Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 7 lipca 2005 r.
II UK 275/04
Dopuszczenie do pracy bez aktualnego badania lekarskiego nie jest ele-
mentem czynności prawnej (oświadczenia woli) zawarcia umowy o pracę, a
więc nie może powodować jej nieważności z powodu celu skierowanego na
obejście prawa (art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p. oraz art. 211 pkt 5 i art.
229 k.p.).
Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie SN: Józef
Iwulski, Herbert Szurgacz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 7 lipca 2005 r. sprawy z
wniosku Bolesława M., Ryszarda F. właścicieli „F.-P.” Prywatnego Przedsiębiorstwa
Wielobranżowego, Produkcja, Usługi, Handel Hurtowy i Detaliczny Eksport Import w
D. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w K.G. o ubezpiecze-
nie społeczne, na skutek kasacji wnioskodawców od wyroku Sądu Apelacyjnego we
Wrocławiu z dnia 29 czerwca 2004 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu we
Wrocławiu do ponownego rozpoznania z orzeczeniem o kosztach postępowania ka-
sacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Jeleniej Górze wyro-
kiem z dnia 7 marca 2003 r. oddalił odwołania ubezpieczonego Bolesława M. i płatni-
ka Adama F., właściciela „F.-P.”, Prywatnego Przedsiębiorstwa Wielobranżowego,
Produkcja, Usługi, Handel Hurtowy i Detaliczny, Export-Import w D. od decyzji Zakła-
du Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w K.G. z dnia 3 października 2002 r. Sąd
pierwszej instancji stwierdził, że „zgodnie z treścią art. 83 § 1 k.c., czynność prawna
sprzeczna z ustawą albo mająca za cel obejście prawa, jest nieważna” i na tej pod-
stawie za organem ubezpieczeń społecznych ustalił, że Bolesław M. nie podlegał od
2
dnia 2 kwietnia 2002 r. ubezpieczeniom społecznym z tytułu zatrudnienia, gdyż ten
tytuł ubezpieczenia „wynikał z umowy o pracę, której cel zmierzał do uzyskania
świadczeń z ubezpieczenia społecznego”. Co więcej, był to wyłączny cel zawarcia
umowy, a o tym świadczyć miało zawarcie umowy o pracę na czas nieokreślony,
ustalenie wysokiego wynagrodzenia bez uprzedniego sprawdzenia kwalifikacji i
efektów pracy pracownika, jak też to, że przed przystąpieniem do pracy ubezpieczo-
ny nie przedstawił zaświadczenia potwierdzającego zdolność do pracy, mimo że do
dnia 30 czerwca 2002 r. pobierał rentę z tytułu częściowej niezdolności do pracy.
Sąd ustalił również, że w trakcie wykonywania umowy ubezpieczony nie stawiał się w
siedzibie pracodawcy i przeprowadził rozmowy marketingowe tylko z czterema kon-
trahentami, a od dnia 6 maja 2002 r. zachorował i korzystał ze zwolnienia lekarskiego
do dnia 21 września 2002 r., a po krótkiej przerwie znowu od 10 października 2002 r.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu wyro-
kiem z dnia 29 czerwca 2004 r. oddalił apelację wniesioną przez ubezpieczonego i
zainteresowanego, jakkolwiek nie podzielił poglądu Sądu pierwszej instancji „co do
pozorności” zawartej między nimi umowy o pracę. Po stwierdzeniu, że ubezpieczony
był zatrudniony w systemie zadaniowego czasu pracy i nie miał obowiązku codzien-
nej obecności w siedzibie pracodawcy, oraz że od dnia 2 kwietnia do 5 maja 2002 r.
wystąpił z jedną ofertą, a następnie, w kolejnym okresie pracy po korzystaniu ze
zwolnienia lekarskiego, od dnia 22 września do dnia 9 października 2002 r. wystąpił z
ofertami do pięciu kontrahentów, stwierdził, że praca była rzeczywiście świadczona.
W zawarciu umowy o pracę dopatrzył się jednak celu obejścia prawa (art. 58 § 1 k.c.
w związku z art. 300 k.p.), podnosząc, że „nawet w razie przykładnie realizowanego
stosunku pracy można stwierdzić jego nieważność wówczas, gdy zawarcie umowy o
pracę miało na celu uzyskanie uprawnień z ubezpieczenia społecznego”. Pogląd ten
wsparł powołaniem się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2001 r., II UKN
258/00 (OSNAPiUS 2002 nr 21, poz. 527).
W kasacji opartej na obydwu podstawach Bolesław M. i Adam F. zarzucili
błędną wykładnię art. 229 § 1 i 4 k.p. przez uznanie, że brak zaświadczenia lekar-
skiego o zdolności do pracy powoduje objęty art. 58 § 1 k.c. skutek nieważności
umowy o pracę, gdy praca była rzeczywiście wykonywana, a także, że Sąd drugiej
instancji stwierdził nieważność umowy, „jak wynika z uzasadnienia, między innymi z
powodu zatrudnienia pracownika mimo braku badań lekarskich”, co wywołuje istotne
zagadnienie sankcji naruszenia art. 229 k.p. w sferze stosunku pracy. Podnieśli także
3
zarzut obrazy przepisów postępowania, tj. „art. 378 § 1 k.p.c. mającej wpływ na treść
orzeczenia przez pominięcie apelacyjnego zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.”.
Celem kasacji było uchylenie przez Sąd Najwyższy zaskarżonego wyroku i przeka-
zanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na pierwszy plan wysuwa się niepewność obydwu Sądów meriti co do praw-
nej kwalifikacji stanu faktycznego sprawy. Wyniknęła ona zapewne stąd, że Sąd dru-
giej instancji błędnie przyjął zastosowanie przez Sąd pierwszej instancji art. 83 § 1
k.c. i dlatego powołał się na wyrok z dnia 14 marca 2001 r., w którym Sąd Najwyższy
wyraził pogląd, że nie można przyjąć pozorności oświadczeń woli o zawarciu umowy
o pracę, gdy pracownik podjął pracę i ją wykonywał, a pracodawca świadczenie to
przyjmował. Sąd Apelacyjny czynił rozważania w opozycji do stanowiska Sądu Okrę-
gowego, nie dostrzegłszy, że także Sąd pierwszej instancji powoływał się na cel
umowy o pracę zmierzający do obejścia prawa (art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 300
k.p.). O ile jednak Sąd Apelacyjny trafnie uznał, że umowa o pracę między obydwo-
ma skarżącymi nie została zawarta dla pozoru, gdyż nie pozorowali zawarcia umowy
o pracę i byli zgodni co do tego, aby ich oświadczenia woli wywołały odpowiadający
im skutek, którym było między innymi objęcie ubezpieczeniem społecznym, o tyle
przyjął błędnie zgodny zamiar stron obejścia prawa, prowadzący do nieważności
umowy, stwierdzając, że „doszło do wykorzystania prawa pracy w celu uzyskania
świadczeń z ubezpieczenia społecznego”. Ta ocena była wadliwa albo co najmniej
przedwczesna, gdyż stwierdzenie, że umowa zmierza do obejścia prawa, wymagało
poczynienia konkretnych ustaleń faktycznych, dotyczących okoliczności jej zawarcia i
celu, jaki strony zamierzały osiągnąć (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 8
marca 1995 r., I PZP 7/95, OSNAPiUS 1995 nr 18, poz. 227 i wyrok z dnia 23 wrze-
śnia 1997 r., I PKN 276/97, OSNAPiUS 1998 nr 13, poz. 397).
Sąd Apelacyjny, powołując się na nieważność umowy o pracę, w gruncie rze-
czy nie wyjaśnił jej przyczyny, gdyż nie wskazał przepisu ani nawet ogólnych zasad
prawa, które strony - przez zawarcie umowy nie naruszającej art. 22 k.p. - zamierzały
obejść. Nie rozważył - w stanie faktycznym sprawy - że zamiar, który stronom umowy
przypisał, sprowadzający się do wywołania przez zawarcie umowy o pracę skutku w
postaci uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego, jest zgodny z prawem i
4
przez jego przepisy wyraźnie przewidziany. Ustaliwszy zaś ponad wszelką wątpli-
wość, że strony umowy o pracę zmierzały do ukształtowania stosunku, w którym Bo-
lesław M. zobowiązał się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz
Adama F. i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pra-
codawcę, a Adam F. - do zatrudniania Bolesława M. za wynagrodzeniem (art. 22
k.p.), nie przeciwstawił domniemanego zamiaru obejścia prawa rzeczywistemu ist-
nieniu i realizacji stosunku stron umowy o pracę jako podlegającego obowiązkowi
ubezpieczenia społecznego.
Twierdzenie Sądu drugiej instancji, że „nawet w razie przykładnie realizowa-
nego stosunku pracy można stwierdzić jego nieważność wówczas, gdy zawarcie
umowy o pracę miało na celu uzyskanie uprawnień z ubezpieczenia społecznego”
jest niepoprawne, Sąd Najwyższy wielokrotnie bowiem zawracał uwagę, iż nieważ-
ność umowy o pracę nie skutkuje w sferze prawa do świadczeń z ubezpieczenia
społecznego, w których prawną doniosłość ma jedynie zgłoszenie do ubezpieczenia
pod pozorem istnienia tytułu ubezpieczenia w postaci zatrudnienia pracowniczego
(por. np. wyroki z dnia 17 grudnia 1996 r., II UKN 32/96, OSNAPiUS 1997 nr 15, poz.
275, z dnia 16 marca 1999 r., II UKN 512/98, OSNAPiUS 2000 nr 9, poz. 368 oraz z
dnia 28 lutego 2001 r., II UKN 244/00, OSNAPiUS 2002 nr 20, poz. 496, z dnia 21
kwietnia 1998 r., II UKN 2/98, OSNAPUS 1999 nr 7, poz. 251, z dnia 17 marca 1998
r., II UKN 568/97, OSNAPiUS 1999 nr 5, poz. 187, z dnia 11 września 1998 r., II UKN
199/98, OSNAPiUS 1999 nr 18, poz. 591 oraz z dnia 21 stycznia 1999 r., I PKN
541/98, OSNAPiUS 2000 nr 5, poz. 180). Przepisy prawa ubezpieczeń społecznych
łączą tytuł ubezpieczenia z zatrudnieniem przez wykonywanie pracy w ramach sto-
sunku pracy (por. art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych, Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm. w związku z art. 2 k.p.)
Zgodne oświadczenia woli pracodawcy i pracownika nie są wystarczające do po-
wstania tytułu ubezpieczenia i także nabycie prawa do świadczeń z ubezpieczenia
społecznego nie jest możliwe w wyniku tej tylko czynności prawnej. Nie jest także
istotny cel stron zawierających umowę o pracę, lecz tylko to, czy ich zamiar wzajem-
nego zobowiązania się - przez pracownika do świadczenia pracy, a przez pracodaw-
cę do dania mu pracy i wynagrodzenia za nią - został w rzeczywistości zrealizowany.
W stosunkach prawa pracy i ubezpieczeń społecznych nie można bowiem lekcewa-
żyć zaszłości faktycznych i przejść do porządku nad sytuacją osoby świadczącej
pracę na podstawie nieważnej umowy o pracę, gdy powstaje określony stan „trwa-
5
łego związania” stron stosunku pracy (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
15 maja 1972 r., III CRN 83/72, OSNCP 1973 nr 2, poz. 30 omówione przez A.
Szpunara i W. Wanatowską - NP 1974 nr 1, s. 55 i W. Szuberta, PiP 1976 nr 1-2. s.
198 oraz glosowane przez G. Goździewicza, PiP 1974 nr 1, s. 154, wyrok z dnia 5
listopada 2003 r., I PK 633/02, OSNP 2004 nr 20, poz. 346 oraz wyrok z dnia 5 listo-
pada 2003 r., I PK 23/03, dotychczas niepublikowany).
Wykonywanie praw i obowiązków płynących z nawet nieważnie zawartej
umowy o pracę rodzi tytuł ubezpieczenia pracowniczego, więc nie jest nawet ko-
nieczne - skądinąd oczywiste - stwierdzenie, że fakt dopuszczenia do pracy pracow-
nika bez aktualnego badania lekarskiego, niebędący elementem czynności prawnej
(oświadczeniem woli) zawarcia umowy o pracę, nie może powodować jej nieważno-
ści w związku z celem skierowanym na obejście prawa (art. 58 § 1 k.c. w związku z
art. 300 k.p. i art. 229 k.p.). Jest to oczywiste naruszenie wzajemnych obowiązków
wynikających ze stosunku pracy (wobec pracownika z art. 211 pkt 5 w związku z art.
229 k.p., a wobec pracodawcy z art. 229 § 4 k.p.), lecz pozostające bez wpływu za-
równo na ważność umowy o pracę, jak i tytuł ubezpieczenia. Na postawie zarzutu
nieprzeprowadzenia wymaganych badań lekarskich nie można także kwestionować
gotowości ubezpieczonego do pracy, jeżeli praca była świadczona. Badanie lekar-
skie ma tylko na celu zabezpieczenie pracownika przed wykonywaniem takiej pracy,
która może okazać się dla niego szkodliwa. Możliwość nałożenia za niedopełnienie
obowiązku poddania się tym badaniom kary porządkowej i zakaz dopuszczenia
przez pracodawcę pracownika do pracy, który badaniom się nie poddał, dowodzi, że
nieprzeprowadzenie badań lekarskich nie przekreśla istnienia stosunku pracy.
Mając to na względzie Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39313
§ 1
k.p.c.).
========================================