykonawczy uprawnionemu pracownikowi. Zatem były pracodawca pozwanej wypła-
cając dobrowolnie kwoty zasądzone nieprawomocnym wyrokiem, postąpił zgodnie z
obowiązującym prawem. Pozwana w postępowaniu przed Sądem Pracy była repre-
zentowana przez adwokata. Miała zatem możliwość ustalenia przebiegu postępowa-
nia po wydaniu wyroku przez Sąd Okręgowy w Szczecinie. Nie bez znaczenia są
także okoliczności dotyczące świadomości samej pozwanej. Helena M. jest przecież
3
osobą wykształconą, piastowała stanowiska związane z zarządzaniem zakładem
pracy i faktycznie wykonywała funkcje pracodawcy, co skłania do wniosku, iż przyj-
mując świadczenie oparte na nieprawomocnym wyroku, winna się liczyć z obowiąz-
kiem zwrotu świadczenia w razie uchylenia tego wyroku w dalszym toku sprawy. Po-
zwana bezpodstawnie powołuje się na zasady współżycia społecznego (art. 5 k.c.),
tak jakby należało się jej świadczenie pomimo prawomocnego stwierdzenia braku
jego podstaw. Nie można też pracodawcy postawić zarzutu, iż domagając się zwrotu
nienależnie spełnionego świadczenia, narusza zasady współżycia społecznego.
Kasację od powyższego wyroku złożył pełnomocnik pozwanej. Wniósł o uchy-
lenie zaskarżonego orzeczenia Sądu Apelacyjnego w Poznaniu w całości oraz prze-
kazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi, który wydał zaskarżone orze-
czenie z pozostawieniem temu Sądowi do rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
za obie instancje oraz przed Sądem Najwyższym; wniósł też (ewentualnie) o zmianę
zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie powódz-
twa oraz zasądzenie od powódki na rzecz pozwanej kosztów postępowania za obie
instancje, a także przed Sadem Najwyższym.
Kasacja ma dwie podstawy określone w art. 3931
pkt 1 i 2 k.p.c. W zakresie
pierwszej z nich zarzucono naruszenie art. 411 pkt 2 k.c., poprzez jego niezastoso-
wanie do ustalonego stanu faktycznego, art. 405 k.c., poprzez ustalenie niewłaściwej
wysokości świadczenia nienależnego; art. 476 i 481 k.c., przez przyjęcie, że pozwa-
na pozostawała w zwłoce ze zwrotem świadczenia nienależnego od dnia jego wy-
płaty przez stronę powodową, a nie od dnia upływu terminu do jego spełnienia wyni-
kającego z wezwania pozwanej do zwrotu tego świadczenia; art. 5 k.c. oraz art. 8 i
300 k.p., przez niezastosowanie tych przepisów przez Sąd drugiej instancji w stanie
faktycznym występującym w niniejszej sprawie; art. 409 k.c., przez przyjęcie, iż po-
zwana powinna liczyć się z obowiązkiem zwrotu wypłaconego jej świadczenia.
W zakresie drugiej podstawy (art. 3931
pkt 2 k.p.c.) zarzucono naruszenie art.
217, art. 227 i art. 382 k.p.c. polegające na nieuwzględnieniu dowodów w postaci
aktów oskarżenia przeciwko Jerzemu K. oraz pism syndyka masy upadłości P.B.S.
SA w S. przeciwko S.-S. SA w W.; art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art. 328 § 2 k.p.c.,
przez przekroczenie swobodnej oceny dowodów i dowolną ich ocenę wskutek nie-
uzasadnionego przyjęcia, iż wypłata świadczenia nie czyniła zadość zasadom współ-
życia społecznego i że pozwana powinna mieć świadomość odnośnie istnienia obo-
wiązku zwrotu otrzymanego od powódki świadczenia, oraz przez brak wyjaśnienia
4
podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawnych w części dotyczącej
wysokości roszczenia, w szczególności odsetek za okres od dnia wypłaty pozwanej
świadczenia do dnia wezwania pozwanej do jego zwrotu, niewskazanie podstawy
prawnej rozstrzygnięcia w przedmiocie braku sprzeczności żądania zwrotu świad-
czenia z zasadami współżycia społecznego (art. 8 w związku z art. 300 k.p.).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawa materialnoprawna kasacji (art. 3931
pkt 1 k.p.c.), a w jej zakresie
wszystkie zarzuty wskazujące na naruszenie określonych przepisów, oparte są na
twierdzeniu o wadliwym zastosowaniu tych przepisów do ustalonego stanu faktycz-
nego. Punktem odniesienia subsumcji wskazanych przepisów prawa materialnego
mogą być, tak zresztą jak to w części wstępnej kasacji zadeklarowano, wyłącznie te
okoliczności faktyczne, które zostały w zaskarżonym wyroku ustalone (por. art. 3931
pkt 1 k.p.c. w związku z art. 39311
§ 1 i § 2 k.p.c.). Wnosząca kasację nie jest w tym
konsekwentna, skoro w uzasadnieniu podniesionych zarzutów wychodzi poza pod-
stawę faktyczną wyroku i powołuje się na okoliczności, które wynikają z twierdzeń
wyraźnie sprzecznych z ustalonymi w sprawie okolicznościami faktycznymi. Tak,
przez niedopuszczalne powoływanie się na twierdzenia faktyczne, które nie stanowią
podstawy zaskarżonego wyroku, wnosząca kasację uzasadniała zarzut niewłaściwe-
go zastosowania art. 411 pkt 2 k.p.c., jakoby na skutek sprzeczności ustalenia, że
nie zachodzi określona w tym przepisie sytuacja, skoro „wypowiedzenie pozwanej
umowy o pracę miało tylko i wyłącznie charakter represyjny”. Przytoczone w tym
kontekście w uzasadnieniu kasacji twierdzenia faktyczne nie tylko nie mają pokrycia
w podstawie zaskarżonego wyroku, ale ponadto stanowią niedopuszczalną, na co
słusznie już zwrócił uwagę Sąd Apelacyjny w Poznaniu w uzasadnieniu swego wyro-
ku, polemikę z prawomocnym wyrokiem w sprawie, w której Helena M. odwoływała
się od bezzasadnego - jej zdaniem - wypowiedzenia umowy o pracę. W tej kwestii
należy za Sądem Apelacyjnym przypomnieć, że bezzasadność roszczeń Heleny M.
przeciwko jej pracodawcy została między tymi stronami wiążąco prawomocnie osą-
dzona ze skutkami procesowymi określonymi w art. 365 § 1 k.p.c. i art. 366 k.p.c.
Jeżeli natomiast bierze się pod uwagę okoliczności faktyczne ustalone w spra-
wie, to niezastosowanie art. 411 pkt 2 k.c. nie nasuwa zastrzeżeń. Pracodawca speł-
nił wszak przedmiotowe świadczenie na rzecz Heleny M. wyłącznie dlatego, że pod-
5
dał się zasadom natychmiastowej wykonalności nieprawomocnego wyroku sądu dru-
giej instancji (art. 388 § 1 i art. 4776
k.p.c.), chociaż zasadność zasądzonego świad-
czenia konsekwentnie kwestionował i ostatecznie uzyskał prawomocne potwierdze-
nie słuszności swych racji. Spełnienie tego świadczenia miało wyraźnie określoną
podstawę, która później odpadła, a nie opierało się na odrębnych od tej podstawy
okolicznościach, które mogłyby samoistnie usprawiedliwiać (uzasadniać) spełnienie
świadczenia ze względu na zasady współżycia społecznego.
Nie ma też racji skarżąca w swych pozostałych zarzutach podstawy material-
noprawnej kasacji, gdyż ustalone okoliczności w pełni uzasadniały zastosowanie
wskazanych w niej przepisów. Jeżeli chodzi o art. 409 k.c., to podkreślić należy nie
budzące zastrzeżeń założenie wstępne Sądu Apelacyjnego, że Helena M., będąca
wierzycielem w sprawie z jej powództwa przeciwko pracodawcy, po uzyskaniu
świadczenia na podstawie nieprawomocnego ale wykonalnego orzeczenia sądu dru-
giej instancji powinna przewidywać (spodziewać się) jego zmiany w wyniku wniesio-
nej przez pracodawcę kasacji. Wynika to przede wszystkim z zasad procesowych
dotyczących, z jednej strony, uzyskiwania cechy wykonalności przez orzeczenie nie-
prawomocne (art. 388 § 1 k.p.c.), a z drugiej, przysługiwania prawa do zaskarżenia
takiego orzeczenia kasacją, która jest dewolutywnym środkiem odwoławczym (por.
art. 392 i art. 39313
§ 1 k.p.c.). Nie zachodziły przy tym, jak to ustalił Sąd Apelacyjny,
żadne okoliczności, które osłabiałyby w stosunku do skarżącej znaczenie powyż-
szych reguł postępowania sądowego. Przeciwnie względy subiektywne, dotyczące
zajmowanego przez Helenę M. stanowiska i doświadczenie jej w sprawach z zakresu
prawa pracy, a także korzystanie z zastępstwa prawnego, ewidentnie potwierdzały
ocenę Sądu Apelacyjnego, że skarżąca winna liczyć się z obowiązkiem zwrotu
świadczenia.
Wnosząca kasację w uzasadnieniu swych zarzutów powołała się na wyroki
Sądu Najwyższego z 17 lutego 2000 r., I PKN 537/99 i z 7 sierpnia 2001 r., I PKN
408/00, które jednak w żaden sposób nie wyrażają stanowiska, podobnego do tego,
które zaprezentowała skarżąca. W pierwszym z tych wyroków chodziło o sytuację, w
której to osoba żądająca zwrotu świadczenia nienależnego bezskutecznie powoły-
wała się na art. 8 k.p. (art. 5 k.c.). W drugim zaś z pewnością nie zachodziła sytuacja
analogiczna do rozpatrywanej w sprawie niniejszej, skoro chodziło o pobieranie
przez pracownika świadczeń ze stosunku pracy, określanych i wypłacanych przez
pracodawcę posługującego się wyspecjalizowanymi służbami, co powodowało uza-
6
sadnione przekonanie pracownika, iż uzyskane świadczenia są zgodne z prawem i
spełnione zasadnie. W kolejnym powołanym w kasacji wyroku Sądu Najwyższego (z
25 stycznia 1971 r., I CR 552/70) chodziło o ocenę w świetle art. 409 k.c. sytuacji
rozporządzenia świadczeniem uzyskanym na podstawie prawomocnego wyroku, co
wyraźnie wskazuje na istotną odmienność sytuacji faktycznych tej sprawy i sprawy
obecnie rozpatrywanej.
W uzasadnieniu zarzutu naruszenia art. 8 k.p. oraz art. 5 k.c. w związku z art.
300 k.p. wnosząca kasację - nie wyjaśniając podstaw do łącznego zastosowania art.
8 k.p. i art. 5 k.c. - powołała się na okoliczności, które w ogóle nie były przedmiotem
ustaleń zaskarżonego wyroku, jakoby powódka traktowała uzyskane świadczenie
jako „rekompensatę za mienie pozostawione w spółce oraz za straty moralne zwią-
zane z wypowiedzeniem jej umowy o pracę”.
Wreszcie bezzasadnie naruszenia art. 405, 476 i 481 § 1 k.c. upatruje skar-
żąca w bezpodstawnym przyjęciu, że pozwana pozostawała w zwłoce ze zwrotem
świadczenia nienależnego od dnia jego wypłaty przez stronę powodową, a nie od
dnia upływu terminu do jego spełnienia. Wbrew temu zarzutowi konsekwencje pozo-
stawania w zwłoce zostały przyjęte w zaskarżonym wyroku dopiero z chwilą upływu
wyznaczonego przez stronę powodową terminu do zwrotu nienależnego świadcze-
nia. Wszak pozwana uzyskała nienależne świadczenie 12 maja 2000 r., natomiast
odsetki z tytułu bezzasadnego odmówienia zwrotu tego świadczenia zostały zasą-
dzone dopiero od 16 października 2002 r., po bezskutecznym wezwaniu z dnia 8
października 2002 r. W tym ostatnim zakresie wnosząca kasację (w uzasadnieniu
kasacji) nie odnosząc się do ustaleń dotyczących wezwania jej do spełnienia zobo-
wiązania, dowolnie, bo w oderwaniu od ustaleń faktycznych, wskazała na to, że po-
winno się przyjmować 7-dniowy termin na doręczenie przesyłki i 7-dniowy termin do
zapłaty.
Jeżeli chodzi o procesową podstawę kasacji (art. 3931
pkt 2 k.p.c.), to jej za-
rzuty (przedstawione w części wstępnej kasacji) w ogóle nie zostały uzasadnione i
można chyba uważać, że taki brak uzasadnienia wiąże się z oczywistą ich bezza-
sadnością. W szczególności Sąd Apelacyjny wyjaśnił w uzasadnieniu swego wyroku,
że w związku z ustaleniami prawomocnego wyroku bez znaczenia były powoływane
w apelacji twierdzenia (okoliczności i dokumenty dotyczące postępowania w sprawie
gospodarczej oraz karnej) jakoby pozwanej przysługiwało prawo do odszkodowania
mimo prawomocnego jego oddalenia.
7
Uznając, że kasacja nie ma usprawiedliwionych podstaw Sąd Najwyższy
orzekł zgodnie z art. 39312
k.p.c.
========================================