Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 13 lipca 2005 r.
I UK 296/04
Zawarcie umowy o pracę między osobami bliskimi nie prowadzi do po-
wstania obowiązku ubezpieczenia społecznego pracownika, jeżeli praca nie
była rzeczywiście wykonywana.
Przewodniczący SSN Herbert Szurgacz, Sędziowie SN: Roman Kuczyński
(sprawozdawca), Jerzy Kwaśniewski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 13 lipca 2005 r. sprawy z
odwołania Heleny Stanisławy B. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w B. o emeryturę, na skutek kasacji ubezpieczonej od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 27 lipca 2004 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych w B. decyzją z 9 grudnia 2003 r. odmówił
Helenie Stanisławie B. prawa do emerytury po ustaleniu, że nie spełnia przesłanek
określonych w art. 29 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118, ze zm.), powołując
się w oparciu o art. 58 k.c. na nieważność umowy o pracę zawartej w dniu 5 maja
2003 r.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Suwałkach po rozpo-
znaniu odwołania Heleny Stanisławy B. od powyższej decyzji organu rentowego wy-
rokiem z 23 lutego 2004 r. zmienił decyzję i przyznał wnioskodawczyni prawo do
emerytury od 19 listopada 2003 r., tj. od daty złożenia wniosku o emeryturę. Z usta-
leń Sądu wynika, że wnioskodawczyni zawarła umowę o pracę na stanowisku pra-
cownika biurowego w kantorze wymiany walut prowadzonym przez córkę. Zdaniem
Sądu dopuszczony dowód z zeznań świadków potwierdził zatrudnienie i świadczenie
pracy na warunkach art. 22 k.p., a zatem brak jest przesłanek obejścia prawa.
2
W apelacji od powyższego wyroku Zakład Ubezpieczeń Społecznych w B.
wnosił o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, ewentual-
nie o jego zmianę i oddalenie odwołania. Wyrokowi zarzucał niewyjaśnienie wszyst-
kich okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy.
Sąd Apelacyjny uznał apelację za zasadną biorąc pod uwagę okoliczności, że
wnioskodawczyni zatrudniona została na specjalnie dla niej utworzonym stanowisku
pracy, które faktycznie było zbędne. Nadto z nadesłanych kserokopii deklaracji po-
datkowych składanych do Urzędu Skarbowego wynika, że wnioskodawczyni została
zatrudniona w kantorze, gdy dochód był znacznie mniejszy niż w miesiącu kiedy zo-
stał rozwiązany z nią stosunek pracy (2.900 - 3.000 zł w maju i czerwcu oraz 5.100 -
6.300 zł w październiku i listopadzie), co zdaniem Sądu potwierdza, że umowa o
pracę Heleny Stanisławy B. z Marta S. zawarta została jedynie w celu obejścia art.
29 ustawy o emeryturach i rentach z FUS i uzyskania przez wnioskodawczynię
wcześniejszej emerytury. Zgodnie więc z art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p.
umowa taka jest nieważna i wnioskodawczyni wbrew stanowisku Sądu Okręgowego
nie może skorzystać z uprawnień jakie ustawodawca przyznał osobom „będącym
pracownikami".
Ubezpieczona w kasacji zarzucił Sądowi drugiej instancji naruszenie przepi-
sów prawa materialnego poprzez błędną wykładnię art. 29 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS w związku z art. 58 k.c. i art. 300 k.p oraz naruszenie przepisów pro-
cedury cywilnej, w szczególności art. 233 k.p.c.
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:
Dotychczasowe orzecznictwo Sądu Najwyższego w sprawach z zakresu
prawa pracy i ubezpieczeń społecznych przyjęło jednolicie, że o zakwalifikowaniu
zatrudnienia jako czynności pracowniczych rozstrzygają przepisy charakteryzujące
stosunek pracy. W ich świetle wymagane jest stwierdzenie, czy praca wykonywana
przez pracownika na rzecz pracodawcy była dostosowana do charakteru stosunku
pracy, czyli polegała na wykonywaniu pracy określonego rodzaju na rzecz pracodaw-
cy i pod jego kierownictwem (art. 22 § 1 k.p.).
Przedmiotem postępowania sądowego w tej sprawie, w ocenie Sądu Najwyż-
szego, powinno być dążenie do ustalenia, czy dla zrealizowania stanu faktycznego
warunkującego przyznanie skarżącej świadczenia ubezpieczenowego konieczne były
3
- poza zawarciem umowy o pracę - dalsze elementy, w szczególności wykonywanie
pracy o znamionach zatrudnienia. W związku z tym wymaga przypomnienia, że z
obowiązku pracodawcy, polegającego na zgłoszeniu do ubezpieczenia społecznego
pracowników (zatrudnionych), należy wysnuć wniosek, iż przesłankę nawiązania sto-
sunku ubezpieczenia oraz wynikające z tego stosunku prawo do świadczeń stanowi
nie samo zawarcie umowy o pracę, lecz zatrudnienie, bowiem wykonywanie pracy -
a nie samo zawarcie - w ramach stosunku pracy zgodnie z ustawą z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z FUS i ustawą z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych uprawnia do świadczeń przewidzianych w wyżej
wymienionych przepisach. Oznacza to także, że zobowiązanie pracownika powinno
polegać na wykonywaniu pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego
kierownictwem oraz do świadczenia wynagrodzenia przez pracodawcę (art. 22 k.p.).
Choć - według art. 11 k.p. - dla nawiązania stosunku pracy niezbędnymi - a według
art. 26 k.p. wystarczającymi - są zgodne oświadczenia woli pracodawcy i pracowni-
ka, to nie jest możliwe nabycie w wyniku tej tylko czynności prawnej prawa do świad-
czeń z ubezpieczenia społecznego. W świetle tego nie jest istotne, czy strony zawie-
rające umowę o pracę miały realny zamiar wzajemnego zobowiązania się - przez
pracownika do świadczenia pracy, a przez pracodawcę do dania mu pracy i wyna-
grodzenia za nią, lecz to, czy taki zamiar stron został w rzeczywistości zrealizowany.
Rzeczywisty charakter pracowniczego zatrudnienia osób bliskich pracodawcy wyma-
ga nie tylko stwierdzenia braku formalnych zakazów do ich zatrudniania w ramach
stosunku pracy, które w świetle art. 8 ust. 1 i 2 ustawy o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych nie istnieją, ale rygorystycznych ustaleń i przekonującej oceny, że zostały
spełnione formalne i realne warunki do podjęcia zatrudnienia, a następnie miało
miejsce rzeczywiste wykonywanie przez osobę bliską obowiązków o cechach kreują-
cych zobowiązanie pracownicze. Jest to niezbędne dla wyeliminowania z obrotu
prawnego zachowań osób bliskich zmierzających do nadużycia prawa do korzyst-
niejszego tytułu i świadczeń z ubezpieczenia społecznego, zwłaszcza w sytuacji gdy
pracodawca tworzy specjalnie nowe stanowisko pracy z godziwym wynagrodzeniem,
wpływającym (poprzez należne składki) na wysokość świadczeń z tytułu przejścia na
wcześniejszą emeryturę, z których wnioskodawczyni zamierzała korzystać po sto-
sunkowo krótkim okresie od zawarcia umowy o pracę.
Mając powyższe na uwadze oraz fakt, iż Sąd pierwszej instancji nie wykazał
dostatecznie, że okoliczności związane z zatrudnieniem wnioskodawczyni w firmie
4
handlowej jej córki wskazywały na niewątpliwe realizowanie rzeczywistego, a nie
tylko pozornego stosunku pracy w świetle art. 22 k.p., Sąd drugiej instancji słusznie
dokonał oceny (na podstawie zebranych dowodów i zgodnie z doświadczeniem ży-
ciowym) charakteru zatrudnienia powódki. Ustalenia w przedmiocie zatrudnienia czy-
nione były ex post, w związku z rozpoznawaniem sporu o świadczenia przysługujące
z jego tytułu. Ze względu na brak dostatecznie pewnych dowodów świadczenia pracy
ocenianych zgodnie z art. 22 k.p., Sąd drugiej instancji okoliczności te udowadniał
pośrednio, na podstawie takich przesłanek (których Sąd pierwszej instancji nie
uwzględnił), jak posiadanie przez pracownika kwalifikacji odpowiednich do rodzaju
wykonywanej pracy, warunków wykonywania pracy, czy wypełnienia przez praco-
dawcę obowiązku podatkowego i składkowego. W rozpoznawanej sprawie ustalone
zostało, że skarżąca prowadziła w czasie zatrudnienia na podstawie umowy o pracę
własną działalność gospodarczą (kwiaciarnię), została zatrudniona na stanowisku
pracownika biurowego bez określenia na piśmie zakresu pracowniczych obowiązków
na tym stanowisku, pracodawczyni nawet w toku postępowania sądowego nie potra-
fiła dokładnie sprecyzować tych obowiązków („pilnowała spraw ogólnych”) ani wyka-
zać rzeczywistej potrzeby zatrudnienia tego pracownika; zwolniona ze stosunku
pracy została z przyczyn ekonomicznych w czasie, kiedy przychody kantoru syste-
matycznie wzrastały. Z powyższego można wyprowadzić wniosek, opierając się na
doświadczeniu życiowym i zasadach logiki, że praca ubezpieczonej w ramach sto-
sunku pracy na stanowisku pracownika biurowego w pełnym wymiarze czasu pracy
nie byłaby do pogodzenia z dalszym prowadzeniem własnej działalności gospodar-
czej, co w konsekwencji potwierdza, że praca ubezpieczonej na podstawie stosunku
pracy nie była faktycznie wykonywana.
Biorąc powyższe pod rozwagę, Sąd Najwyższy uznał, że wyrok Sądu Apela-
cyjnego w Białymstoku odpowiada prawu i oddalił kasację na podstawie art. 39312
k.p.c.
========================================